Баяндама "?АЗА? ТІЛІ САБА?ЫНДА СЫНИ ОЙЛАУДЫ ДАМЫТУ "
Баяндама "?АЗА? ТІЛІ САБА?ЫНДА СЫНИ ОЙЛАУДЫ ДАМЫТУ "
?АЗА? ТІЛІ САБА?ЫНДА СЫНИ ОЙЛАУДЫ ДАМЫТУ
Жиренбаева Улжалгас Серикбаевна
З.Космодемьянская атында?ы № 23 мектеп-лицей
?аза? тілі мен ?дебиеті п?ніні? м??алімі
«Елімізді? ерте?і б?гінгі жас ?рпа?ты? ?олында, ал жас ?рпа?ты? та?дыры ?стаздарды? ?олында» деген елбасымыз Н.?.Назарбаевты? с?здерінен кейін ?стазды? ?ызметімні? ж?гі ауыр екенін та?ы да бір ??ын?андай болдым. Тіл маманы ретінде е? алдымен оларды? тіл ?йренуге деген ?ызы?ушылы?ын басты назарда ?стауым керек.Бала к?нделікті ?айталаулар мен жаттанды ?дістерден жалы?уы м?мкін.Б?л баланы? ?ызы?ушылы?ын т?мендетуге ?келіп со?тырады.Сонды?тан да ?рбір саба? бір-біріне ??самайтын, жа?алы??а толы болуы ?ажет. Білімні? ?зі ?р бес жылда жа?арып отырады десек, сол жа?ашылды?тан ??р ?алу мені? азаматты?, ?стазды? парызыма жатпа? емес. Жа?ашылды??а мойынс?нбау – заман талабына сай келмейді. «М??алім ?зіні? білімін ?здіксіз к?теріп отыр?анда ?ана м??алім, о?уды, ізденуді то?татысымен оны? м??алімдігі де жойылады» деген К.Д.Ушинскийді? даналы?ы с?зіме д?лел болады. М??алімге к?сіби шеберлік саба? беру ?стінде жина?тала бермек. Демек, ?р саба?ымыз кішігірім жа?алы? болма?. Сол ?рбір жа?алы? о?ушыны да, м??алімді де ал?а ?арай жетелеп, о?ушыны? шы?армашылы?ын шы?даса, м??алімні? к?сіби ?суіне септігін тигізеді. Себебі м??алім ?міріні? м?ні-о?ушылар. О?ушыларым ?зге ?лт ?кілдері бол?анды?тан, мені? е? бірінші міндетім – олар?а мемлекеттік тілді ме?герту, д?рыс с?йлеу мен сауатты жазу да?дыларын ?алыптастыру, грамматикалы? ережелер мен лексикалы? та?ырыптарды о?ыту.
«Сыни т?р?ыдан ойлау?а ?йрету» модулін ?немі саба?тарыма кіріктіруімні? ма?саты – о?ушыларды? сыни т?р?ыдан ойлау ?абілеттерін дамыту ар?ылы, ?зім де сыни т?р?ыдан ойлана отырып, о?ушыларды? н?тижесі мен жетістіктеріне ?ол жеткізу.
Сыни т?р?ыдан ойлау – ба?ылауды?, т?жірибені? ойлау мен тал?ылауды? н?тижесінде алын?ан а?паратты ойлау?а, ба?алау?а, талдау?а ж?не синтездеуге ба?ыттал?ан п?ндік шешім.[1. 49]
Сыни т?р?ыдан ойлау стратегияларыны? басым к?пшілігін ?з саба?тарымда ?олданып келемін.О?ушы мен м??алім стратегияларды жетік ме?геріп, д?рыс т?сінгенде ?ана ж?мыс н?тижелі болма?.Саба?ты? барысына, та?ырыпты? ?зектілігіне, ж?мыс ы??айына ?арай стратегияларды да ?згертуге болады. О?ушы?а тиімдісін, о?ушы шы?армашылы?ын шы?дап, танымды? ?абілетін к?теретін, логикалы? ойлау ж?йесін дамытатын ?дістерді ?олдану- жемісті е?бекті? кепілі. Сыни т?р?ыдан ойлауды дамыту ба?дарламасыны? ?зі саба?ты? ?н бойын ?ш кезе?ге б?ліп арастырады.
1-кезе? - ?ызы?ушылы?ты ояту.
2-кезе? – Ма?ынаны ажырату.
3-кезе? – Ой-тол?аныс.[2]
?ызы?ушылы?ты ояту кезе?інде о?ушылар?а б?рын?ы ал?ан білімдері мен жа?а білімді байланыстыру?а м?мкіндік туады. Осы ретте «Ассоциация» ?дісін жиі ?олданамын. М?селен, «к?ктем» с?зіне ассоциативті ?атарды сын есімдермен жаздырып, сол сын есімдермен ??гіме ??рау?а тапсырма беремін. О?ушыларды? ой ж?йріктігінде с?з жо?. Кейбірі тек к?ктемгі таби?атты суреттеп ?ана ?ойса, ?айсыбірі ша?ын ??гіме жазу?а тырысады. «Ассоциация» ?дісін с?збен ?ана емес, суретпен де с?йлетуге болады. 9-сыныпта ?ткен «?стаз бен ш?кірт» та?ырыбында «байлы?» с?зіне ассоциясия жасауды тапсырдым. Біра? енді ??гіме жазу?а емес, сурет салу керектігін жеткіздім. О?ушылаурды? бірі ?ша?, ?демі ?й, банкноттарды салса, біреулері кітап, отбасы суреттерін сал?ан. Осыны? ?зінен ?р о?ушыны? ?зіндік пікір бар екенін, ?зіндік «мені» ?алыптасып келе жат?анын бай?ау ?иын емес. М?нан ?зге «Кластер» ?дісіні? де ?ызы?ушылы?ты ояту?а, саба?та ?арастырыл?алы т?р?ан та?ырып жайлы не білетінін, не айта алатынды?ын аны?тау?а бастама болары аны?. «Отбасы ба?ытыны? ?а?идалары» та?ырыбында?ы саба?та ми?а шабуыл ретін жасал?ан «Ба?ытты отбасы» кластеріні? с?тті шы??анын айт?ым келеді.
«Кілттік с?здер» немесе «Тірек с?здер ар?ылы ??гіме» ?дісіні? ?зге ?лт ?кілдерін ?аза?ша с?йлетуге талпындыратын бірден-бірі ?діс деп айту?а болады. Айтыл?алы т?р?ан та?ырып?а берілген бірнеше с?здерді ?олдана отырып, болжап, ?иялдап, ?з т?сініктерін шы?армашылы? т?р?ыда жеткізеді. Осы т?ста суреттер беруге де болады.
Келесі кезе?, ма?ынаны ажыратуда та?ырыпты? ашылуына к?мегін тигізетін ?дістерді д?рыс та?дап ал?ан ж?н. Жа?ашылды? деген осы екен деп, стратегияларды бірінен со? бірін ?олдана беру де д?рыс емес. Ол баланы шатастырып, жалы?тырып немесе толы? ойлану?а м?мкіндік бермеуі м?мкін. Болмаса, онсыз да с?йлеп ж?рген бала ты?далып, ?лгермеуші о?ушылар тасада ?алып ?ояды. Осындай ?а?идаларды ескере отырып, ?з саба?тарымда о?ушыларды? де?гейіне, жас ерекшеліктеріне сай стратегияларды ?олдануды басшылы??а аламын.
«Кейіпкерге хат» стартегияысын екінші кезе?де жиі ?олданамын. Б?л ?дісті? о?ушыны? м?тінді т?сініп, кейіпкерлерді? іс-?рекетіне ?з к?з?арасын білдіре ал?ан жа?дайда ?тымды шы?атыны аны?. Ал?ашында хатты кейіпкерге с?ра?тар жудырумен жазатын болса, уа?ыт ?те келе кейіпкерге ?з тілектерін, сол ситуациядан шу?у жолдарын, м?селені? шешемін табу?а ой тастайтын с?йлемдермен жаз?андары мені ?уантты. Б?л о?ушыларды? осы стратегияны д?рыс т?сініп, т?селе баста?анын, сыни т?р?ыдан ойлауды дамту?а жаса?ан ?адамдарын ны?тайды. «Баланы? ойлап тап?ан т?сілі» м?тіні бойынша бір топ «Ата-ана?а хат» жазса, келсі топ «Бала?а хат» жазды. Сондай-а? саба?тарымда «?ожа?а хат», «Жантас?а хат», «Атымтай?а хат», «Автор?а хат» сия?ты хаттар жиі жазылады.
«?ш т?рлі к?нделік», «?осжазба к?нделігі» жа?а та?ырыпты топпен тал?ылау?а ?те ?олайлы деп біліемін. М?тінде берілген о?и?аларды? ?сер еткен т?стары мен сол ?зінділерге ?з пікірлерін жазу?а да?дыланады. Топта бірлесіп, ?йымдасып ж?мыс жасауына мол м?мкіндік жасайды.О?ушыларды? саба??а деген ?ызы?ушылы?ы артып, бір-бірімен еркін ?арым-?атынас?а т?сіп, с?йздік ?орын байытып, ?з ойларын еркін жеткізе білу да?дысын ?алыптастырады.
?сіресе «Т кестесі» бойынша ж?мыс жасауды о?ушыларым с?йіп орындайды. Екі жа?ты м?селені талдап, тал?ыла?ан?а жаны ??мар. Сонымен ?атар сыни т?р?ыдан ойлауды дамыту ба?дарламасыны? «Жигсо», «Кубизм», «Т?ртіп алу», «Семантикалы? карта», «Ая?талма?ан с?йлем» сия?ты ?дістеріні? о?ушыларды? тек логикалы? ж?не лексикалы? та?ырыптарды ?ана емес, грамматикалы? та?ырыптарды да орындауда о? шешімін табу?а жетелейтінін ?з т?жірибемде к?з жеткіздім.
Саба?ты бекіту кезе?і, ой-тол?аныс б?лімінде сыни т?р?ыдан ойлауды дамыту стратегияларыны? ішінен «Эссе» немесе «Еркін жазу» ?дісі, «Со??ы с?зді мен айтайын», «Ысты? орынды?», «INSERT» ?дістеріні? о?ушын?а саба?тан ал?ан білімдерін ?орытындылап, бекітулеріне ?те ?олайлы. Демек б?л кезе?де о?ушылар ?здеріні? сол саба?тан ал?ан білімдерін ай?ындап, ?здеріне ба?а беріп, кері байланыс жасауына м?мкіндік ту?ызады. Саба?ты? ?ай б?лімінде болмасын, сыни т?р?ыдан ойлау стратегияларыны? тиімдісін ?олданса?, о? н?тижесін беріп отырады.
«Мектепті сыйла?анды?тан, маманды?ын жан- т?німен с?йгендіктен м??алім е? алдымен ?зіні? интелектісін к?теруі керек, д?ниеге деген к?з?арастарын биіктетуі керек» деген ?бділда Т?жібаевты? с?здері ?азіргі ?стаздар?а тікелей айтыл?андай. ?йткені ?стазды? шеберлігі, білімі, біліктілігі, жа?ашылды?ы – б?рі де ?штасып жатуы тиіс. Б?гінге дейін орындап келген басты р?лді о?ушымен б?лісетін уа?ыт жеткендей. Олай дейтінім, ?азіргі кезде сапа м??алімні? емес, о?ушыны? іс-?рекетінен к?рінеді. О?ушыны? белсенділігімен есептеледі.
«?аза? тілі» п?нін ?аза? тілді емес мектептерде о?ытуды? басты ма?саты – негізгі ж?не орта де?гейлер бойынша ?аза? тілін ?атысымды? т?р?ыдан ме?герту, о?ушыны ?з ойын ай?ын, т?сінікті жеткізуге ?йрету, коммуникативтік ?абілеті дамы?ан дара т?л?аны? дамуына м?мкіндік жасау. [3.52]
Осында?ы ?аза? тілін ?йренуді? с?йлесім ?рекеттеріні? атал?ан бес т?рі де сыни т?р?ыдан ойлау?а ?йрету ба?дарламасымен тікелей байланысты деуге болады. Демек о?ушыларды сыни т?р?ыдан ойлау?а ?йретпес б?рын, е? алдымен, ?стаздарды? ?здері сыни т?р?ыдан ойлай алатын, жа?а инновациялы? технологияларды жетік ме?герген болуы жа?а заманны? басты негізі болып отыр.
?.Т?жібаев ат?андай, ?з интеллектімізді к?теріп, к?з?арасымызды биіктетсек, н?тижелі е?бекке ?ол жеткізеріміз аны?. Сонда ?ана мектептен ал?ан білімдерін к?нделікті ?мірде еш ?иынды?сыз ?олдана алатын саналы да білімді ?рпа? т?рбиелеп шы?амыз.
2.?лімов А. Интербелсенді ?дістерді жо?ар?ы о?у орындарында ?олдану. Алматы,2009ж.
3. ?аза?стан Республикасы Білім ж?не ?ылым министрлігі Ы.Алтынсарин атында?ы ?лтты? білім академиясы.2015-2016 о?у жылында ?аза?стан Республикасыны? жалпы орта білім беретін ?йымдарында ?ылым негіздерін о?ытуды? ерекшеліктері туралы. ?дістемелік н?с?ау хат. Астана 2015ж.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Просмотр содержимого документа
«Баяндама "?АЗА? ТІЛІ САБА?ЫНДА СЫНИ ОЙЛАУДЫ ДАМЫТУ "»
ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҒЫНДА СЫНИ ОЙЛАУДЫ ДАМЫТУ
Жиренбаева Улжалгас Серикбаевна
З.Космодемьянская атындағы № 23 мектеп-лицей
Қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі
«Еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпақтың қолында, ал жас ұрпақтың тағдыры ұстаздардың қолында» деген елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың сөздерінен кейін ұстаздық қызметімнің жүгі ауыр екенін тағы да бір ұғынғандай болдым. Тіл маманы ретінде ең алдымен олардың тіл үйренуге деген қызығушылығын басты назарда ұстауым керек.Бала күнделікті қайталаулар мен жаттанды әдістерден жалығуы мүмкін.Бұл баланың қызығушылығын төмендетуге әкеліп соқтырады.Сондықтан да әрбір сабақ бір-біріне ұқсамайтын, жаңалыққа толы болуы қажет. Білімнің өзі әр бес жылда жаңарып отырады десек, сол жаңашылдықтан құр қалу менің азаматтық, ұстаздық парызыма жатпақ емес. Жаңашылдыққа мойынсұнбау – заман талабына сай келмейді. «Мұғалім өзінің білімін үздіксіз көтеріп отырғанда ғана мұғалім, оқуды, ізденуді тоқтатысымен оның мұғалімдігі де жойылады» деген К.Д.Ушинскийдің даналығы сөзіме дәлел болады. Мұғалімге кәсіби шеберлік сабақ беру үстінде жинақтала бермек. Демек, әр сабағымыз кішігірім жаңалық болмақ. Сол әрбір жаңалық оқушыны да, мұғалімді де алға қарай жетелеп, оқушының шығармашылығын шыңдаса, мұғалімнің кәсіби өсуіне септігін тигізеді. Себебі мұғалім өмірінің мәні-оқушылар. Оқушыларым өзге ұлт өкілдері болғандықтан, менің ең бірінші міндетім – оларға мемлекеттік тілді меңгерту, дұрыс сөйлеу мен сауатты жазу дағдыларын қалыптастыру, грамматикалық ережелер мен лексикалық тақырыптарды оқыту.
«Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету» модулін үнемі сабақтарыма кіріктіруімнің мақсаты – оқушылардың сыни тұрғыдан ойлау қабілеттерін дамыту арқылы, өзім де сыни тұрғыдан ойлана отырып, оқушылардың нәтижесі мен жетістіктеріне қол жеткізу.
Сыни тұрғыдан ойлау – бақылаудың, тәжірибенің ойлау мен талқылаудың нәтижесінде алынған ақпаратты ойлауға, бағалауға, талдауға және синтездеуге бағытталған пәндік шешім.[1. 49]
Сыни тұрғыдан ойлау стратегияларының басым көпшілігін өз сабақтарымда қолданып келемін.Оқушы мен мұғалім стратегияларды жетік меңгеріп, дұрыс түсінгенде ғана жұмыс нәтижелі болмақ.Сабақтың барысына, тақырыптың өзектілігіне, жұмыс ыңғайына қарай стратегияларды да өзгертуге болады. Оқушыға тиімдісін, оқушы шығармашылығын шыңдап, танымдық қабілетін көтеретін, логикалық ойлау жүйесін дамытатын әдістерді қолдану- жемісті еңбектің кепілі. Сыни тұрғыдан ойлауды дамыту бағдарламасының өзі сабақтың өн бойын үш кезеңге бөліп арастырады.
1-кезең - Қызығушылықты ояту.
2-кезең – Мағынаны ажырату.
3-кезең – Ой-толғаныс.[2]
Қызығушылықты ояту кезеңінде оқушыларға бұрынғы алған білімдері мен жаңа білімді байланыстыруға мүмкіндік туады. Осы ретте «Ассоциация» әдісін жиі қолданамын. Мәселен, «көктем» сөзіне ассоциативті қатарды сын есімдермен жаздырып, сол сын есімдермен әңгіме құрауға тапсырма беремін. Оқушылардың ой жүйріктігінде сөз жоқ. Кейбірі тек көктемгі табиғатты суреттеп қана қойса, қайсыбірі шағын әңгіме жазуға тырысады. «Ассоциация» әдісін сөзбен ғана емес, суретпен де сөйлетуге болады. 9-сыныпта өткен «Ұстаз бен шәкірт» тақырыбында «байлық» сөзіне ассоциясия жасауды тапсырдым. Бірақ енді әңгіме жазуға емес, сурет салу керектігін жеткіздім. Оқушылаурдың бірі ұшақ, әдемі үй, банкноттарды салса, біреулері кітап, отбасы суреттерін салған. Осының өзінен әр оқушының өзіндік пікір бар екенін, өзіндік «мені» қалыптасып келе жатқанын байқау қиын емес. Мұнан өзге «Кластер» әдісінің де қызығушылықты оятуға, сабақта қарастырылғалы тұрған тақырып жайлы не білетінін, не айта алатындығын анықтауға бастама болары анық. «Отбасы бақытының қағидалары» тақырыбындағы сабақта миға шабуыл ретін жасалған «Бақытты отбасы» кластерінің сәтті шыққанын айтқым келеді.
«Кілттік сөздер» немесе «Тірек сөздер арқылы әңгіме» әдісінің өзге ұлт өкілдерін қазақша сөйлетуге талпындыратын бірден-бірі әдіс деп айтуға болады. Айтылғалы тұрған тақырыпқа берілген бірнеше сөздерді қолдана отырып, болжап, қиялдап, өз түсініктерін шығармашылық тұрғыда жеткізеді. Осы тұста суреттер беруге де болады.
Келесі кезең, мағынаны ажыратуда тақырыптың ашылуына көмегін тигізетін әдістерді дұрыс таңдап алған жөн. Жаңашылдық деген осы екен деп, стратегияларды бірінен соң бірін қолдана беру де дұрыс емес. Ол баланы шатастырып, жалықтырып немесе толық ойлануға мүмкіндік бермеуі мүмкін. Болмаса, онсыз да сөйлеп жүрген бала тыңдалып, үлгермеуші оқушылар тасада қалып қояды. Осындай қағидаларды ескере отырып, өз сабақтарымда оқушылардың деңгейіне, жас ерекшеліктеріне сай стратегияларды қолдануды басшылыққа аламын.
«Кейіпкерге хат» стартегияысын екінші кезеңде жиі қолданамын. Бұл әдістің оқушының мәтінді түсініп, кейіпкерлердің іс-әрекетіне өз көзқарасын білдіре алған жағдайда ұтымды шығатыны анық. Алғашында хатты кейіпкерге сұрақтар жудырумен жазатын болса, уақыт өте келе кейіпкерге өз тілектерін, сол ситуациядан шуғу жолдарын, мәселенің шешемін табуға ой тастайтын сөйлемдермен жазғандары мені қуантты. Бұл оқушылардың осы стратегияны дұрыс түсініп, төселе бастағанын, сыни тұрғыдан ойлауды дамтуға жасаған қадамдарын нықтайды. «Баланың ойлап тапқан тәсілі» мәтіні бойынша бір топ «Ата-анаға хат» жазса, келсі топ «Балаға хат» жазды. Сондай-ақ сабақтарымда «Қожаға хат», «Жантасқа хат», «Атымтайға хат», «Авторға хат» сияқты хаттар жиі жазылады.
«Үш түрлі күнделік», «Қосжазба күнделігі» жаңа тақырыпты топпен талқылауға өте қолайлы деп біліемін. Мәтінде берілген оқиғалардың әсер еткен тұстары мен сол үзінділерге өз пікірлерін жазуға дағдыланады. Топта бірлесіп, ұйымдасып жұмыс жасауына мол мүмкіндік жасайды.Оқушылардың сабаққа деген қызығушылығы артып, бір-бірімен еркін қарым-қатынасқа түсіп, сөйздік қорын байытып, өз ойларын еркін жеткізе білу дағдысын қалыптастырады.
Әсіресе «Т кестесі» бойынша жұмыс жасауды оқушыларым сүйіп орындайды. Екі жақты мәселені талдап, талқылағанға жаны құмар. Сонымен қатар сыни тұрғыдан ойлауды дамыту бағдарламасының «Жигсо», «Кубизм», «Түртіп алу», «Семантикалық карта», «Аяқталмаған сөйлем» сияқты әдістерінің оқушылардың тек логикалық және лексикалық тақырыптарды ғана емес, грамматикалық тақырыптарды да орындауда оң шешімін табуға жетелейтінін өз тәжірибемде көз жеткіздім.
Сабақты бекіту кезеңі, ой-толғаныс бөлімінде сыни тұрғыдан ойлауды дамыту стратегияларының ішінен «Эссе» немесе «Еркін жазу» әдісі, «Соңғы сөзді мен айтайын», «Ыстық орындық», «INSERT» әдістерінің оқушынға сабақтан алған білімдерін қорытындылап, бекітулеріне өте қолайлы. Демек бұл кезеңде оқушылар өздерінің сол сабақтан алған білімдерін айқындап, өздеріне баға беріп, кері байланыс жасауына мүмкіндік туғызады. Сабақтың қай бөлімінде болмасын, сыни тұрғыдан ойлау стратегияларының тиімдісін қолдансақ, оң нәтижесін беріп отырады.
«Мектепті сыйлағандықтан, мамандығын жан- тәнімен сүйгендіктен мұғалім ең алдымен өзінің интелектісін көтеруі керек, дүниеге деген көзқарастарын биіктетуі керек» деген Әбділда Тәжібаевтың сөздері қазіргі ұстаздарға тікелей айтылғандай. Өйткені ұстаздың шеберлігі, білімі, біліктілігі, жаңашылдығы – бәрі де ұштасып жатуы тиіс. Бүгінге дейін орындап келген басты рөлді оқушымен бөлісетін уақыт жеткендей. Олай дейтінім, қазіргі кезде сапа мұғалімнің емес, оқушының іс-әрекетінен көрінеді. Оқушының белсенділігімен есептеледі.
«Қазақ тілі» пәнін қазақ тілді емес мектептерде оқытудың басты мақсаты – негізгі және орта деңгейлер бойынша қазақ тілін қатысымдық тұрғыдан меңгерту, оқушыны өз ойын айқын, түсінікті жеткізуге үйрету, коммуникативтік қабілеті дамыған дара тұлғаның дамуына мүмкіндік жасау. [3.52]
Осындағы қазақ тілін үйренудің сөйлесім әрекеттерінің аталған бес түрі де сыни тұрғыдан ойлауға үйрету бағдарламасымен тікелей байланысты деуге болады. Демек оқушыларды сыни тұрғыдан ойлауға үйретпес бұрын, ең алдымен, ұстаздардың өздері сыни тұрғыдан ойлай алатын, жаңа инновациялық технологияларды жетік меңгерген болуы жаңа заманның басты негізі болып отыр.
Ә.Тәжібаев атқандай, өз интеллектімізді көтеріп, көзқарасымызды биіктетсек, нәтижелі еңбекке қол жеткізеріміз анық. Сонда ғана мектептен алған білімдерін күнделікті өмірде еш қиындықсыз қолдана алатын саналы да білімді ұрпақ тәрбиелеп шығамыз.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1.Мұғалімге арналған нұсқаулық. Үшінші (негізгі) деңгей.
2.Әлімов А. Интербелсенді әдістерді жоғарғы оқу орындарында қолдану. Алматы,2009ж.
3. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы.2015-2016 оқу жылында Қазақстан Республикасының жалпы орта білім беретін ұйымдарында ғылым негіздерін оқытудың ерекшеліктері туралы. Әдістемелік нұсқау хат. Астана 2015ж.
