?оры? деген не? Еліміздегі басты ?оры?тарды ата?дар. ?зі? ?айсысында болды??
ІІІ. Жа?а материалды т?сіндіру кезе?і
Жоспар:
1. Микроскопты? шы?у тарихы
2. ?лкейтіп к?рсететін ??ралдар ж?не микроскоппен ж?міс істеу т?ртібі
1609 жылы Италия ?алымы, физик Г.Галилей 2 д??ес ?йнектен ??рал?ан объективімен окуляры бар 40-тан 300 есеге дейін ?лкейтіп к?рсететін к?рделі ??рал ??растыр?ан.
Голландия ?алымы Антон ван Левенгук д??ес ?йнектерді ??деу ар?ылы микроскоп ??растырып, ал?аш рет бактерияларды, ?анны? ?ызыл т?йіршіктерін, ер адамны? жыныс с?йы?ты?ында?ы жасушаларды к?рген.
Тірі а?заларды? орта? белгісі – денесі жасушадан (клеткадан) т?рады. Кез келген тірі а?заны? тіршілік белгілерін са?тайтын е? кіші ??рылымды? ?лшем бірлігі – жасуша. К?лемі кіші бол?анымен, мы?да?ан ?осылыстар, ж?здеген заттар жасушада ?дайы т?зіліп, реакция тізбегіне ?атысады. Жасушада тірі а?залар?а т?н зат пен энергия алмасу, оптикалы? ?осылыстарды? т?зілуі, ?су, к?бею, тыныс алу ж?реді.
Жасушаны? ашылу тарихы микроскопты? шы?уына байланысты. 1590-1610 жылдарды? аралы?ында оптика шеберлері голландиялы? ?келі-балалы Янсендер жары? микроскобын ойлап тапты. Микроскоп шы??аннан кейін ?сімдік жасушасын зерттеу м?мкіндігі туды.
1665 жылы ал?аш рет Роберт Гук ?сімдік ?абы?ыны? ж??а кесіндісін микроскоппен ?ара?ан. Ол майда ?яшы?тарды к?ріп, оны жасуша деп ата?ан. ?детте біз жасушаны жай к?збен к?ре алмаймыз. Оны? м?лшері миллиметрді? мы?нан бір б?лігімен ?лшенеді. ?сімдіктер мен жануарлар д?ниесінде денесі бір ?ана жасушадан т?ратын ?те ?арапайм а?заларды біржасушалылар дейді. Біржасушалылыр к?пжасушалылы а?залар сия?ты тіршілік етеді.
Жасушамен ал?аш таныс?анды?тан, ?рі б?л материал к?рделі бол?анды?тан жа?а саба?ты т?сіндіріп бол?ан со?, ?сімдік жасушасын бірнеше есе ?лкейтіп к?рсететін ??ралдарды? т?рлері, олармен ж?мыс істеу ?дісін ?йрету керек.
?лкейтіп к?рсететін ??ралдар ж?не микроскоппен ж?мыс істеу т?ртібі. Жары? микроскобыны? ?рбір б?ліміні? атын, не ?шін ?ажеттігін о?ушыларды? д?птеріне жаздыр?ан ж?н. Содан со? микроскоппен ?алай ж?мыс істеу керек екендігін м??алімні? ?зі к?рсетуі тиіс. Алды?а ?ойыл?ан ма?сат – о?ушыларды микроскоппен, ж?мыс істеу барысымен таныстыру.
Ол ?шін микроскопты ?стелді? шетінен 5-8 см ?ашы?ты??а ?ойып, барлы? б?лімдерін таза ж?мса? ш?берекпен с?ртіп тазартылуы тиіс екенін айтып, ?р б?лімдерін ?алай пайдалану керек екендігін (б?ранданы жо?ары, т?мен ?оз?ау; айнаны жары??а ба?ыттап жары? ?стау жолы; к?ретін затты затты? ?стелді? ?стіне д?лдеп ?ою, т.б.) на?тылай к?рсетіп жатты?тыр?ан ж?н. Микроскоп?а керекті жабды?тарды? ма?ызын, ?алай ?олдануын (затты? ?йнекті? сауса?пен шетінен ?стау; ортасынан ?стаса сауса? ізі т?сіп зерттейтін затты аны? к?рсетпей кедергі болатынын ескерту; сонды?тан тазалап с?ртіп алу) айту. Препарат жасау ?шін зат ?йнегіні? д?л ортасына тамыз?ымен 1-2 тамшы су тамызып, к?ретін объектіні д?рыстап орналастыр?ан со?, суда ауа к?піршіктері болмас ?шін жабын ?йнегі шетінен ?стап зат ?йнегіне б?рыш жасай жабу жолы ?йретіледі. Ауа к?піршіктері ?алып ?ойса, ?йнекті? ?стінен с?л басып кетіруге болады. К?ретін объектіні міндетті т?рде су тамшысына салып ?арауды ескертуді ?мытпау керек (?андай да болмасын кез келген объектіні сусыз ?арау?а болмайды кейде объектіні ерекшелігіне байланысты бас?а ерітінділер, боя?ыш заттар ?осу?а болады).
Микроскоппен ?арайтын препарат дайын бол?ан со? зат ?стеліні? д?л ортасына (зат ?йнегіне салын?ан объект зат ?стеліні? ортасында?ы тесікке д?л келуі керек, себебі айна ар?ылы т?сірілетін жары? объектіге т?спесе аны? к?рінбейді) орналастырып, б?ранда ар?ылы зат аны? к?рінгенше окулярдан к?з алмай к?ру т?тігін ептеп жо?ары немесе т?мен т?сіріп ?арау керек екенін т?сіндіріп, к?рсеткен ж?н. Препарат пен объектіні? ара ?ашы?ты?ы шамамен 1 см бол?анда зат аны? к?рінеді. Микроскопты? зат ?стеліне су тигізуге болмайды, сонды?тан препаратта?ы арты? суды сор?ыш ?а?аз немесе ж?мса? ш?берекпен с?ртіп тасталуы тиіс (негізінде арты? су тамызбау?а тырысу керек).
Микроскоппен ж?мыс істегенде мынадай ережелер есте болуы керек:
А) микроскопты бір орын?а орны?тырып ?ой?аннан кейін ж?мыс істеп біткенше екінші орын?а жылжыту?а болмайды, жылжытса объект к?рінбей ?алады;
?) алдымен айнамен жары? т?сіріледі, егер микроскопта объектив екеу болса (бірі – кіші, екіншісі – ?лкен) алдымен кіші объективпен ?арайды;
Б) микроскопты бір ?алыпты температурада са?тайды, ?алай болса, солай ?оя салса, ша? басып ?йнектері к??гірттеніп б?зылады;
Просмотр содержимого документа
«"Жасуша – а?заларды? тіршілігі мен ??рылысыны? е? кіші ?лшем бірлігі"»
Тақырыбы:І тарау. Жасуша – ағзалардың тіршілігі мен құрылысының ең кіші өлшем
бірлігі. Өсімдік ұлпалары.
§3. Жасушаның ашылу тарихы. Ұлғайтқыш құралдар.
Сабақтың мақсаты:вирустардан басқа барлық тірі ағзаларға тән, ең кішкентай өлшем бірлік – жасуша, оның ашылу тарихымен және оны зерттеуде пайдаланылған құралдар жайлы мағлұмат беру.
Сабақтың міндеттері:
Білімділігі – «жасуша» ұғымын түсіндіріп, микроскоптың құрылысымен таныстырып, дайын микропрепараттар жасау тәсілін үйрету.
Тәрбиелілігі – адамның тұлға ретінде қалыптасуында ғылыми дүниетанымын байыту.
Дамытушылығы – электрондық оқулық арқылы ойлау, есте сақтау, көру қабілеттерін дамыту; ой түйіндеуге, шығармашылықпен жұмыс істеуге жұмылдыру; пәнге, тақырыпқа байланысты қызығушылықтарын дамыту.
Құрал-жабдықтар: электронды көрсетілімдер, мироскоптар.
Сабақтың типі: құрастырылған
Сабақтың барысы:
І. Ұйымдастыру кезеңі
Келмей қалған оқушыларды белгілеп, оқушылардың сабаққа дайындығын бақылау.
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезеңі
Биология ғылымы, оның негізгі салалары туралы әңгімелеңдер.
Ғылымға еңбегі сіңген ғалымдарды атаңдар. Олардың қандай еңбектері бар?
Қорық деген не? Еліміздегі басты қорықтарды атаңдар. Өзің қайсысында болдың?
ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі
Жоспар:
1. Микроскоптың шығу тарихы
2. Үлкейтіп көрсететін құралдар және микроскоппен жұміс істеу тәртібі
1609 жылы Италия ғалымы, физик Г.Галилей 2 дөңес әйнектен құралған объективімен окуляры бар 40-тан 300 есеге дейін үлкейтіп көрсететін күрделі құрал құрастырған.
Голландия ғалымы Антон ван Левенгук дөңес әйнектерді өңдеу арқылы микроскоп құрастырып, алғаш рет бактерияларды, қанның қызыл түйіршіктерін, ер адамның жыныс сұйықтығындағы жасушаларды көрген.
Тірі ағзалардың ортақ белгісі – денесі жасушадан (клеткадан) тұрады. Кез келген тірі ағзаның тіршілік белгілерін сақтайтын ең кіші құрылымдық өлшем бірлігі – жасуша. Көлемі кіші болғанымен, мыңдаған қосылыстар, жүздеген заттар жасушада ұдайы түзіліп, реакция тізбегіне қатысады. Жасушада тірі ағзаларға тән зат пен энергия алмасу, оптикалық қосылыстардың түзілуі, өсу, көбею, тыныс алу жүреді.
Жасушаның ашылу тарихы микроскоптың шығуына байланысты. 1590-1610 жылдардың аралығында оптика шеберлері голландиялық әкелі-балалы Янсендер жарық микроскобын ойлап тапты. Микроскоп шыққаннан кейін өсімдік жасушасын зерттеу мүмкіндігі туды.
1665 жылы алғаш рет Роберт Гук өсімдік қабығының жұқа кесіндісін микроскоппен қараған. Ол майда ұяшықтарды көріп, оны жасуша деп атаған. Әдетте біз жасушаны жай көзбен көре алмаймыз. Оның мөлшері миллиметрдің мыңнан бір бөлігімен өлшенеді. Өсімдіктер мен жануарлар дүниесінде денесі бір ғана жасушадан тұратын өте қарапайм ағзаларды біржасушалылар дейді. Біржасушалылыр көпжасушалылы ағзалар сияқты тіршілік етеді.
Жасушамен алғаш танысқандықтан, әрі бұл материал күрделі болғандықтан жаңа сабақты түсіндіріп болған соң, өсімдік жасушасын бірнеше есе үлкейтіп көрсететін құралдардың түрлері, олармен жұмыс істеу әдісін үйрету керек.
Үлкейтіп көрсететін құралдар және микроскоппен жұмыс істеу тәртібі. Жарық микроскобының әрбір бөлімінің атын, не үшін қажеттігін оқушылардың дәптеріне жаздырған жөн. Содан соң микроскоппен қалай жұмыс істеу керек екендігін мұғалімнің өзі көрсетуі тиіс. Алдыға қойылған мақсат – оқушыларды микроскоппен, жұмыс істеу барысымен таныстыру.
Ол үшін микроскопты үстелдің шетінен 5-8 см қашықтыққа қойып, барлық бөлімдерін таза жұмсақ шүберекпен сүртіп тазартылуы тиіс екенін айтып, әр бөлімдерін қалай пайдалану керек екендігін (бұранданы жоғары, төмен қозғау; айнаны жарыққа бағыттап жарық ұстау жолы; көретін затты заттық үстелдің үстіне дәлдеп қою, т.б.) нақтылай көрсетіп жаттықтырған жөн. Микроскопқа керекті жабдықтардың маңызын, қалай қолдануын (заттық әйнектің саусақпен шетінен ұстау; ортасынан ұстаса саусақ ізі түсіп зерттейтін затты анық көрсетпей кедергі болатынын ескерту; сондықтан тазалап сүртіп алу) айту. Препарат жасау үшін зат әйнегінің дәл ортасына тамызғымен 1-2 тамшы су тамызып, көретін объектіні дұрыстап орналастырған соң, суда ауа көпіршіктері болмас үшін жабын әйнегі шетінен ұстап зат әйнегіне бұрыш жасай жабу жолы үйретіледі. Ауа көпіршіктері қалып қойса, әйнектің үстінен сәл басып кетіруге болады. Көретін объектіні міндетті түрде су тамшысына салып қарауды ескертуді ұмытпау керек (қандай да болмасын кез келген объектіні сусыз қарауға болмайды кейде объектіні ерекшелігіне байланысты басқа ерітінділер, бояғыш заттар қосуға болады).
Микроскоппен қарайтын препарат дайын болған соң зат үстелінің дәл ортасына (зат әйнегіне салынған объект зат үстелінің ортасындағы тесікке дәл келуі керек, себебі айна арқылы түсірілетін жарық объектіге түспесе анық көрінбейді) орналастырып, бұранда арқылы зат анық көрінгенше окулярдан көз алмай көру түтігін ептеп жоғары немесе төмен түсіріп қарау керек екенін түсіндіріп, көрсеткен жөн. Препарат пен объектінің ара қашықтығы шамамен 1 см болғанда зат анық көрінеді. Микроскоптың зат үстеліне су тигізуге болмайды, сондықтан препараттағы артық суды сорғыш қағаз немесе жұмсақ шүберекпен сүртіп тасталуы тиіс (негізінде артық су тамызбауға тырысу керек).
Микроскоппен жұмыс істегенде мынадай ережелер есте болуы керек:
А) микроскопты бір орынға орнықтырып қойғаннан кейін жұмыс істеп біткенше екінші орынға жылжытуға болмайды, жылжытса объект көрінбей қалады;
Ә) алдымен айнамен жарық түсіріледі, егер микроскопта объектив екеу болса (бірі – кіші, екіншісі – үлкен) алдымен кіші объективпен қарайды;
Б) микроскопты бір қалыпты температурада сақтайды, қалай болса, солай қоя салса, шаң басып әйнектері күңгірттеніп бұзылады;
В) ауық-ауық жұмсақ, құрғақ шүберекпен окуляр мен объективтің сыртқы линзаларын сүртіп тазалайды;
Г) микроскоп өте күрделі құрал болғандықтан оны химиялық реактивтермен, улы химикаттармен қатар қоюға болмайды. Өзінің ағаш қорабына салып шаң-тозаң кірмейтін таза, құрғақ шкафқа орналастырады.Үлкейтіп көрсететін құралдармен оқушыларды таныстырып болған соң зертханалық (практикалық) жұмыс орындауға кіріседі.
ІV. Бекіту.
Жасушада қандай процестер жүреді? Ұлғайтқыш құралдардың түрлерін атап, айырмашылығын талдап көрсетіңдер. Микроскопқа қажетті жабдықтарды атаңдар.
Микроскоптан негізгі бөліктерін атап, орналасқан жерін көрсетіңдер.
Көру түтігінде қандай бөлшектер орналасады? Окуляр мен объективтің құрылысын, айырмашылығын айтып беріңдер.
Үй тапсырмасы.§3 оқып, 1-суретті салып, тақырып соңындағы тапсырмаларды орындап келу.
Микроскоптың бөлімдері
Атқаратын қызметі
Микроскоп
1.Жарық түсіру
2.Көзбен қарау
3.Көру түтігін қозғау
4.Затты қарау
5.Көру түтігінің бекітілген жері
6.Қарайтын затты орналастыру
7.Микроскоптың барлық бөлімдері бекітілген тірегі
8.Үлкейтіп көрсететін әйнектер орналасқан бөлімі
ІІ. Атқаратын қызметіне қарай микроскоп бөлімдерінің
