"Дьеьегей о5ото"

Мэ Іэ-ХаІалас улууґа Майатаа5ы «Чуораанчык» уьуйаан

Дь іґігій о±ото

Толордо: Чупрова Мария Ивановна

Былыр-былыргыттан сылгы иитиитинэн дьарыгырбыт саха дьоно Дьөһөгөйтөн төрүттээх айыы о5отун – сылгыны атын дьиэ сүөһүтүттэн ойуччу туталлара, кинини ытыктыыллара, киниэхэ сүгүрүйэллэрэ. 

Сылгы культурата сахаларга ураты суолталааҕын чинчийээччилэр бигэргэтэллэр. Саха киһитин олоҕор-дьаһаҕар сылгы суөһу былыр былыргыттан тыын суолталааҕа. Ол курдук саха норуотун былыргы итэҕэлэ, араас бырааһынньыктара, туомнара эмиэ сылгы иитиитин кытта быстыспат ситимнээхтэр, киниэхэ олоҕуран сайдаллар. Самаан сайын салаллан кэлиитин, киһи-сүөьү, көтөр–сүүрэр төрүүр-уһуур, үүнээйи чэчириир кэмин уруйдуур-айхаллыыр саха улуу бырааһынньыга-ыһыах эмиэ сылгы иитиитин культуратыгар олоҕуран тэриллэн, уруйданар. Сэргэ, баҕах туруоруута , сэлэ, салама тардыыта, ытык аты ыытыы эбэтэр кэрэх бэлэхтээһин, ат сүүрдүүтэ, кулун оонньуута, чэчир анньыыта, кымыстааһын–бука барыта сылгы баайдаах норуоттар итэҕэллэрэ, оонньуулара, туомнара, тэриллэрэ.

Биһиги сахабыт сирин айылҕатыгар сылгы үөскээбит. Саха сирин усулуобуйатыгар сылгыны иитии – тыа хаһаайыстыбатын салаата буолар. Сылгы хаһан аһыыр. Атын боруодаларга тэІнээтэххэ, этэ – сыата элбэҕинэн саха сылгыта бастакы миэстэҕэ турар.

Ґлэ сыала-соруга:

- саха сылгытын үөрэтэн билиини хаІатыы;

- сылгыга сыһыаннаах тыллары үөрэтии;

- ібүгэ үөрэҕин ытыктааһын;

Саха сылгыта туспа боруода быһыытынан 1987 сыллаахха бигэргэтиллибитэ. Сылгы уопсай ыйааһыныттан уҥуоҕа – 13-тэн тахса бырыһыаны ылар, онтон этэ – 70,5 бырыһыаны, сыата 17 кэриҥэ бырыһыаны ылар. Сылгы этин биир уратытынан кини сыа быыстааҕа, сымнаҕаһа, минньигэһэ буолар. Саха сылгыта намыһах уҥуохтаах, түүтэ олус хойуу, сиэлэ-кутуруга уһун буолар. Тыстара олус бөҕө, ол иһин кыһын халыҥ хаар анныттан хаһан аһыырыгар улахан көмөлтөлөөх.

Саха сылгытын µс боруодатын иитэллэр:

Т ірµт сылгы ДьааІы уонна Халыма сылгылара

Мэ Іэдьэк

Јлµінэ эІээринээ±и

Сылгыны саа ґынан араараллар:

Кулун - т ірµі±µттэн 굴µІІэ диэри (6-7 ыйыгар диэри) сылгы о±ото.

Убаґа – 6-7 ыйыттан 1 сааґыгар диэри.

Тый – кыстаабыт, сайылаабыт убаґа (1-тэн 2 сааґыгар диэри).

ТиІэґэ – 2 сааґыттан 3-гэр диэри.

Кытыылыыр соно±ос – тиІэґэ 3 туолан 4 тиийдэ±инэ.

Кытыылыыр кытыт – 3 туолан 4 тиийдэ±инэ.

Тµіртээх кытыт (тыґы) – 4 µіґэ саастаах.

Тµіртээх соно±ос (атыыр) – 4 µіґэ саастаах.

Атыыр соно±ос – 5 сааґыттан ааттанар.

Биэстээх кытыт - 5 сааґыттан ааттанар.

Сылгыны 6 сааґыттан араарбакка аты – ат, биэни – биэ, атыыры – атыыр дэнэр

Былыргы сахалар сылгыны табатык дь µґµннµµллэрэ

кугас, хара Іа кугас, сиэр, кµрэІ,

сырдык хоІор, эґэ хара, тура±ас, саалыр…

Ат тэрилэ

ЫІыыр тэрилэ: бото, бµргэ, хоІсуоччу, дэпсэ, кычым, чаппараах, холун.

1. Сыар ± а 2. Сис быата 3. Кутур ± ан 4. Хомуут 5. Сэчиэккэ 6. Дуга 7. Муоьа , уунэ

Былыр сахалар урууга уонна ыьыахха ат ы Іыырын , киэргэлин наґаа симииллэрэ. Ордук ы Іыыр арахсыспат чаастара буолбут чаппараахтары, кычымнары ойуу тµґэрэн киэргэтэллэрэ.

Остуол, чороон ата ±ын былыргы уустар сылгы туйа±ын курдук оІороллоро. Тэлгэґэлэрин ытык-мааны маґын – сэргэни ат баґынан киэргэтэллэрэ

Сылгы сиэлэ – абаа ґыны - куґа±аны µтэйэр. Сиэл дэйбиир былыр саха бала±аныгар киирэр ааІІа ыйанан турар буолара. Јбµгэлэрбит итэ±эллэринэн кыл ыраастыыр, киртэн харыстыыр, суолталаа±а.

Кыл – сиэл о Іоґуктар

Дэйбиир, олбох, тэллэх, с ірµі, сэлээппэ.

Саха Республикатын государственнай дьаралыга - былаа ±ы кµірэччи туппут аттаах киґи. Бу ібµгэлэрбит Јлµінэ очуостарын сымара тааґыгар тµІ былыр тµґэрэн хаалларбыт ойуулара.

Билгэ: Сылгы буорга к µілэґийдэ±инэ, сотору ардыыр.

Сахалар – аттаах норуот. Ат сэриигэ бойобуой доҕор, айаҥҥа миинэр миҥэ, курэхтэһиигэ- дьүккүрдээх күөн көрсөөччү, үлэҕэ- буулаҕа бухатыыр, идэһэлэннэххэ-эмис этэ (хаана, субайа, хаһата, иһэ), ыан истэххэ – уохтаах кымыс, таҥыннахха – талба таҥас быа-туһах гыннахха – бигэ тэрил.

Бол ±омто±ут иґин махтанабын.