2. о?ушыларды? о?у материалдарыны? мазм?нын за?дылы?тарын еске ала отырып,есептерін шы?ара отырып, ойлау ?абілетін дамыту
3.О?ушыларды адамгершілікке т?рбиелеу
Саба?ты? т?рі: д?ріс
Саба?ты? п?н аралы? байланысы: ?сімдіктану, жануартану математика, шет тілі.
Саба?ты? к?рнекілігі: сызбан?с?а,тірек-сызба
Саба?ты? барысы: І. ?йымдастыру б?лімі.
ІІ. Жа?а саба?ты т?сіндіру.
ІІІ. Бекіту.
ІV. ?йге тапсырма беру.
V. ?й тапсырмасын тексеру.
VІ Ба?алау.
І. Амандасу. Саба??а ?зірлеу. Т?гелдеу
ІІ. Жа?а саба?ты т?сіндіру.
Кез келген хромосомада бір емес к?птеген гендер орналас?ан. Осындай бір хромосомада орналас?ан гендерді? т??ым куалау ерекшелігін америкалык генетик Т.Морган зерттеді. Ол ?з ш?кірттерімен бірге 1910 жылдан бастап бірнеше жыл бойы жеміс шыбыны – дрозофила?а т?жірибе ж?ргізді, т?жірибеде жетілген ?анатты с?р шыбьшды жетілмеген канатты ?ара шыбынмен будандастыр?анда – бірішні ?рпакта?ы барлы? шыбындар біркелкі жетілген ?анатты с?р денелі болып шы??ан. Б?л т?жірибеден денені? с?р т?сті болуын ж?не жетілген ?анатты аны?тайтын гендер – басымдылы? ?асиеті бар доминантты гендер екені к?рінеді.Морган т?жірибені ?рі ?арай жал?астырып, осы ?1- с?р денелі жетілген ?анатты ? -ты ?ара денелі жетілмеген ?анатты ? шыбынмен кері будандастыр?анда – ?2 те? м?лшерде ата-аналарына ?ксас с?р денелі жетілген ?анатты ж?не ?ара денелі жетілмеген ?анатты екі т?рлі шыбындар алын?ан.
Б?л жа?дай денені? т?сі мен ?анатты? дамуын аны?тайтыі гендердін бір хромосомада орналас?анын ж?не оларды? бірлесіп т?кым ?уалайтынын керсетеді. Мейоздык беліну кезінде ж?п хромосомалар жас клеткалар?а бір-бірден ажырал кетеді. ?р хромосомада орналас?ан гендер сол бірлескен к?йінде бір гамета?а т?седі. Сол себепті, ?1- ?ы ? будан шыбынынан тек екі т?рлі гамета т?зіледі. Бір хромосомада орналас?ан гендерді? бірлесіп т?кым ?уалауы гендерді? тіркесуі немесе тіркесі, т??ым ?уалау деп аталады. Морган за?ы деп те атайды. Толы? тіркесу
? х ?
?1
?ара денелі жетіл-ген ?анатты — 50%
С?р денелі жетіл меген ?анатты — 50%
Бір хромосоманы? бойында орналас?ан ж?не тіркесіп т??ым ?уалайтын
гендер тіркесу тобын ??райды.тіркесу топтарыны? саны ?р организмні? ж?п хромосом санына байланысты. Мыс. дрозофила шыбынында 8 хромосома болса 4 тіркесу тобын ??райды.
Жынысты? аны?талу сызбан?с?асы
P: ?44A + XX ?44A + XY
22A + X 22A + X 22A + X 22A + Y
?44A + XX ?44A + XY
Адамны? генетикалы? ?рт?рлілігі. Генетикалы? ?рт?рлілік деп бір т?р ішіндегі дараларды? генотиптік т?р?ыдан к?пт?рлілігін айтады. Адамда?ы ?рт?рлілік м?рын, шаш, ??ла?, бет, тері.
Денсаулы?ты? генетикалы? негіздері
Со??ы дерек бойынша жер шарында 7 млрд адамны? 10 млннан астамы т?рлі т??ым ?уалайтын ауру?а ?шыра?ан, ал т??ым ?уалайтын саны 5 мы?нан асады. Сырт?ы орта ?серінен ?алыптасатын аурулар?а Ас?азан мен Ж?ректі? эссенциалды тыныс ?лтабарда?ы ишемиялы? гипертония демікпесі, жара ауруы. М?ны? барлы?ы ?осымша т??ым?уалайтын ауруларды? жары??а шы?уына себепші. Орта факторлары жа?ымсыз ?олайсыз болса генні? ж?мысы б?зылады. ?азіргі кездегі ?нерк?сіпті? ірі завод фабрикалардан шы?арылатын улы газдар топыра?ты, суды ауаныластауда. ХХ ?асырда?ы т?рлі мемлекеттердегі атом бомбалары сына?ы( Хиросима, Нагасаки) ядролы? жарылыс (Чернобыль), сондай-а? Семей полигоны барысында радиациялы? апаттарды? салдарынан радиоактивті заттар к?п жина?талып ?орек ар?ылы тірі организмге ?тті. М?ны? салдары ?атерлі ісік, а??андылы? к?птеген т??ым?уалаушылы? аурулар?а себепші болды.
Адамны? генетикалы? аурулары
Т??ым ?уалайтын аурулар
Гендік аурулар Хромосомалы?аурулар
*Брахидактилия – *Клайнфельтер
?ыс?асауса?ты синдромы
*Полидактилия- *Шерешевский
алтысауса?ты? Тернер синдромы
*Ахондроплазия- *Даун синдромы
ергежейлік
*С?йекті?
омырыл?ышты?ы
ІІІ. Бекіту. Тест с?ра?тары.
1. Хромосомада тендер біріне-бірі жа?ын болса, со??рлым:
а - оларды? арасында айкасу сирек болады;
? - оларды? арасында ай?асу жиірек болады; б - ай?асу болмайды.
2. Гетерогаметалы:а - гаметаны? бір типін т?зеді; ? - гаметаны? екі типін т?зеді; б - гаметаны? ?ш типін т?зеді.
3. Т?кым куалауды? хромосомалык теориясын е? ал?аш калыптастыр?ан:
а - Г. Мендель; ? - Т. Морган; б - Г. де Фриз; в - Н. Вавилов.
4. Егер диплоидты жиынтык 8-ге те? болса, дрозофилада жынысты? т?кым ?уалауына хромосомаларды? неше ж?бы жауап береді?
а - 4 ж?п ? - 2 ж?п, б -1 ж?п
ІV. ?йге та?ырыпты о?у, де?гейлік тапсырмалар
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Сабақтың тақырыбы: Жыныстың генетикалық анықталуы. Жыныспен тіркес тұқым қуалау.
Сабақтың мақсаты:
1. Оқушыларды Т.Морганның тіркесіп тұқым қуалау заңымен таныстыру.
2. оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын заңдылықтарын еске ала отырып,есептерін шығара отырып, ойлау қабілетін дамыту
3.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу
Сабақтың түрі: дәріс
Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, жануартану математика, шет тілі.
Сабақтың көрнекілігі: сызбанұсқа,тірек-сызба
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту.
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Үй тапсырмасын тексеру.
VІ Бағалау.
І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
Кез келген хромосомада бір емес көптеген гендер орналасқан. Осындай бір хромосомада орналасқан гендердің тұқым куалау ерекшелігін америкалык генетик Т.Морган зерттеді. Ол өз шәкірттерімен бірге 1910 жылдан бастап бірнеше жыл бойы жеміс шыбыны – дрозофилаға тәжірибе жүргізді, тәжірибеде жетілген қанатты сүр шыбьшды жетілмеген канатты қара шыбынмен будандастырғанда – бірішні ұрпактағы барлық шыбындар біркелкі жетілген қанатты сүр денелі болып шыққан. Бұл тәжірибеден дененің сұр түсті болуын және жетілген қанатты анықтайтын гендер – басымдылық қасиеті бар доминантты гендер екені көрінеді.Морган тәжірибені әрі қарай жалғастырып, осы Ғ1- сұр денелі жетілген қанатты ♂ -ты қара денелі жетілмеген қанатты ♀ шыбынмен кері будандастырғанда – Ғ2 тең мөлшерде ата-аналарына ұксас сұр денелі жетілген қанатты және қара денелі жетілмеген қанатты екі түрлі шыбындар алынған.
Бұл жағдай дененің түсі мен қанаттың дамуын анықтайтыі гендердін бір хромосомада орналасқанын және олардың бірлесіп тұкым қуалайтынын керсетеді. Мейоздык беліну кезінде жұп хромосомалар жас клеткаларға бір-бірден ажырал кетеді. әр хромосомада орналасқан гендер сол бірлескен күйінде бір гаметаға түседі. Сол себепті, Ғ1- ғы ♂ будан шыбынынан тек екі түрлі гамета түзіледі. Бір хромосомада орналасқан гендердің бірлесіп тұкым қуалауы гендердің тіркесуі немесе тіркесі, тұқым қуалаудеп аталады. Морган заңы деп те атайды. Толық тіркесу
♂ х ♀
Ғ1
қара денелі жетіл-ген қанатты — 50%
Сұр денелі жетіл меген қанатты — 50%
Бір хромосоманың бойында орналасқан және тіркесіп тұқым қуалайтын
гендер тіркесу тобын құрайды.тіркесу топтарының саны әр организмнің жұп хромосом санына байланысты. Мыс. дрозофила шыбынында 8 хромосома болса 4 тіркесу тобын құрайды.
Жыныстық анықталу сызбанұсқасы
P: ♀44A + XX ♂44A + XY
22A + X 22A + X 22A + X 22A + Y
♂44A + XX ♀44A + XY
Адамның генетикалық әртүрлілігі. Генетикалық әртүрлілік деп бір түр ішіндегі даралардың генотиптік тұрғыдан көптүрлілігін айтады. Адамдағы әртүрлілік мұрын, шаш, құлақ, бет, тері.
Денсаулықтың генетикалық негіздері
Соңғы дерек бойынша жер шарында 7 млрд адамның 10 млннан астамы түрлі тұқым қуалайтын ауруға ұшыраған, ал тұқым қуалайтын саны 5 мыңнан асады. Сыртқы орта әсерінен қалыптасатын ауруларға Асқазан мен Жүректің эссенциалды тыныс ұлтабардағы ишемиялық гипертония демікпесі, жара ауруы. Мұның барлығы қосымша тұқымқуалайтын аурулардың жарыққа шығуына себепші. Орта факторлары жағымсыз қолайсыз болса геннің жұмысы бұзылады. Қазіргі кездегі өнеркәсіптің ірі завод фабрикалардан шығарылатын улы газдар топырақты, суды ауаныластауда. ХХ ғасырдағы түрлі мемлекеттердегі атом бомбалары сынағы( Хиросима, Нагасаки) ядролық жарылыс (Чернобыль) , сондай-ақ Семей полигоны барысында радиациялық апаттардың салдарынан радиоактивті заттар көп жинақталып қорек арқылы тірі организмге өтті. Мұның салдары қатерлі ісік, аққандылық көптеген тұқымқуалаушылық ауруларға себепші болды.
Адамның генетикалық аурулары
Тұқым қуалайтын аурулар
Гендік аурулар Хромосомалықаурулар
*Брахидактилия – *Клайнфельтер
қысқасаусақты синдромы
*Полидактилия- *Шерешевский
алтысаусақтық Тернер синдромы
*Ахондроплазия- *Даун синдромы
ергежейлік
*Сүйектің
омырылғыштығы
ІІІ. Бекіту. Тест сұрақтары.
1. Хромосомада тендер біріне-бірі жақын болса, соғүрлым:
а - олардың арасында айкасу сирек болады;
ә - олардың арасында айқасу жиірек болады; б - айқасу болмайды.
2. Гетерогаметалы:а - гаметаның бір типін түзеді; ә - гаметаның екі типін түзеді; б - гаметаның үш типін түзеді.
3. Түкым куалаудың хромосомалык теориясын ең алғаш калыптастырған:
а - Г. Мендель; ә - Т. Морган; б - Г. де Фриз; в - Н. Вавилов.
4. Егер диплоидты жиынтык 8-ге тең болса, дрозофилада жыныстың тұкым қуалауына хромосомалардың неше жұбы жауап береді?
