Микробиология ?ылымыны? дамуына ?лес ?ос?ан ?алымдарды ата.
Микроорганизмдер пайдалы ма, ?лде зиянды ма?
Прокариоттар дегеніміз не?
Бактериялар неше т?рлі болып таби?атта тарал?ан,пішініне байланысты.
?андай прокариоттарда хлорофилл пигменті бар ?
Микробиология тарихында
Б?л кім?
Л. Пастер ( 1822- 1895) аш?ан жа?алы?тарды? м?ні аса зор. Европа ?нерк?сіптік капитализм ?ар?ындап дамыды . Осы?ан байланысты микробиологияда бір?атар жетістіктер пайда бролды. Ол жетістіктерге Пастерді? тікелей ?атысы бар. Ол 1857 жылы ашу процесін зерттеп, оны? таби?атын таныды, 1891 жылы ж??палы аурулар ?оздыр?ыштарын зерттеп, онымен к?ресу ?шін пайдасы мол е?бек етті. ?сіресе Л. Пастерді? 1860 жылы "тіршілікті? ?здігінен пайда болуы"?зілді –кесілді со??ы беруді ма?ызды болды. Пастер тіршілік еш?андай ?здігінен пайда болмайды?оректік ортада?ы ?згеріс микроптар ?серінен болады деп біржолата ?зілді- кесілді ?орытынды жасады.
Микроорганизмдерді ал?аш к?ріп, сипаттап жаз?ан Галландия ?алымы Антон Ван Левенгук (1632 - 1723). Ол заттарды 160-300 есе ?лкейте алатын ал?аш?ы оптикалы? ??рал "жабайы"микроскоп жасады. 1695 жылы ?з зерттеулерін А. Левенгук "Антон ван Левенгук аш?ан таби?атты? ??пия сырлары "деген атпен кітап етіп жазып шы?арды. Левенгук зерттеулері сол кездегі к?птеген таби?ат зерттеушілеріні? назарын аударды.
ІІІ ?й тапсырмасын бекіту
Семантикалы? карта
Кестені «-» ж?не «+» та?баларын ?ойып шы?
К?беюі
Эукариот жасушасы
Прокариот жасушасы
Хромосомалар
Эндоплпазмалы? тор
Рибосмалар
Гольджи жиынты?ы
Лизосомалар
Митохондриялар
Вакуольдер
І?. Жа?а саба?ты ?туге дайындау
Прокариоттардан т?мен т?р?ан не?
Жа?а саба?
Вирустар – тіршілікті? жасушасыз т?рі
Д?ниеж?зілік микробиологиятарихында орыс ?ылымы Д.И.Ивановскийді? алатын орны ерекше. Ол ХІХ ?асырды? со?ында темекі те?білі ауруын зерттеп, ол ауруды? ?оз?алыштарыны? бактериялардан да ?са? тіршілік иесі екенін тап?ан. Д.И.Ивановский ауру?а шалды??ан жапыра?ты жуып, ол жуындыны бактерияларды с?зетін с?згіден ?ткізгенде одан ?тіп кеткен. Осы с?йы?ты?ты темекіге ж??тыр?анда, оны? жапыра?ы ?айтадан сар?айып, ауру?а ?шыра?ан. За?ымдан?ан темекі жапыра?ын ?лкейткіш ??ралдармен тексергенде кристалдар бай?ал?ан. Кейіннен 1935 жылы америкалы? ?алым У.Стенли б?л кристалдарды? темекі те?білі вирустарыны? шо?ырыл?ан жиынты?ы екнін тапты. ХІХ ?асырды? со?ында Д.И.Ивановский аш?ан ?те ?са? тіршілік иесіні? вирустар екендігі д?лелденді.
Вирус (латынша "virus"- у) – тірі организмдерді? ішіндегі жасушасыз тіршілік иесі. Олар рибонуклеин ?ыш?ылынан немесе дезоксирибонуклеин ?ыш?ылынан ??рал?ан нуклеопротеидтерден, сондай-а? ферментті н?руызбен ?аптал?ан ?абы?шадан – капсидтерден т?рады. Б?л ?абы?ша вирусты? ??рамында?ы нуклеин ?ыш?ылдарын сырт?ы ортаны? ?олайсыз жа?дайларынан ?ор?айды. Кейбірвирустарды? ??рамында нуклеин ?ыш?ылдарынан бас?а к?мірсулар, май т?різді заттар, биотин (Н витамині) ж?не мыс молекулалары кездеседі.
Вирустар тек тірі жасушада ?ніп-?сіп к?беюге бейімделген. Электронды? микроскоппен 300 мы? еседей ?лкейтіп ?ара?анда, оны? пішіні тая?ша т?різді, жіп т?різді немесе іші ?уыс цилиндр пішінді болатыны д?лелденді. Вирустар тірі организмдерді? барлы?ын уландырады. ?азіргі кезде вирустарды? жылы ?анды омырт?алыларды уландыратын 500-дей, ал ?сімдіктерді уландыратын 300-ден астам т?рі белгілі болып отыр.
Бактерияларды за?ымдап, ерітіп(лизис) жіберетін вирустарды бактериофагтар деп атайды. Бактериофагтарды ал?аш рет 1915 жылы а?ылшын вирусологі ж?не бактериологі Ф. Туорт сипаттап жазды. Кейбір бактериофагты? пішіні итшаба??а ??сайды. Оны? денесі – басы, ??йры?ы ж?не іші ?уыс тарма?тал?ан базальді та?ташадан т?рады. Вирусты сыртынан н?руыз ?абатты ?аптайды, ішінде ДН? немесе РН? болады. Басыны? м?лшері 40 нм, ал "??йры?ыны?" ?зынды?ы 20-22 нм-ге те?. "??йры?ыны?" ?шы – н?руыз молекуласынан т?ратын ?уыс т?тік.
Вирустар ар?ылы таралатын кейбір ауруларды? т?рлері. ?сімдіктерде болатын вирусты аурулардан темекі, асб?рша? ж?не бас?а да?ылдарды? те?біл ауруы белгілі. М?нда вирустар ауру ?сімдіктерді? хлоропластарын б?зады да, жапыра?тарды? за?ымдан?ан жерлері т?ссізденіп ?алады. Жануарларды?, ?сімдіктер мен бактерияларды? жасушаларына енген вирустар к?птеген ?ауіпті аурулар ту?ызады. Мысалы, т?мау, полиомиелит, шешек, аусыл, ??тыру ж?не т.б.аурулар вирус ар?ылы таралады.
Т?мауды? на?ыз ?оздыр?ышы 1933 жылы табылды. Б?л ауру ертеден белгілі. Т?мау індеті адам баласына шешек пен обадан кем тимеген. 1918-1920 жылдары 500 миллиондай адам аурып, оны? 20миллиондайы ?айтыс бол?ан.
Полиомиелит – тез таралатын індет. Полиомиелит вирусы т?мау вирусымен салыстыр?анда ?те кішкентай болады. 1916 жылы Нью – Йоркте полиомиелиттен 2 мы?дай адам ?айтыс болып, 7 мы?дай адам сал ауруына шалды??ан. Б?л ауру, ?сіресе балалар арасында ке? тарал?ан. Оны? ?оздыр?ышы су, та?ам ж?не ауа ар?ылы таралады. Полиомиелит індеті ?аза?станда, ?сіресе 1961 жылы ке? ?ріс алды. Б?л ауруды? ?оздыр?ыштары ж?йке жасушаларына еніп, адам?оз?алысын бас?аратын ж?келерді б?зып жансыздандырады.
Электронды о?улы?тан вирустар туралы ?ыс?аша т?сінік беру.
VІ. Саба?ты бекіту
Ой таным
1. Вирустар туралы не білесі??
2. Олар бас?а жасушаларда ?алай дамиды?
3. Д.И. Ивановский мен Ф.Тоуорт е?бектеріні? ??ндылы?ы неде?
Микробиология ғылымының дамуына үлес қосқан ғалымдарды ата.
Микроорганизмдер пайдалы ма, әлде зиянды ма?
Прокариоттар дегеніміз не?
Бактериялар неше түрлі болып табиғатта таралған,пішініне байланысты.
Қандай прокариоттарда хлорофилл пигменті бар ?
Микробиология тарихында
Бұл кім?
Л. Пастер ( 1822- 1895) ашқан жаңалықтардың мәні аса зор. Европа өнеркәсіптік капитализм қарқындап дамыды . Осыған байланысты микробиологияда бірқатар жетістіктер пайда бролды. Ол жетістіктерге Пастердің тікелей қатысы бар. Ол 1857 жылы ашу процесін зерттеп, оның табиғатын таныды, 1891 жылы жұқпалы аурулар қоздырғыштарын зерттеп, онымен күресу үшін пайдасы мол еңбек етті. Әсіресе Л. Пастердің 1860 жылы "тіршіліктің өздігінен пайда болуы"үзілді –кесілді соққы беруді маңызды болды. Пастер тіршілік ешқандай өздігінен пайда болмайдықоректік ортадағы өзгеріс микроптар әсерінен болады деп біржолата үзілді- кесілді қорытынды жасады.
Микроорганизмдерді алғаш көріп, сипаттап жазған Галландия ғалымы Антон Ван Левенгук (1632 - 1723). Ол заттарды 160-300 есе үлкейте алатын алғашқы оптикалық құрал "жабайы"микроскоп жасады. 1695 жылы өз зерттеулерін А. Левенгук "Антон ван Левенгук ашқан табиғаттың құпия сырлары "деген атпен кітап етіп жазып шығарды. Левенгук зерттеулері сол кездегі көптеген табиғат зерттеушілерінің назарын аударды.
ІІІ Үй тапсырмасын бекіту
Семантикалық карта
Кестені «-» және «+» таңбаларын қойып шық
Көбеюі
Эукариот жасушасы
Прокариот жасушасы
Хромосомалар
Эндоплпазмалық тор
Рибосмалар
Гольджи жиынтығы
Лизосомалар
Митохондриялар
Вакуольдер
ІҮ. Жаңа сабақты өтуге дайындау
Прокариоттардан төмен тұрған не?
Жаңа сабақ
Вирустар – тіршіліктің жасушасыз түрі
Дүниежүзілік микробиологиятарихында орыс ғылымы Д.И.Ивановскийдің алатын орны ерекше. Ол ХІХ ғасырдың соңында темекі теңбілі ауруын зерттеп, ол аурудың қозғалыштарының бактериялардан да ұсақ тіршілік иесі екенін тапқан. Д.И.Ивановский ауруға шалдыққан жапырақты жуып, ол жуындыны бактерияларды сүзетін сүзгіден өткізгенде одан өтіп кеткен. Осы сұйықтықты темекіге жұқтырғанда, оның жапырағы қайтадан сарғайып, ауруға ұшыраған. Зақымданған темекі жапырағын үлкейткіш құралдармен тексергенде кристалдар байқалған. Кейіннен 1935 жылы америкалық ғалым У.Стенли бұл кристалдардың темекі теңбілі вирустарының шоғырылған жиынтығы екнін тапты. ХІХ ғасырдың соңында Д.И.Ивановский ашқан өте ұсақ тіршілік иесінің вирустар екендігі дәлелденді.
Вирус (латынша "virus"- у) – тірі организмдердің ішіндегі жасушасыз тіршілік иесі. Олар рибонуклеин қышқылынан немесе дезоксирибонуклеин қышқылынан құралған нуклеопротеидтерден, сондай-ақ ферментті нәруызбен қапталған қабықшадан – капсидтерден тұрады. Бұл қабықша вирустың құрамындағы нуклеин қышқылдарын сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларынан қорғайды. Кейбірвирустардың құрамында нуклеин қышқылдарынан басқа көмірсулар, май тәрізді заттар, биотин (Н витамині) және мыс молекулалары кездеседі.
Вирустар тек тірі жасушада өніп-өсіп көбеюге бейімделген. Электрондық микроскоппен 300 мың еседей үлкейтіп қарағанда, оның пішіні таяқша тәрізді, жіп тәрізді немесе іші қуыс цилиндр пішінді болатыны дәлелденді. Вирустар тірі организмдердің барлығын уландырады. Қазіргі кезде вирустардың жылы қанды омыртқалыларды уландыратын 500-дей, ал өсімдіктерді уландыратын 300-ден астам түрі белгілі болып отыр.
Бактерияларды зақымдап, ерітіп(лизис) жіберетін вирустарды бактериофагтар деп атайды. Бактериофагтарды алғаш рет 1915 жылы ағылшын вирусологі және бактериологі Ф. Туорт сипаттап жазды. Кейбір бактериофагтың пішіні итшабаққа ұқсайды. Оның денесі – басы, құйрығы және іші қуыс тармақталған базальді тақташадан тұрады. Вирусты сыртынан нәруыз қабатты қаптайды, ішінде ДНҚ немесе РНҚ болады. Басының мөлшері 40 нм, ал "құйрығының" ұзындығы 20-22 нм-ге тең. "Құйрығының" ұшы – нәруыз молекуласынан тұратын қуыс түтік.
Вирустар арқылы таралатын кейбір аурулардың түрлері. Өсімдіктерде болатын вирусты аурулардан темекі, асбұршақ және басқа дақылдардың теңбіл ауруы белгілі. Мұнда вирустар ауру өсімдіктердің хлоропластарын бұзады да, жапырақтардың зақымданған жерлері түссізденіп қалады. Жануарлардың, өсімдіктер мен бактериялардың жасушаларына енген вирустар көптеген қауіпті аурулар туғызады. Мысалы, тұмау, полиомиелит, шешек, аусыл, құтыру және т.б.аурулар вирус арқылы таралады.
Тұмаудың нағыз қоздырғышы 1933 жылы табылды. Бұл ауру ертеден белгілі. Тұмау індеті адам баласына шешек пен обадан кем тимеген. 1918-1920 жылдары 500 миллиондай адам аурып, оның 20миллиондайы қайтыс болған.
Полиомиелит – тез таралатын індет. Полиомиелит вирусы тұмау вирусымен салыстырғанда өте кішкентай болады. 1916 жылы Нью – Йоркте полиомиелиттен 2 мыңдай адам қайтыс болып, 7 мыңдай адам сал ауруына шалдыққан. Бұл ауру, әсіресе балалар арасында кең таралған. Оның қоздырғышы су, тағам және ауа арқылы таралады. Полиомиелит індеті Қазақстанда, әсіресе 1961 жылы кең өріс алды. Бұл аурудың қоздырғыштары жүйке жасушаларына еніп, адамқозғалысын басқаратын жүкелерді бұзып жансыздандырады.
Электронды оқулықтан вирустар туралы қысқаша түсінік беру.
VІ. Сабақты бекіту
Ой таным
1. Вирустар туралы не білесің?
2. Олар басқа жасушаларда қалай дамиды?
3. Д.И. Ивановский мен Ф.Тоуорт еңбектерінің құндылығы неде?
4. Вирустар арқылы таралатын қандай аурулардың түрлерін білесің?
