?дістемелік шешім: о?ытыл?ан та?ырып бойынша жалпы с?хбаттасу, д?ріс
І ?йымдастыру кезе?і амандасу, т?гендеу
ІІ?й тапсырмасын тексеру:
І де?гей
Жасушада?ы су ?ызметін ата?дар.
ІІ де?гей. Биологиялы? диктант.
1.Су –....
2.Бейорганикалы? ?осылыстар – б?л бейорганикалы? т?здар:кальций фосфаты мен карбонаттары,...,...,... т?здары.
ІІІ Жа?а саба? т?сіндіру
Органикалы? заттар.Тірі жасушаны? ??рамына таби?атта кездесетін к?птеген ?осылыстар кіреді. Ондай ?осылыстар?а: к?мір сулар, липидтер, н?руыздар, нуклеин ?ыш?ылдары, АТФ ж?не т.б. органикалы? заттар жатады. Органикалы? ?осылыстар дегеніміз –молекуласыны? ??рамына к?міртек немесе оны? ?осылыстары кіретін, сон –дай-а? ауада ж?не оттекте жанатын заттар.
К?міртек. Тіршілікті? ?зі –??рамында негізгі элемент к?міртек болатын к?птеген ірі молекулаларды? ?зара ?рекеттесуіні? н?тижесі. Органикалы? заттарды? негізін т?зетін к?міртек атомдары ?зара байланысады. К?міртек - ?р т?рлі т?ра?ты ?осылыстар т?зіп, тірі организмде болатын молекулаларды? сан алуанды?ын ?амтамасыз ететін бірден –бір элемент.
К?мірсуларды? ??рамы. К?мірсу молекулаларыны? ??рамына к?міртек, оттек ж?не сутек атомдары кіреді( С, О, Н ). К?мірсулар – органикалы? заттарды? ішіндегі аса ма?ызды ?осылыстарды? бірі, оларды? жалпы формуласы –С2 ( Н2О). К?птеген к?мір –суларды? молекуласыны? ??рамында?ы сутек атомдары, к?міртек атомдарынан екі есе к?п болатынды?тан,оларды к?мірсулар деп атайды. «К?мірсу» деген терминді ?ылым?а 1844 жылы орыс ?алымы К.Шмид енгізген болатын. К?мірсулар таби?атта к?п тарал?ан.
К?мірсулар ?арпайым ж?не к?рделі болып екі топ?а б?лінеді. ?арапайым к?мірсулар –?а моносахаридтер, ал к?рделі к?мірсулар?а полисахариттер жатады.Моносахариттерді? аталулары –молекуласында?ы к?міртек атомы саныны? артуына байланысты. Моносахариттер – суда жа?сы еритін, т?тті д?мі бар,т?ссіз заттар. Таби?атта гексоза ке?інен тарал?ан. Олар?а: глюкоза, фруктоза ж?не галактоза жатады. Гексозаны? жалпы формуласы: С6Н12О6. К?рделі к?мірсулар?а полисахаридтер жатады. Таби?атта к?п тарал?ан полисахаридтерге: крахмал, целлюлоза ж?не бауырда т?зілетін жануар ?анты –гликоген, т.б.жатады.
Крахмал - ?сімдіктерді? негізгі к?мірсу ?оры. Ол ?сімдіктерді? жапыра?ында, саба?ын -
да, т?йнегі мен т??ымдарында к?п м?лшерде болады. Целлюлоза - ?сімдіктерді? жасушаларыны? ?абы?ыны? негізгі ??рамды б?лігі. ?сімдіктерге беріктік, тірек ?асиетін беретін талшы?тар целлюлозадан т?рады. Адам мен жануарларда?ы к?мірсуларды? негізгі ?оры, жасуша цитоплазмасында, негізінен, бауыр мен б?лшы? етте жина?талады. К?мірсуларды? 1г молекуласы ыдыра?анда, 17,6 кДж энергия б?лінеді.
Липидтер (грекше « lipos» - май ) –барлы? тірі жасушаларды? ??рамына кіретін ж?не тіршілік процестерінде ма?ызды р?л ат?аратын май т?різдес заттар. Липидтерді? молекуласыны? ??рамына С,Н, О атомдары кіреді. Барлы? липидтерге т?н жалпы ?асиет –оларды? молекулаларыны? полюссіздігінде (гидрофобтылы?ында). Сонды?тан липидтер полюссіз с?йы?тарда: бензинде, эфирде, хлороформда жа?сы, ал суда нашар ериді.
Липидтерді? ?ызметтері. Липидтер барлы? тірі жасушыларда болады, осы?ан орай организмде мынадай ма?ызды ?ызметтер ат?арады: ??рылыс, энергия к?зі, ?оректік зат ?ор?анышты? ж?не метоболизмдік ж?не т.б.
Май – ?оректік ?ор заты. Организмдерденедегі майды ?оректік зат ретінде жина?тай –ды. Мысалы, буна?денелілер, с?т?оректілер ж?не адамны? тері асты ?абатында, шар –быда, к?птеген ?сімдіктерді? т??ымдарында ж?не т.б. м?шелерінде май ?оры жина? –талады. Май жылуды жылуды нашар ?ткізеді. Осы?ан байланысты жануарлар тері астында?ы май ?абатыны? есебінен дене температурасын т?ра?ты са?тайды. Майды? 1грамы толы? ыдыра?анда, 38,9 кДж энергия б?лінеді, ол н?руыз бен к?мірсудан б?лінетін энергиядан екі есе к?п.
Н?руыз – биологиялы? полимер. Тірі жасушада?ы органикалы? заттарды? барлы?ы биополимерлерге жатады. Полимер молекуласы ?арапайым заттардан ??ралады, оларды мономерлер деп атайды. Н?руыз молекуласын т???ыш рет 1736 жылы Я.Беккори зерттеді. 1888 жылы орыс ?алымы, биохимик А.Я.Данилевский ?з т?жірибелеріне с?йеніп, н?руыз молекуласында?ы амин?ыш?ылдары ?алды?тарыны? арасында пептидтік байланысты? болатынды?ы туралы болжам айтты. Кейінрек XX ?асырды? басында неміс ?алымы Э.Фишер пептидтік байланысты? болатынды?ын т?жірибе ж?зінде д?лелдеді. Н?руыз молекуласыны? ??рамына 20 амин?ыш?ылы кіреді. Ал?аш?ы амин?ыш?ылын 1806 жылы Р,Воклен мен К.Робике аспарагус ?сімдігіні? с?лінен б?ліп алып, оны аспарагин деп ата?ан. 1820 жылы француз ?алымы А.Браконно н?руызды ыдырату ар?ылы глицинді ал?ан. Е? со??ы жиырмасыншы амин?ыш?ылы треонин 1935 жылы фибрин н?руызынан алынды. Таби?атта кездесетін 200- ден астам амин?ыш?ылыны? 20-сы ?ана н?руыз молекуласыны? ??рамына кіреді. Н?руызды? ??рамына кіретін амин?ыш?ылдарыны? амин тобы да (NН2), корбоксил тобы (СООН)-да бір к?міртек атомымен байланыс?ан.
Н?руызды? ?асиеттері. Н?руызды? физикалы? ж?не химиялы? ?асиеттері организмні? тіршілік ?рекетіні? негізін ??райды. Н?руыз ?р т?рлі ?асиеттерімен ерекшеленеді. ?асиеттерді? бірі –н?руызды? суда жа?сы, ерігіштігіні? ?р т?рлі д?режеде болуы. Н?руыздарды? к?бісі суда жа?сы, кейбіреулері нашар ериді, ал кейбір н?руыздар суда м?лде ерімейді. Н?руыз молекуласыны? та?ы бір ?асиетіне оны? ?р т?рлі ?серлерден таби?и ??рлымны? ?згеруі жатады. Мысалы, ?ыздыруды?,с?улелендіруді?, химиялы? заттарды? ?серінен ж?не механикалы? ?сер етуді? салдарынан н?руызды? ??рлымыны? арасында?ы байланыс ?зіледі.(мысалы,ж?мырттаны? ?згеруі)
Н?руызды? ?ызметтері. Н?руызды? организм тіршілігіндегі ма?ызы ?те зор бол?ан –
Нуклеин ?ыш?ылдары жасуша ядросында т?зіледі. Оларды? азотты? негіздері, рибоза мен дезоксирибоза ?осылып нукле озид т?зеді.??рамына азотты негіздері, рибоза мен дезоксирибоза ж?не фосфор ?ыш?ылыны? ?алды?ы кіретін ?осылыс нуклеотид деп аталады.
Нуклеин ?ыш?ылыны? мономерлері екіге б?лінеді: пуриндік-аденин мен гуанин ж?не пиримидиндік-тимин, урацил ж?не цитозин.
ДН?-ны? мономерлері – аденин мен гуанинні? азотты негіздері- ?ос са?иналы, ал тимин мен цитозин бір са?иналы болады. ДН? молекуласы ?ш ??рылымды болып келеді.
РН? молекуласы да ДН? т?різді полимер, оны? мономерлеріні? р?лін аденин, гуанин, цитозин ж?не тиминні? орнында урацил нуклеотиді ат?арады.ДН?-?а ?ара?анда РН? бір тізбекті болады.
ІV Бекіту.
1...... – тіршілік негізі. Амин?ыш?ылы мономерлерден т?рады. Жо?ары температурада н?руыздар б?зылады.
2..... – суда ерімейтін к?рделі органикалы? заттар. Олар май ?ыш?ыл мен глицерин ?осылыстарынан т?зіледі.
1 г.. ыдыра?анда – 38,9кДж энергия б?лінеді.
3.К?мірсулар –....,.... ,... т?рады. Олар жай ж?не к?рделі болып б?лінеді.
V ?орытынды:
Егер жасушада ?андай да бір зат жетіспесе,оны бас?а затты? арты? м?лшері алмастыра ала ма?
VІ Ба?алау: Белсенді ?атыс?ан о?ушыларды ба?алау.
VІІ ?й тапсырмасы: §5 о?у
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Тақырыбы: Жасушаның химиялық құрамы. Органикалық заттар: нәруыздар, майлар, көмірсулар, нуклеин қышқылдары.
Сабақтың мақсаты: адам жасушасының химиялық құрамы туралы білімді тұжырымдау, органикалық дүниенің химиялық құрамынан байқалатын біліктілікті көрсету
Сабақтың міндеті: “Жасушаның органикалық заттары” және “ жасушаның бейорганикалық заттары” ұғымдарының мағынасын ашу, осы заттардың жасушадағы қызметін анықтау. Органикалық заттарды бейорганикалық заттардан айыра білу біліктілігін қалыптастыру, оқулықпен өзіндік жұмыс жасауды қалыптастыру
Құрал-жабдықтар: жаусшаның органикалық және бейорганикалық заттарының үлгілері және кестелері, жануар және өсімдік жасушаларының суреттері
Сабақ типі: аралас
Әдістемелік шешім: оқытылған тақырып бойынша жалпы сұхбаттасу, дәріс
І Ұйымдастыру кезеңі амандасу, түгендеу
ІІҮй тапсырмасын тексеру:
І деңгей
Жасушадағы су қызметін атаңдар.
а/ құрылыстық в/ қор
ә/ еріткіш г/ тасымалдау
б/ катализдік ғ/ жасушаға серпімділік береді
ІІ деңгей. Биологиялық диктант.
1.Су – ......................
2.Бейорганикалық қосылыстар – бұл бейорганикалық тұздар:кальций фосфаты мен карбонаттары,............. , ................ , ............... тұздары.
ІІІ Жаңа сабақ түсіндіру
Органикалық заттар.Тірі жасушаның құрамына табиғатта кездесетін көптеген қосылыстар кіреді. Ондай қосылыстарға: көмір сулар, липидтер, нәруыздар, нуклеин қышқылдары, АТФ және т.б. органикалық заттар жатады. Органикалық қосылыстар дегеніміз –молекуласының құрамына көміртек немесе оның қосылыстары кіретін, сон –дай-ақ ауада және оттекте жанатын заттар.
Көміртек. Тіршіліктің өзі –құрамында негізгі элемент көміртек болатын көптеген ірі молекулалардың өзара әрекеттесуінің нәтижесі. Органикалық заттардың негізін түзетін көміртек атомдары өзара байланысады. Көміртек - әр түрлі тұрақты қосылыстар түзіп, тірі организмде болатын молекулалардың сан алуандығын қамтамасыз ететін бірден –бір элемент.
Көмірсулардың құрамы. Көмірсу молекулаларының құрамына көміртек, оттек және сутек атомдары кіреді( С, О, Н ). Көмірсулар – органикалық заттардың ішіндегі аса маңызды қосылыстардың бірі, олардың жалпы формуласы –С2( Н2О).Көптеген көмір –сулардың молекуласының құрамындағы сутек атомдары, көміртек атомдарынан екі есе көп болатындықтан,оларды көмірсулар деп атайды. «Көмірсу» деген терминді ғылымға 1844 жылы орыс ғалымы К.Шмид енгізген болатын. Көмірсулар табиғатта көп таралған.
Көмірсулар қарпайым және күрделі болып екі топқа бөлінеді. Қарапайым көмірсулар –ға моносахаридтер, ал күрделі көмірсуларға полисахариттер жатады.Моносахариттердің аталулары –молекуласындағы көміртек атомы санының артуына байланысты. Моносахариттер – суда жақсы еритін, тәтті дәмі бар,түссіз заттар. Табиғатта гексоза кеңінен таралған. Оларға: глюкоза, фруктоза және галактоза жатады. Гексозаның жалпы формуласы: С6Н12О6. Күрделі көмірсуларға полисахаридтер жатады. Табиғатта көп таралған полисахаридтерге: крахмал, целлюлоза және бауырда түзілетін жануар қанты –гликоген, т.б.жатады.
Крахмал - өсімдіктердің негізгі көмірсу қоры. Ол өсімдіктердің жапырағында, сабағын -
да, түйнегі мен тұқымдарында көп мөлшерде болады. Целлюлоза - өсімдіктердің жасушаларының қабығының негізгі құрамды бөлігі. Өсімдіктерге беріктік, тірек қасиетін беретін талшықтар целлюлозадан тұрады. Адам мен жануарлардағы көмірсулардың негізгі қоры, жасуша цитоплазмасында, негізінен, бауыр мен бұлшық етте жинақталады. Көмірсулардың 1г молекуласы ыдырағанда, 17,6 кДж энергия бөлінеді.
Липидтер(грекше « lipos» - май ) –барлық тірі жасушалардың құрамына кіретін және тіршілік процестерінде маңызды рөл атқаратын май тәріздес заттар. Липидтердің молекуласының құрамына С,Н, О атомдары кіреді. Барлық липидтерге тән жалпы қасиет –олардың молекулаларының полюссіздігінде (гидрофобтылығында). Сондықтан липидтер полюссіз сұйықтарда: бензинде, эфирде, хлороформда жақсы, ал суда нашар ериді.
Липидтердің қызметтері. Липидтер барлық тірі жасушыларда болады, осыған орай организмде мынадай маңызды қызметтер атқарады: құрылыс, энергия көзі, қоректік зат қорғаныштық және метоболизмдік және т.б.
Май – қоректік қор заты.Организмдерденедегі майды қоректік зат ретінде жинақтай –ды. Мысалы, бунақденелілер, сүтқоректілер және адамның тері асты қабатында, шар –быда, көптеген өсімдіктердің тұқымдарында және т.б. мүшелерінде май қоры жинақ –талады. Май жылуды жылуды нашар өткізеді. Осыған байланысты жануарлар тері астындағы май қабатының есебінен дене температурасын тұрақты сақтайды. Майдың 1грамы толық ыдырағанда, 38,9 кДж энергия бөлінеді, ол нәруыз бен көмірсудан бөлінетін энергиядан екі есе көп.
Нәруыз – биологиялық полимер. Тірі жасушадағы органикалық заттардың барлығы биополимерлерге жатады. Полимер молекуласы қарапайым заттардан құралады, оларды мономерлердеп атайды. Нәруыз молекуласын тұңғыш рет 1736 жылы Я.Беккори зерттеді. 1888 жылы орыс ғалымы, биохимик А.Я.Данилевский өз тәжірибелеріне сүйеніп, нәруыз молекуласындағы аминқышқылдары қалдықтарының арасында пептидтік байланыстың болатындығы туралы болжам айтты. Кейінрек XX ғасырдығ басында неміс ғалымы Э.Фишер пептидтік байланыстың болатындығын тәжірибе жүзінде дәлелдеді. Нәруыз молекуласының құрамына 20 аминқышқылы кіреді. Алғашқы аминқышқылын 1806 жылы Р,Воклен мен К.Робике аспарагус өсімдігінің сөлінен бөліп алып, оны аспарагиндеп атаған. 1820 жылы француз ғалымы А.Браконно нәруызды ыдырату арқылы глицинді алған. Ең соңғы жиырмасыншы аминқышқылы треонин 1935 жылы фибрин нәруызынан алынды. Табиғатта кездесетін 200- ден астам аминқышқылының 20-сы ғана нәруыз молекуласының құрамына кіреді. Нәруыздың құрамына кіретін аминқышқылдарының амин тобы да (NН2), корбоксил тобы (СООН)-да бір көміртек атомымен байланысқан.
Нәруыздың қасиеттері. Нәруыздың физикалық және химиялық қасиеттері организмнің тіршілік әрекетінің негізін құрайды. Нәруыз әр түрлі қасиеттерімен ерекшеленеді. Қасиеттердің бірі –нәруыздың суда жақсы, ерігіштігінің әр түрлі дәрежеде болуы. Нәруыздардың көбісі суда жақсы, кейбіреулері нашар ериді, ал кейбір нәруыздар суда мүлде ерімейді. Нәруыз молекуласының тағы бір қасиетіне оның әр түрлі әсерлерден табиғи құрлымның өзгеруі жатады. Мысалы, қыздырудың,сәулелендірудің, химиялық заттардың әсерінен және механикалық әсер етудің салдарынан нәруыздың құрлымының арасындағы байланыс үзіледі.(мысалы,жұмырттаның өзгеруі)
Нәруыздың қызметтері. Нәруыздың организм тіршілігіндегі маңызы өте зор болған –
дықтан алуан түрлі қызмет атқарады. Құрылыс қызметі ,тасымалдау қызметі қозға –лыс қызметі, қорғаныштық қызмет,ферменттік (катализаторлық) қызмет,энергети –калық қызмет.
Нуклеин қышқылдары жасуша ядросында түзіледі. Олардың азоттық негіздері, рибоза мен дезоксирибоза қосылып нукле озид түзеді.Құрамына азотты негіздері, рибоза мен дезоксирибоза және фосфор қышқылының қалдығы кіретін қосылыс нуклеотиддеп аталады.
Нуклеин қышқылының мономерлері екіге бөлінеді: пуриндік-аденин мен гуанин және пиримидиндік-тимин, урацил және цитозин.
ДНҚ-ның мономерлері – аденин мен гуаниннің азотты негіздері- қос сақиналы, ал тимин мен цитозин бір сақиналы болады. ДНҚ молекуласы үш құрылымды болып келеді.
РНҚ молекуласы да ДНҚ тәрізді полимер, оның мономерлерінің рөлін аденин, гуанин, цитозин және тиминнің орнында урацил нуклеотиді атқарады.ДНҚ-ға қарағанда РНҚ бір тізбекті болады.
ІV Бекіту.
1............................. – тіршілік негізі. Аминқышқылы мономерлерден тұрады. Жоғары температурада нәруыздар бұзылады.
2........................... – суда ерімейтін күрделі органикалық заттар. Олар май қышқыл мен глицерин қосылыстарынан түзіледі.
1 г .......... ыдырағанда – 38,9кДж энергия бөлінеді.
3.Көмірсулар – ................. , ................. , .............. тұрады. Олар жай және күрделі болып бөлінеді.
V Қорытынды:
Егер жасушада қандай да бір зат жетіспесе,оны басқа заттың артық мөлшері алмастыра ала ма?
