ООД "Кыракый хаапыла айана"

Иитээччи дьайымала

Оҕолор дьайымаллара

1. Киириитэ

Сыала-соруга: проблемнай ыйытыы туруоран оҕолор интэриэстэрин дьайымалга туһаайыы; “муус чопчу” диэн тыллар холбоһууларын туттан словарнай саппаастарын байытыы

Зал оротугар төгүрүччү сиэттиһэн турабыт

• Үтүө сандал күнүнэн, күндү оҕолор!

• Мин аатым Вера Васильевна диэн, бүгүн эһигини көрө-истэ, бииргэ оонньоору ыалдьыттыы кэллим.

• Оҕолор, билигин таһырдьа дьыл ханнык кэмэ буолла?

• Саас буолбутун эһиги хантан биллигит? Айылҕаҕа туох уларыйда?

• Маладьыастар, оҕолор, эһиги “сосулька” диэтигит дии, ити нууччалыы тыл, онтон “сосулька” сахалыыта туох диэн буоларый?

Экраҥҥа муус чопчу көстөр

• Көрүҥ эрэ ол экраны... “Сосулька” диэн тугуй?

• Саамай сөп “Сосулька” – муус, саас дьиэ кырыысатыгар уһун, көнө быһыылаах муустар тахсаллар ол иһин “сосульканы” сахалыы “муус чопчу” дииллэр, бары “муус чопчу” диэххэйиҥ эрэ

• Үтүө күнүнэн!

• Таһырдьа саас буолла

• ... сылыйда, күн тыгар, сосулькалар таҕыстылар...

• ...

• Сосулька диэн муус

• Муус чопчу

1. Сүрүн чааһа

1. “Биһиги таммахтарбыт” кыра хамсаныылаах оонньуу

Сыала-соруга: хамсаныылаах оонньуу көмөтүнэн оҕолор тутатына өйдөрүгэр оҥорон көрөн, хамсанан таммах уобараһын арыйалларын ситиһии, “биир-элбэх”диэн өйдөбүллэри уонна бэрээдэгинэн ахсаан ааҕыытын чиҥэтии; таммах тыаһын үтүгүннэрэн артикуляционнай аппараттарын сайыннарыы.

Таммах тыаһа иһиллэр

• Оҕолор, истиҥ эрэ, туох тыаһыырый?

• Биир таммах тыаһыыр дуу, элбэх таммах дуу?

• Онтон билигин биир таммах дуу элбэх таммах дуу?

• Ити хантан түһэрэ буолуой таммах?

• Таммах хайдаҕый?

• Чэ эрэ, таммах буола оонньуоххайыҥ эрэ.

Таммах ойуулаах бастыҥалары кэтэрдэбин

• Биһиги бары таммахтар үһүбүт, таммах курдук туттан көрдөрүҥ эрэ. Ким үкчү таммах курдук буолар эбитий?

• Маладьыастар! Аны таммах хайдах тыаһыырын үтүктүөҕүҥ.

Тылбытын таҥалайбытыгар сыһыарабыт, уонна эмискэ төлө ыытабыт

• Илиибитин үөһэ тутан төбөбүт оройугар холбуубут, атахпыт төбөтүгэр турабыт – буу аата таммах муус чопчуга ыйанан турар.

• Аны таммахпыт сиргэ түһэр, айахпытынан таммахпытын тыаһатабыт уонна чохчойо туһэбит.

• Чэ эрэ дьиэ кырыыһатыгар муус чопчута бөҕөтө ыйанан тураллар. Сарсыарда күн тыган муус чопчуну уулларбыт, бастакы таммах түспүт.

• Онтон иккис таммах түспүт.

• Онтон хаһыс таммах түһэрий?..

• Маладьыастар! Наһаа үчүгэй таммахтар эбиккит

• Таммах тыаһа иһиллэр

• Биир таммах тыаһыыр

• Элбэх таммах тыаһыыр

• Муус чопчуттан

• ... кыра, ыраас ...

Туттан-хаптан таммах буолаллар

Айахтарынан таммах тыаһын үтүктэллэр

Бастакы оҕо айаҕынан таммах тыаһын тыаһатан чохчойо түһэр

Иккис оҕо үтүктэр

Үһүс ... таммах түһэр

1. “Кыракый таммах айана” быстах кэмнээх чинчийэр-творческай бырайыагы

уонна “Муус чопчу” опыт оҥоруу

Сыала-соруга:бырайыак уонна опыт оҥоруу көмөтүнэн оҕолор билиэн-көрүөн баҕаларын уһугуннарыы, тобуллаҕас толкуйдарын, чинчийэр, проблемнай ыйытыыларга сөптөөх хоруйу булар, ыллыктаахтых (конструктивно) сэһэргэһэр, быһаарсар сатабылларын сайыннарыы

I түһүмэх:

а) Проблеманы туруорааһын:

• Оҕолор, таммах сиргэ түһэн баран ханна барарый дуу суох буолан хаалар дуу?

• Саамай сөп, таммах муус чопчуттан арахсан сиргэ түһэн атын таммахтары кытта холбоһон чалбах буолар. Онтон салгыы ханна барарый?

• Истиҥ эрэ, оҕолоор, “ханна барар?” диэн ыйыттым ди? Таммах ханна эрэ барар буоллаҕына ол аата кини хайыыр эбитий?

• Таммахпыт “айанныыр” эбит. Ханна уонна хайдах айанныырын билиэххитин баҕараҕыт?

б) Сорук туруоруу:

• Дьэ оччотугар биһиги “Кыракый таммах айана” диэн бырайыак оҥорон көрөбүт дуо?

• Бырайыак диэн, оҕолор, былаан буолар, биһиги таммах ханна айанныырын былаанныахпыт уонна бырайыакпытын бүтэрдэхпитинэ тугу оҥорон таһаарбыппытын ыалдьыттарга кэпсиэхпит. Ону саамай үчүгэйдик үлэлээбит оҕо кэпсиэҕэ, онон бары кыһаллан үлэлиибит.

II түһүмэх:

в) Соругу ситиһэргэ, дьайымалы былаанныырга көмөлөһүү, дьайымалы тэрийии:

• Бу остуолга ватман сытар, ватман кытыытыгар туох ойуута баарый?

• Дьиэ кырыысатыгар туох сытарый?

Кыһын кырыыса үрдүгэр хаар бөҕөтө түспүт ди.

• Онтон муус чопчу хайдах үөскүүрүй?

• Саамай сөп, _________ мин “күн” биэрэбин, “күнү” дьиэ аттыгар сыһыаран бис (бастакынан быһаарбыт оҕоҕо күн ойуутун биэрэбин)

г) “Муус чопчу үөскээһинэ” опыт оҥоруутун тэрийии

• Саас күн уота кырыыса хаарын уулларар, ууллубут хаар таммах буолан түһэр(“таммаҕы” ватмаҥҥа сыһыарабын).

• Онтон тоҕо муус чопчу уп-уһун гына үөскээн тахсарый? Билиэххитин баҕараҕыт?

• Биһиги дьиэ иһигэр баарбыт, онон дьиҥнээх муус чопчуну кыайан оҥорон таһаарбаппыт, ол оннугар чүмэчи көмөтүнэн муус чопчу хайдах үөскүүрүн быһаарыахпыт.

• Муус чопчу ханна үөскүүрүй?

• Оччотугар опыппытын оҥорорго биһиэхэ дьиэ наада, мин кып кыракый оонньуур дьиэ аҕаллым.

• Онтон күммүтүнэн чүмэчи буолуоҕа, чүмэчи уоттаах онон сэрэнэбит, наһаа чугаһаабакка эрэ көрөбүт.

• Чүмэчибитин уматабыт уонна дьиэ үрдүгэр таҥнары тутабыт. Көрүҥ эрэ, оҕолор, чүмэчи ууллан буоската таммах буолан дьиэбит кырыысатыгар туһэр.

• Бастаан буоска чалбах үөскүүр.

• Онтон сыыйа буоскабыт таммахтара кырыысабытыттан аллара диэки түһэллэр, муус чопчу курдук ыйаллан турар ди.

• Болҕойон көрүҥ, чүмэчи ууллан буоската таммах буолан түһэр, таммаҕа кырыысаҕа түһэн хайдах тоҥоруй? Туохха майгынныыр?

• Тоҥмут буоска үрдүнэн таммахтар хайдах сырылаан түһэллэрин эмиэ болҕойон көрүҥ.

Опытка түмүк оҥоруу:

• Муус чопчу хайдах үөскүүр эбитий?

күн сылытан таммахтар үөскүүллэр, онтон тымныы салгын ол таммахтарбытын тутатына тоҥорон иһэр эбит, ол иһин маннык уһун муус чопчу буолар.

III түһүмэх:

д) Салгыы бырайыактааһын, бырайыагы толоруу хаамыытын салайыы, хонтуруоллааһын:

• Дьэ эрэ, салгыы бырайыакпытыгар төннүөҕүҥ.

Күммүт уота сылытан кырыысаҕа сытар хаары уулларан муус чопчу бөҕөтө үөскүүр диэтибит ди. _________, бу муус чопчулары кырыыса анныгар сыһыаран кэбис.

• Муус чопчуттан таммахпыт ханна түһэрий?

• Саамай сөп, _________ мин чалбах ойуутун биэрэбин, сыһыаран кэбис (бастакынан быһаарбыт оҕоҕо чалбах ойуутун биэрэбин).

• Дьэ онтон таммахпыт салгыы айанныыра буолуо дуу? Чалбах улааттаҕына туох буоларый?

• Маладьыас, _________, бу ойуу биэрэбин, сыһыаран кэбис (бастакынан быһаарбыт оҕоҕо ойуу биэрэбин).

• Эһиги сүүрүккэ оонньооччугут дуу? Бу ойууга оҕолор тугу гына сылдьаллар?

• Таммахпыт муус чопчуттан сиргэ түһэн чалбах буолла, чалбахпыт сүүрүк буолан уһунна, дьэ онтон салгыы сүүрүкпүт ханна түһэрэ буолуой?

• Саамай сөп, _________ мин үрэх ойуутун биэрэбин, сыһыаран кэбис (бастакынан быһаарбыт оҕоҕо биэрэбин).

• Биһиги олорор Ытык-Күөлбүтүгэр туох диэн ааттаах үрэх баарый?

• Таатта үрэхпит хайдаҕый?

Экраҥҥа Татта үрэх хаартыската көстөр

• Биир кып кыракый таммахпыт үрэх буолла ди, онтон салгыы үрэхпит ханна түһэрий?

• Маладьыас, _________, бу ойуу биэрэбин, сыһыаран кэбис.

• Оҕолор, Сахабыт сиригэр ханнык саамай биллэр өрүс баарый, туох диэн ааттааҕый?

• Өлүөнэ өрүһү көрбүккүт дуо, оҕолор, кини хайдаҕый?

Экраҥҥа Өлүөнэ өрүс көстөр

• Онтон өрүс долгуннура устан ханна түһэрий?

• Саамай сөп, _________ муора ойуутун биэрэбин, сыһыаран кэбис.

• Ким эмит дьиҥнээх муораны көрбүтэ дуу? Муора хайдаҕый?

Экраҥҥа муора көстөр

IY түһүмэх:

е) бырайыагы презентациялыырга бэлэмнээһин:

• Оҕолор, бу оҥорбут бырайыакпытын болҕойон көрүҥ, таммахпыт айанныыр эбит дуо? Хайдах айаннаата?

- аны бу бырайыакпытын ыалдьыттарга көрдөрүөҕүҥ, тугу оҥорбуппутун ким кэпсиэн баҕарар?

ж) Презентация.

а) Проблемаҕа киири:

• ... чалбах буолар...

• ....

• Айанныыр эбит.

• Аһа, билиэхпитин баҕарабыт

б) Соругу ылыныы:

• Оҥоруохха

в) Практическай үлэ

• Ватман кытыытыгар дьиэ ойууламмыт.

• Дьиэ кырыысатыгар хаар сытар.

• Саас күн күүскэ тыган хаары уулларар

г) Опыты оҥорон көрүү

• ...

• Билиэхпитин баҕарабыт

• Муус чопчу дьиэ кырыысатыгар үөскүүр

• ... түргэнник тоҥор... муус курдук... таас курдук

• ...

• Таммах тоҥон муус буолар эбит...

д) Салгыы бырайыактааһын

______ муус чопчу ойуутун ватмаҥҥа ойууламмыт дьиэ кырыысатыгар сыһыарар

• ... Таммах сиргэ түһэн чалбах буолар

_____ таммах ойуутун сыһыарар

• ... Чалбах улаатан сүүрүк буолан устар

_____ чалбах ойуутун сыһыарар

• Оҕолор чалбахха хараабыл ыыта оонньуу сылдьаллар

• ... Сүүрүк үрэххэ түһэр

_____ үрэх ойуутун сыһыарар

• Ытык-Күөлгэ Таатта үрэх баар

• Таатта үрэх кыраһыабай, түргэнник устар...

• ... үрэх өрүскэ түһэр

_____ өрүс ойуутун сыһыарар

• Саха сиригэр Өлүөнэ өрүс баар

• Өлүөнэ өрүс наһаа улахан, киэҥ, куоракка барарга өрүһү паромунан туоруубут, онно пароходтар, моторкалар усталлар...

• ... өрүс муораҕа түһэр

_____ муора ойуутун сыһыарар

• ... муора наһаа улахан, кип-киэҥ, онно акулалар, дельфиннар бааллар ...

е) бырайыагы презентациялыырга бэлэмнэнии:

Бырайыакка түмүк оҥоруу:

- бастаан кырыысаҕа сытар хаары күн уулларар, онтон муус чопчуттан таммах сиргэ түһэр, чалбах буолар, чалбах устан үрэххэ түһэр, үрэх өрүскэ, өрүс муораҕа.

- бырайыагы кэпсиир, икки өттүттэн тутан көрдөрөр оҕону (оҕолору) талаллар

ж) Бырайыагы ыалдьыттарга презентациялааһын

1. “Айылҕалыын алтыһыы”

Сыала-соруга: чалбах, сүүрүк, үрэх, өрүс, муора уратыларын быһаарыы, билиилэрин чиҥэтии; айылҕаҕа сэрэхтээхтик сылдьарга үөрэтии, харыстабыллаах сыһыаҥҥа иитии.

• Оҕолор, экраны көрүҥ эрэ, туох көстөрүй?

• Оҕолор, биһиги айылҕаҕа сэрэхтээхтик сылдьыахтаахпыт, тымныыга мууһу, тимири салыа суохтаахпыт, тоҕо диэтэр тылгыт онно сыстан хаалар, өссө эбиитин тымныйыаххытын сөп.

• Саас кырыыса анныгар сылдьар эмиэ кутталлаах: муус чопчу кырыысаттан туллан эһиги үрдүгүтүгэр түһүөн сөп.

• Оҕо муус чопчутун салаан тыла сыстыбыт уонна күөмэйэ ыалдьыбыт

• Муус чопчута оҕо үрдүгэр түспүт, төбөтүн өлөрбүт.

• Онтон бу ойууларга тугу көрөҕүт?

• Кинилэр туох майгыннаһардаахтарый уонна уратылаахтарый?

• Маладьыастар! Онтон бу слайданы көрүҥ эрэ, туох көстөрүй?

• Оҕолор, биһиги айылҕабытын харыстаабатахпытына, маннык бөҕүнэн-сыыһынан киртиттэхпитинэ хайдах буолуой?

• Чалбах, сүүрүк, үрэх, өрүс, муора көстөллөр

• Кинилэр уулар, быһыыларынан уратылаахтар, ханнык балыктар баалларынан...

• Ууну киртиппиттэр, бөх бырахпыттар

• ...

1. Түмүк

Сыала: оҕону бэйэтин ис туругун уонна дьайымалын түмүгүн хонтуруолланарыгар, сыаналанарыгар үөрэтии.

Бүгүн тугу гынныбыт?

Тугу уонна хайдах оҥордубут?

Хайдах үлэлээтигит?

Ким туохха ыарырҕатта? Тоҕо?

Ыйытыылар көмөлөрүнэн дьайымалы, бэйэлэрин үлэлэрин сыаналыыллар