Саба? жоспары
П?ні: Биология
Сыныбы: 8 ?
Саба?ты? та?ырыбы: Ж?ректі? ??рылысы. Ж?рекшелер мен ?арыншаларды? ?ызметі. Ж?рек ?а?па?шалары. ?ан тамырлары: артериялар, капиллярлар, веналар. Веналы? ?а?па?шалары.
Саба?ты? ма?саты: ?ан айналым м?шелерін т?сіндіру
Саба?ты? міндеттері:
Білімділігі: ?ан айналым м?шелеріні? міндеттерімен ?ызыметін т?сіндіру
Т?рбиелілігі : таби?атты ?ор?ауды ?ажеттілігін ??ынып, ту?ан жеріне, оны? таби?атына деген с?йіспеншілігіне, оны аялап са?тау?а деген ынтасына жол ашу.
Дамытушылы?ы – электронды? о?улы? ар?ылы ойлау, есте са?тау, к?ру ?абілеттерін дамыту; ой т?йіндеуге, шы?армашылы?пен ж?мыс істеуге ж?мылдыру; п?нге, та?ырып?а байланысты ?ызы?ушылы?тарын дамыту.
??рал-жабды?тар: электронды к?рсетілімдер, слайдтар
Саба?ты? типі: ??растырыл?ан
Саба?ты? барысы:
І. ?йымдастыру кезе?і
Саламатсыздарма? Кезекші класта кім жо??
ІІ. ?й тапсырмасын тексеру кезе?і
Иммуеитет дегеніміз не?
Туа біткен иммунитетті сипатта?дар?
Ж?ре пайда бол?ан белсенді иммунитетке сипаттама бері?дер?
Ж?рк пайда бол?ан енжар иммунитет ?алай сипатталады?
Емдік ?ан сарысуы дегеніміз ен? Ол ?андай жа?дайда ?олданылады?
ЖИТС тен ?алай са?тану?а болады?
ІІІ. Жа?а материалды т?сіндіру кезе?і
?анайналым м?шелері. ?ан адам а?засында ?дайы ?оз?алыста болады. ?анны? ?оз?алуы – а?за мен сырт?ы ортаны? арасында газ бен зат алмасуды ?амтамасыз етеді. Денені? барлы? м?шелері мен ?лпалары ?оректік заттар мен оттекті ?абылдап, зиянды заттардан тазартылады. А?зада ?анны? ?здіксіз ?антамырларды? бойымен а?уын (?оз?алысын) ?анайналым дейді. ?анайналым ж?йесіне – ж?рек ж?не ?антамырлар жатады. ?анны? ?антамырларды? бойымен т?йы? т?рде, я?ни ?анайналым ше?берімен а?атынын XVІІ ?асырда а?ылшын ?алымы У. Гарвей ашты.
60-сурет. Кеуде ?уысы:
1 – ж?рек; 2) – ?абыр?алар 3 –к?кет (диафрагма)
Ж?ректі? ??рылысы. Ж?рек – ?анайналым ж?йесіні? орталы? м?шесі. Оны? жиырылуы мен боса?суыны? н?тижесінде ?ан ?антамырларды? бойымен ?здіксіз а?ады. Ересек адамдарда ж?регіні? салма?ы 250–300 г. Ж?рек – кеуде ?уысында, екі ?кпені? аралы?ында орналас?ан іші ?уыс б?лшы?етті м?ше (60-сурет). Ж?рек к?лдене? жола?ты б?лшы?ет ?лпасынан т?рады, адам еркінен тыс жиырылады. Ж?ректі? жалпа? б?лігі – негізі, с?йірлеу б?лігі – ?шы деп аталады. Ж?ректі? сыртын д?некер ?лпадан т?ратын ж??а ?лпершек (ж?рек ?абы) – перикард ?аптап т?рады. Ж?рек пен ?лпершекті? арасында?ы ке?істікте азда?ан с?йы?ты? болады. Ол ж?ректі? еркін жиырылуына жа?дай жасап, ?йкелісті азайтады (61-сурет). Ж?рек 4 ?уысты: 2 ж?рекшеден (предсердие) ж?не 2 ?арыншадан (желудочек) т?рады. Ж?рекшелерді? сыртында ?осымша ??ла?шалар (ушко) болады. Ж?ректі? сыртында?ы к?лдене? сайша ж?рекшелер мен ?арыншаларды б?ліп т?ратын шекара болып саналады.
61-сурет. Ж?ректі? сырт?ы ??рылысы:
1 – ?ол?а до?асы; 2 – ?кпе артериясы; 3 – сол жа? ж?рекше; 4 – ?антамырлары; 5 – сол жа? ?арынша; 6 – о? жа? ?арынша; 7 – т?менгі ?уысты вена тамыры; 8 – о? жа? ж?рекше; 9 – жо?ары ?уысты вена тамыры; ба?дарша (стрелка) ?анны? а?у ба?ытын к?рсетеді
Ж?ректі? ?абыр?асы 3 ?абаттан т?рады. Сырт?ы ?абаты – эпикард (грекше «epі» – сырт?ы, «cor» – ж?рек), ?те ж??а, ж?ректі ?оршап т?рады. Орта??ы ?алы? б?лшы?етті ?абаты – миокард (грекше «mіos» – б?лшы?ет). Ішкі ?абаты ж??а – эндокард (грекше «endo» – ішкі) ж?ректі? ішкі ?уыстары мен ?а?па?шаларын астарлап жатады.
Ж?ректі? миокард ?абаты ?арыншалар?а ?ара?анда ж?рекшелерде ж??а. Онда?ы б?лшы?ет талшы?тары екі т?рлі ба?ытта орналас?ан. ?арыншаларда?ы миокард ?абаты (?сіресе, сол жа? ?арыншада) ?алы?.
Ж?рек негізінен ?шына ?арай созылып жат?ан ?алы? б?лшы?ет ?абаты ар?ылы 2 б?лікке б?лінген. Ж?ректі? ?рбір б?лігінде бір ж?рекше, бір ?арынша болады. ?р б?ліктегі ж?рекше мен ?арынша ?зара тесіктер ар?ылы байланысады. Сол тесіктерде ж?рекшелерден ?арыншалар?а ?арай ашылып-жабылып т?ратын жа?таулы ?а?па?шалар (створчатые клапаны) болады. О? жа? ж?рекше мен о? жа? ?арыншаны? арасында ?ш жа?таулы, сол жа?ында ?ос жа?таулы ?а?па?шалар орналас?ан (62-сурет).
62-сурет. Ж?ректі? ішкі ??рылысы:
1 – ?ол?а до?асы; 2 – жарты ай т?різді ?а?па?шалар; 3 – сол жа? ж?рекше; 4 – сол жа? ?арынша; 5 – ж?ректі? емізік т?різді б?лшы?еттері; 6 – ж?ректі ?зынынан б?ліп т?ратын ?алы? б?лшы?ет ?абаты; 7 – о? жа? ?арынша; 8 – жа?таулы ?а?па?шалар; 9 – т?менгі ?уысты вена тамыры; 10 – о? жа? ж?рекше; 11 – жо?ары ?уысты вена тамыры
?арыншалар мен олардан басталатын артерия ?антамырларыны? арасында жарты ай т?різді ?а?па?шалар (полулунные клапаны) бар. Б?л ?а?па?шалар ?антамырларды? ішіне ?арай ашылады.
Ж?ректегі ?а?па?шалар ?анды тек бір ба?ыт?а ?арай ?ткізеді. Жа?таулы ?а?па?шалар ар?ылы ?ан ж?рекшелерден ?арыншалар?а ?арай ?теді. Жарты ай т?різді ?а?па?шалардан ?ан артерия ?антамырларына ?арай а?ады. ?а?па?шалар ты?ыз жабылып, ?анны? кері ба?ыт?а ?арай ?туіне кедергі жасайды. Ж?ректегі ?а?па?шалар эндокард ?абатынан т?зілген.
Ж?рек ?уыстарымен ?анны? а?у ба?ыты:
?ан ж?рекшеден → ?арынша?а → ?арыншадан → артерия ?антамырларына ?арай а?ады.
Ж?ректі? ж?мысы – бірін-бірі ыр?а?ты т?рде алмастырып отыратын ж?рек циклынан т?рады. ?р со?уы 3 кезе?нен т?рады: 1) ж?рекшені? жиырылуы (0,1 сек); 2) ?арыншаны? жиырылуы (0,3 сек); 3) ж?ректі? боса?суы (ж?рекше мен ?арыншаны? бір мезгілде тыны?уы) (0,4 сек). Ж?ректі? бір рет со?уына барлы?ы 0,8 сек уа?ыт кетеді. Ересек адамда ж?рек ?алыпты жа?дайда минутына 70–75 рет со?ады. Ж?рекке к?ш т?скенде со?уы жиілейді. ?арыншалар ?рбір жиырыл?анда ?антамырлар?а 70–80 мл, я?ни бір минутта 5–5,5 л ?ан ?теді. Ж?ректі? ?мір бойы тынбай ж?мыс істесе де, шаршамауы тыны?у кезе?іні? болуына байланысты. Ж?рек ?абыр?асында?ы б?лшы?еттерді? ?а??а б?лшы?еттерінен айырмашылы?ы: а) ет талшы?тары шо?танып орналаспай, бір-бірімен тор т?різді жал?асып жатады; ?) ж?рек б?лшы?еттеріні? жиырылуы біры??ай салалы б?лшы?еттердікі сия?ты сырт?ы тітіркендіргіштерге т?уелді емес (?здігінен еріксіз жиырылады); б) ж?рек б?лшы?еттеріні? жасушалары 2 т?рлі: 1) жиырылатын жасушалар; 2) ж?ректі? ?ткізгіш ж?йесін ??райтын жасушалар:
1) жиырылатын жасушаларда к?лдене? жола?ты б?лшы?ет талшы?тарына ?ара?анда митохондрийлері к?п болады. Сонды?тан олар тоты?у де?гейіні? жо?ары болуын ?амтамасыз етеді. Керісінше эндоплазмалы? тор ?а??а б?лшы?ет талшы?тарымен салыстыр?анда нашар дамы?ан. Ж?рек б?лшы?еті жасушаларында ядросы д?л ортасында, миофибриллалары шет жа?ында ?атарласа орналасады.
2) ж?ректі? ?ткізгіш ж?йесін ??райтын жасушалар импульстерді ж?ректі? ?з ішіне ?ткізеді. Б?л жасушалар ?те ірі, т?йіршікті эндоплазмалы? торлары ?те к?п. Миофибриллалары мен митохондриялары аздау ?рі ядролары ірі.
Ж?ректі? ішкі бетіндегі ерекше жалпа? жасушалар ?антамырлары мен лимфа тамырларыны? ішкі бетін астарлап жатады. Б?л жасушалар ?анны? ?антамырларды? ішінде ?юына кедергі жасайды. Ж?рек б?лшы?етіні? та?ы бір ?асиеті сырт?ы тітіркендіруге т?уелді емес. Ж?ректе болатын импульстерге жауап ретінде ыр?а?ты жиырылу?а ?абілетті. Б?л ??былысты ж?рек автоматиясы (ж?ректі? ?здігінен жиырылуы) дейді. Ж?ректі? ?здігінен жиырылуын ж?ректі? б?лшы?етінде болатын ерекше б?лшы?ет жасушалары реттейді. Осыны? н?тижесінде а?задан б?лініп алын?ан ж?ректе ?озу ыр?а?ы пайда болады. Электрокардиограмманы? к?рсеткіші ж?рек б?лшы?еттеріні? ж?мысын а??артады. М?ны? ж?рек ауруларын аны?тауда ма?ызы зор.
Ж?рек ж?мысыны? реттелуі ?немі ж?йкелік ж?не гуморальды? жолмен ж?зеге асады. Ж?ректі? жиырылу жиілігіні? ж?йкелік реттелуі – сопа?ша мида орналас?ан «ж?рек ыр?а?ыны? орталы?ына» байланысты. Б?л орталы?тан ж?рекке ?оз?а?ыш ж?йкелерді? 2 тобы ?сер етеді. Оны? парасимпатикалы? б?лімі ж?рек ж?мысын б?се?детсе, симпатикалы? б?лімі ж?ректі? жиырылу жиілігін к?шейтеді.
?антамырлар а?заны т?гелдей торлап жатады. ?антамырлар: артериялар (салатамырлар), веналар (к?ктамырлар) ж?не капиллярлар (?ылтамырлар) деп 3 топ?а б?лінеді (63-сурет).
Артерия ?антамырлары (грекше «arterіa» – ?антамыр) – ?анды ж?ректен м?шелер мен ?лпалар?а тарататын ?антамырлар тобы. Ж?ректен шы?атын екі ірі артерия ?антамыры бар. О? жа? ?арыншадан басталатын – ?кпе артериясыны? ішінде вена ?аны болады. Сол жа? ?арыншадан басталатын – ?ол?а (аорта) тамырыны? ішінде артерия ?аны. Артерияларды? ?абыр?асы 3 ?абаттан т?рады: сырт?ы ?абаты – д?некер ?лпасынан, орта??ы ?абаты – б?лшы?ет ?лпасынан, ішкі ?абаты – жалпа? эпителий жасушаларынан т?зілген. Артерия ?антамырларыны? ?абыр?асы ?алы?, серпінді. Оларды? сырт?ы ?абаты мы?тылы?, серпінділік ?асиет беріп, ?антамырларды? ке?ейіп, тарылуына ?сер етеді. Орта??ы ?абаты серпінді талшы?тар мен біры??ай салалы б?лшы?еттерден т?рады. Б?лшы?еттер жиырылып, боса?су ар?ылы ?антамырлар ?уысыны? диаметрін реттейді. Ішкі ?абаты ?антамырларды? ?абыр?асына ?осымша мы?тылы? ?асиет береді. Артерия ?антамырларымен а?атын ?анны? ?ысымы ?те жо?ары болады. Сонды?тан ?ысым?а т?зіп, созылуына ?абыр?асыны? ты?ыз, мы?ты, серпінді болуыны? ма?ызы ?те зор. Артерия ?антамырлары б?лшы?еттерді? астында тере? орналасады, сонды?тан олар к?рінбейді. Е? ірі артерия ?антамыры – ?ол?а (аорта) деп аталады. Ж?ректен алыста?ан сайын артерия ?антамырлары тарма?танып, жі?ішке капиллярлар?а айналады.
63-сурет. ?антамырлар:
а) ?антамырларды? денеде орналасуы; ?) ?антамырларды? т?рлері: 1 – артериялар; 2 – веналар; 3 – вена ?антамырларыны? ішіндегі ?а?па?шасы; б) капиллярлар; в) ?ан айналымыны? сызбан?с?асы: 1 – кіші ?анайналым ше?бері; 2 – ?лкен ?анайналым ше?бері
?орыта айт?анда, к?пшілік артерия ?антамырларыны? бойымен артерия ?аны а?ады. Тек ?кпе артерия ?антамырыны? ішімен вена ?аны а?ады.
Ерекше ескертетін жа?дай – барлы? артериялы? ?антамырлармен тек артерия ?аны, барлы? веналы? ?антамырлармен тек вена ?аны а?ады деген т?сінік ?алыптаспауы тиіс.
Вена ?антамырлары (латынша «vena» – ?антамыр, сі?ір) – м?шелер мен ?лпалардан к?мір?ыш?ыл газына, зат алмасу ?німдеріне, гормондар?а ж?не т. б. ?аны??ан ?анды ж?рекке тасымалдайды. Артерия ?антамырларына ??сас веналарды? да ?абыр?асы 3 ?абаттан т?рады. Артериялар?а ?ара?анда веналарды? б?лшы?ет ?абаты нашар жетілгендіктен ?абыр?асы ж??а, ж?мса?, серпінділігі аз болады. Вена тамырларыны? бір тобы теріні? астына жа?ын орналас?анды?тан, тарамдал?ан к?к т?сті тамырлар жай к?зге ай?ын бай?алады. ?сіресе ?арт адамдарда бадырайып аны? к?рінеді. Артериялар?а ?ара?анда веналарда ?ан ?оз?алысы баяу.
Вена ?антамырлары орналас?ан орнына байланысты теріге жа?ын жат?ан ж?не тере?де жат?ан деп екі топ?а б?лінеді. Веналы? ?антамырларымен ?анны? а?уына сол ?антамырларды? жанында?ы б?лшы?еттерді? жиырылуы да к?мектеседі. Денеден жиналатын вена ?аны алдымен ?са? вена ?антамырларына жиналады. ?са? вена ?антамырлары ?зара ?осылып, ірі вена ?антамырларын т?зеді. Е? со?ында б?кіл денеден жиналатын вена ?антамырлар жо?ары ж?не т?менгі ?уысты вена ?антамырларына айналады. Б?л екі вена ?антамырлары вена ?анын о? жа? ж?рекшеге ?келеді.
?кпеден келетін 4 ?кпе вена ?антамырлары сол жа? ж?рекшеге артерия ?анын тасиды.
Вена тамырларыны? ерекшелігі – ішінде жарты ай т?різді ?а?па?шалары болады (63-сурет). Ол ?а?па?шалар ?анны? ж?рекке ?арай ?оз?алуына ?сер етпейді, тек кері а?уына кедергі жасайды.
Капилляр ?антамырлары (?ылтамырлар) – латынша «capіllarіs» – шаш т?різді ?ылдай) адам шашынан 50 есе жі?ішке. Олар денені? барлы? м?шелері мен ?лпаларын торлайды. Капиллярларды? ?абыр?асы ?те ж??а, эпителий жасушаларынан т?зілген бір ?абаттан т?рады. Капиллярлармен ?ан ?те баяу ?оз?алады. Оларды? ж??а ?абыр?алары ар?ылы ?ан мен ?лпаны? арасында газ алмасады. Сонды?тан ?ан еріген оттегіні? к?бін ?лпа?а беріп, к?мір?ыш?ыл газымен ?аны?ып, вена ?анына айналады. ?анда?ы ?орек заттар капиллярларды? ?абыр?асымен ?лпалар?а ?тіп, ?лпадан зат алмасу ?німдері ?ан?а беріледі. Капиллярлардан ?ан веналар?а жиналады. Капиллярларды? ?абыр?алары ?те ж??а бол?анды?тан еріген ?оректік заттар, оттек, к?мір?ыш?ыл газы, алмасу ?німдері о?ай ?теді. Химиялы? ж?не ж?йке тітіркендірулеріні? ?серінен капиллярлар бірде ке?ейіп, бірде тарылады. Капиллярларда ?ан ?ысымы артерия тамырларынан т?мен болады (5-кесте).
?орыта келгенде, адам а?засында ?ан – артериялар, веналар, капилляр ?антамырларыны? бойымен ?ана а?ады.
ІV. Бекіту. Сонымен ?орта келегенде т?мендегі с?здерге сипаттама бері?іздер:
Ж?рек. Ж?рек тобы, ?ол?а, ж?рек ж?мысын реттеу, эпикард, миокард, эндокард, ?арыншалар, ж?рекшелер, жа?таулы ?а?па?шалар, айшы? т?різді ?аа?па?шалар, артериялар, артериола, веналар, капиллярлар ?ан айналым м?шелері.
?йге тапсырма беру. Ж?ректі? ??рылысы. Ж?рекшелер мен ?арыншаларды? ?ызметін о?у.
Ба?алау