Білімділік Адамны? тіршілік ?рекетіндегі тісті? ат?аратын ?ызметіні? ерекшеліктерімен
таныстыру
Дамытушылы? Тісті? ??рылысын, ?ызметі мен тісті? дамуы жайлы о?ушыларды? т?сініктерін
ке?ейту.
Т?рбиелік. Тісті к?ту, тіс ауруларыны? алдын алу, гигиеналы? т?рбие беру
Саба?ты? типі жа?а білімді ме?герту
Саба?ты? т?рі аралас саба?
Саба?ты? ?дісі баяндау,т?сіндіру,с?ра? - жауап
Саба?ты? к?рнекілігі тірек – сызба,плакат
Саба?ты? барысы
І ?йымдастыру кезе?і
ІІ ?й тапсырмасын с?рау
ІІІ Жа?а саба?ты т?сіндіру
ІV Саба?ты бекіту
V Саба?ты ?орытындылау
VІ Ба?алау
VІІ ?йге тапсырма беру
І ?йымдастыру кезе?і
1.О?ушылармен с?лемдесу, т?гендеу
2.О?ушылардын назарын саба??а аудару
ІІ ?й тапсырмасын с?рау
С?ра?тар?а ауызша жауап беру.
а) Ас?орыту м?шесіне жататын м?шелерді ата?
?) Ауыз ?уысыны? ??рылысы ?андай?
б) Ж?т?ынша? пен ??ешті? ??рылысы ?андай?
в) Ас?азан ??рылысыны? ?андай ерекшеліктері бар?
г) Аш ішек ?андай б?лімдерден т?рады?
д) То? ішекті? ??рылысы ?андай? Ол ?андай
б?лімдерден т?рады
ІІІ Жа?а саба?ты т?сіндіру
?рбір жеке тісті? сауыты, мойны ж?не тубірі болады. Тісті? ауыз ?уысынан шы?ып т?р?ан б?лігі тіссауыт деп аталады. Оны? сырты жылтыр кіреукемен (эмаль) ?аптал?ан. Тіс кіреукесі - адам денесіндегі е? ?атты ?лпа. Оны? бір шаршы миллиметр ауданы 400 килограмдай салма??а т?теп береді. Кіреукені? б?л ?асиеті, оны? ??рамында?ы бейа?залы? заттар?а тікелей байланысты. Тіс кіреукесіні? 95%-ы кальций фосфатыны? ?осылысынан т?рады. Б?дан бас?а оны? ??рамында фтор, мыс, мырыш, темір, кремний ж?не т.б. заттар кездеседі. Тіс кіреукесіні? ?алы?ды?ы да т?рліше болады. Тіссауытты? ?сті?гі б?дырларында?ы кіреуке ед?уір ?алы?. Балалар тістері кіреукесіні? ??рамында минералды? заттар аз бол?анды?тан, ол ж??а болады. Тісті? келесі б?лімі - тіс мойын. Тіс мойны ар?ылы жа? с?йектеріндегі тіс ?яшы?тарына цемент заты ар?ылы бекиді. Тісті? ?шінші б?лімі - т?бірі. Тіс т?бірі жа?с?йектердегі арнайы ?яшы?тарда орналас?ан. Курек ж?не сойда? тістерді? т?бірі бір-бірден болса, азу тістерді? т?бірі екеу (кіші азу тістерде) немесе ?шеу (со??ы ?лкен азу тістерде). Тіс т?біріні? ?шында кішкене тесік болады. Осы тесік ар?ылы тісті? ішіне ?антамырлары мен ж?йкелер енеді. Тісті? ішкі ?уысы кеуекті д?некер ?лпасымен толтырыл?ан. Тісті? т?бірлері д?некер ?лпалы талшы?тар ар?ылы тіс ?яшы?тарына ?те берік бекіген.Тіске келетін ?антамырлар оны ?оректік заттармен ?амтамасыз етеді. Тіс ауыр?анда немесе тісті ж?л?анда ауыратыны ж?йкелерді? сезімталды?ына байланысты.Тісті? негізгі б?лігін дентин (лат. «dens» - тіс) заты ??райды. Дентин ?те ты?ыз с?йек ?лпасынан т?зілген.
Оны? ??рамыны? 70%-ы фосфаттардан, фтордан ж?не кальций карбонаттарыны? ?осылыс-тарынан т?рады. Микробтарды? ?серінен тісті? дентин затыны? б?зылуынан болатын ауру тісжегі (кариес ) деп аталады.Б?тін ?рі сау тістер - адам денсаулы?ыны? басты кепілі. Ауыр?ан тістерде ауру коздырушы микробтар к?птеп кездеседі. Тісті? б?лінуі тіс кіреукесіні? шытынауынан басталады. Тіс кіреукесіні? шытынауы ?атты заттарды (мысалы, жа??ак) ша?удан ж?не т.б. жа?дайлардан да болады. Кейде тым ысты? немесе ?те салкын сусындарды бірінен со? бірін ішу кіреукені? шытынауына ?сер етеді. Тіс кіреукесіндегі шытына?ан жерлерге микробтар шо?ырланып, тісті? б?лінуі жал?аса береді. Ауру тістер адам а?засында?ы бас?а м?шелерге (ж?рекке, б?йрекке, буындар?а ж?н? т. б.) де зардабын тигізеді. «Ауру ауыздан кіреді» деген с?зде тере? ма?ына бар. «Тіс б?лінді дегенше, іш б?лінді. іш б?лінді дегенше, іс б?лінді» деген с?здер тісті? ауруыны? ішкі м?шелерге ?серін д?л к?рсетіп т?р.
Ауыз куысына т?скен та?ам алдымен тістерді? к?мегі ар?ылы шайналып ?сакталады да, сілекеймен араласады. Ауызда толык шайнал?ан, ?рі сілекеймен шылан?ан та?ам а?зада же?іл ?орытылып, тез сі?еді. К?рнекті а?ын М?зафар ?лімбаевты? «апыл??пыл ішкен ас, асказан?а т?скен тас» деген на?ылынан ?здері? ?орытынды шы?ары?дар.Адамны? да тістері бас?а с?ткоректі жануарларга ?ксас жеке топтар?а б?лінген. Тістер курек, сойда?, кіші ж?не улкен азу тістер деп б?лінеді.
Ересек адамдарда 28-32 т?ракты тіс болады. Олар ?сті?гі ж?не асты??ы жакс?йектердегі арнайы тіс ?яшы?тарында орналас?ан. ?рбір жа?с?йектерде 16 тіс бар. Тістерді? пішіні де ?р т?рлі. Жа?с?йектерді? алды??ы жа?ында орналаскан жалпа? тістерді курек тістер деп атайды. Кейде оларды халы? арасында ма?дай тістер немесе ?ас?а тістер деп те атай береді. Жалпы к?рек тістерді? саны 8. К?рек тістерді? екі шетіндегі пішіні ?шкірлеу келген сойда? тістер. Оларды? саны - 4. Адам к?рек ж?не сойдак тістері ар?ылы та?амды ж?лып алып жейді. Б?л тістерден кейін кіші азу тістер орналас?ан. Оларды? саны - 8. Кіші азу тістерден кейін ?лкен азу тістер бар. Оларды? саны - 12. Азу тістерді? ?сті?гі беті кедір-б?дырлы болады. Азу тістерді? к?мегімен та?амды ?са?тап шайнайды.
С?би д?ниеге тіссіз келеді. С?биді? 6-9 айлы?ында ал?аш рет к?рек тістер шы?а бастайды. С?биде 2 жас?а дейін барлы?ы 20 тіс шы?ады. Б?л тістер сут тістер деп аталады. 6-7 жастан бастап с?т тістер т?сіп, орнына т?ракты тістер шы?ады. «Баланы? жетіде тісі т?седі» деген на?ыл соны а??артады. ?йткені балалар жа?с?йектеріні? м?лшері мен пішіні ересек адамдардан ?згеше болады. Т?ракты тістерді? бастап?ы нышаны с?т тістерді? т?біріні? астында орналас?ан. Олар бірте-бірте с?т тістерін ы?ыстыра бастайды да, с?т тістеріне коректі? келуіне кедергі жасайды. ?орек келмеген с?т тістер бірте-бірте т?седі, оны? орнына асты??ы жакс?йекте т?ра?ты тістер шы?ады. 12-14 жаста толы? т?ра?ты тістер шы?ып бітеді. Е? со??ы ?лкен азу тістер 18-20 (одан да кенгірек) жаста шы?ады. Оларды кеш шы?атынды?тан, «а?ыл тістер» деп атайды. Шын м?нінде, оларды? акыл?а ешбір катысы болмайды.Тісті сау ?алпында са?тау ?шін ?рбір тама?тан?аннан кейін ауызды шайып, тісті тазалау кажет. К?н сайын тісті та?ерте? ж?не кешке м??ият тазалап жуу керек. Тісті тазалауда белгілі ережені есте ?стау шарт. Алдымен б?лме температурасында?ыдай сумен ауызды бірнеше рет шаю; содан со? арнайы м?суекпен тазалау; алды??ы жа?ын ?йкелей бермей алды??ы, арт?ы б?йір т?старын да м?кият тазалау. М?суекпен тістерді? арасымен жо?арыдан т?менге, т?меннен жо?ары?а ?арай ыскылау; тістерді? ауыз ?уысына ?ара?ан ішкі беттерін де тазалау ?ажет.?рбір адамны? жеке басыны? арнайы м?суегі болуы тиіс. Оны пайдалан?аннан кейін жа?сылап тазартып жуып, сабындап ?ою керек. Келесі пайдаланарда м?суекті? сабынын жууды естен шы?ару?а болмайды.?аза? халкыны? к?рнекті ?алымы, ?рі ал?ашкы к?сіби д?рігері Халел Досм?хамед?лы да тісті? тазалы?ына зор м?н берген. «Аузынды таза ?ста-са?, тіс ауруыны? к?бінен ??тыласы?. Тама? жеген сайын тісі?ді м?суекпен (тіс тазала?ышпен) жаксылап тазала. ішкен-жеген сайын ж?не ерте?інде, кешінде аузы?ды тазалал шайьш отыр». ?алымньщ б?л даналы? с?здері ?рбір адамны? есінде ж?рер ережеге айналуы шарт.
Тісті тазалауды? басты ??ралы - тіс м?суегі. Онда?ы ?ылшы?тарды? орташа ?зынды?ы 25-30 мм, ені 8-12 мм болуы шарт. Жа?а м?суекті пайдаланудан б?рын сабынмен ?рі ысты? сумен жуу керек. М?суекті ?рбір 2-3 айда жа?артып отыру кажет. Тіс пасталарын да д?рыс та?дай білу керек. Мектеп окушыларына «Ну, погоди», «Буратино», «Карлсон», «Детская», «Мятная», «Апельсиновая», «Олимп» ж?не т.б. пасталар ?сынылады. Тіс кіреукесіні? беріктігін са?тау ?шін ??рамында фторы бар пасталар ?олданылады. Ондай пасталар?а «Чебурашка», «Фтородент», «Флюродент», «Сигнал», «Пепсодент», «Колгейт» жатады.Тісті? б?тіндігін са?тау ?лгісін жапон хал?ыны? казіргі кездегі игілікті істерінен ай?ын к?руге болады.
Просмотр содержимого документа
«Тісті? ??рлысы ж?не гигенасы »
Пәні биология
Сыныбы 8
Сабақ № 45
Сабақтың тақырыбы Тістің құрлысы және гигенасы
Сабақтың мақсаты
Білімділік Адамның тіршілік әрекетіндегі тістің атқаратын қызметінің ерекшеліктерімен
таныстыру
Дамытушылық Тістің құрылысын, қызметі мен тістің дамуы жайлы оқушылардың түсініктерін
кеңейту.
Тәрбиелік. Тісті күту, тіс ауруларының алдын алу, гигиеналық тәрбие беру
Сабақтың типі жаңа білімді меңгерту
Сабақтың түрі аралас сабақ
Сабақтың әдісі баяндау,түсіндіру,сұрақ - жауап
Сабақтың көрнекілігі тірек – сызба,плакат
Сабақтың барысы
І Ұйымдастыру кезеңі
ІІ Ұй тапсырмасын сұрау
ІІІ Жаңа сабақты түсіндіру
ІV Сабақты бекіту
V Сабақты қорытындылау
VІ Бағалау
VІІ Үйге тапсырма беру
І Ұйымдастыру кезеңі
1.Оқушылармен сәлемдесу, түгендеу
2.Оқушылардын назарын сабаққа аудару
ІІ Ұй тапсырмасын сұрау
Сұрақтарға ауызша жауап беру. а) Асқорыту мүшесіне жататын мүшелерді ата? ә) Ауыз қуысының құрылысы қандай? б) Жұтқыншақ пен өңештің құрылысы қандай? в) Асқазан құрылысының қандай ерекшеліктері бар? г) Аш ішек қандай бөлімдерден тұрады? д) Тоқ ішектің құрылысы қандай? Ол қандай бөлімдерден тұрады
ІІІ Жаңа сабақты түсіндіру
Әрбір жеке тістің сауыты, мойны және тубірі болады. Тістің ауыз қуысынан шығып тұрған бөлігі тіссауыт деп аталады. Оның сырты жылтыр кіреукемен (эмаль) қапталған. Тіс кіреукесі - адам денесіндегі ең қатты ұлпа. Оның бір шаршы миллиметр ауданы 400 килограмдай салмаққа төтеп береді. Кіреукенің бұл қасиеті, оның құрамындағы бейағзалық заттарға тікелей байланысты. Тіс кіреукесінің 95%-ы кальций фосфатының қосылысынан тұрады. Бұдан басқа оның құрамында фтор, мыс, мырыш, темір, кремний және т.б. заттар кездеседі. Тіс кіреукесінің қалыңдығы да түрліше болады. Тіссауыттың үстіңгі бүдырларындағы кіреуке едәуір қалың. Балалар тістері кіреукесінің құрамында минералдық заттар аз болғандықтан, ол жұқа болады. Тістің келесі бөлімі - тіс мойын. Тіс мойны арқылы жақ сүйектеріндегі тіс ұяшықтарына цемент заты арқылы бекиді. Тістің үшінші бөлімі - түбірі. Тіс түбірі жақсүйектердегі арнайы ұяшықтарда орналасқан. Курек және сойдақ тістердің түбірі бір-бірден болса, азу тістердің түбірі екеу (кіші азу тістерде) немесе үшеу (соңғы үлкен азу тістерде). Тіс түбірінің ұшында кішкене тесік болады. Осы тесік арқылы тістің ішіне қантамырлары мен жүйкелер енеді. Тістің ішкі қуысы кеуекті дәнекер ұлпасымен толтырылған. Тістің түбірлері дәнекер ұлпалы талшықтар арқылы тіс ұяшықтарына өте берік бекіген.Тіске келетін қантамырлар оны қоректік заттармен қамтамасыз етеді. Тіс ауырғанда немесе тісті жұлғанда ауыратыны жүйкелердің сезімталдығына байланысты.Тістің негізгі бөлігін дентин (лат.«dens» - тіс) заты құрайды. Дентин өте тығыз сүйек ұлпасынан түзілген.
Оның құрамының 70%-ы фосфаттардан, фтордан және кальций карбонаттарының қосылыс-тарынан тұрады. Микробтардың әсерінен тістің дентин затының бұзылуынан болатын ауру тісжегі (кариес ) деп аталады.Бүтін әрі сау тістер - адам денсаулығының басты кепілі. Ауырған тістерде ауру коздырушы микробтар көптеп кездеседі. Тістің бүлінуі тіс кіреукесінің шытынауынан басталады. Тіс кіреукесінің шытынауы қатты заттарды (мысалы, жаңғак) шағудан және т.б. жағдайлардан да болады. Кейде тым ыстық немесе өте салкын сусындарды бірінен соң бірін ішу кіреукенің шытынауына әсер етеді. Тіс кіреукесіндегі шытынаған жерлерге микробтар шоғырланып, тістің бүлінуі жалғаса береді. Ауру тістер адам ағзасындағы басқа мүшелерге (жүрекке, бүйрекке, буындарға жәнө т. б.) де зардабын тигізеді. «Ауру ауыздан кіреді» деген сөзде терең мағына бар. «Тіс бүлінді дегенше, іш бүлінді. іш бүлінді дегенше, іс бүлінді» деген сөздер тістің ауруының ішкі мүшелерге әсерін дәл көрсетіп тұр.
Ауыз куысына түскен тағам алдымен тістердің көмегі арқылы шайналып ұсакталады да, сілекеймен араласады. Ауызда толык шайналған, өрі сілекеймен шыланған тағам ағзада жеңіл қорытылып, тез сіңеді. Көрнекті ақын Мұзафар Өлімбаевтың «апылғұпыл ішкен ас, асказанға түскен тас» деген нақылынан өздерің қорытынды шығарыңдар.Адамның да тістері басқа сүткоректі жануарларга ұксас жеке топтарға бөлінген. Тістер курек, сойдақ, кіші және улкен азу тістер деп бөлінеді.
Ересек адамдарда 28-32 тұракты тіс болады. Олар үстіңгі және астыңғы жаксүйектердегі арнайы тіс ұяшықтарында орналасқан. Әрбір жақсүйектерде 16 тіс бар. Тістердің пішіні де әр түрлі. Жақсүйектердің алдыңғы жағында орналаскан жалпақ тістерді курек тістер деп атайды. Кейде оларды халық арасында маңдай тістер немесе қасқа тістер деп те атай береді. Жалпы күрек тістердің саны 8. Күрек тістердің екі шетіндегі пішіні үшкірлеу келген сойдақ тістер. Олардың саны - 4. Адам күрек және сойдак тістері арқылы тағамды жұлып алып жейді. Бұл тістерден кейін кіші азу тістер орналасқан. Олардың саны - 8. Кіші азу тістерден кейін үлкен азу тістер бар. Олардың саны - 12. Азу тістердің үстіңгі беті кедір-бұдырлы болады. Азу тістердің көмегімен тағамды ұсақтап шайнайды.
Сәби дүниеге тіссіз келеді. Сәбидің 6-9 айлығында алғаш рет күрек тістер шыға бастайды. Сөбиде 2 жасқа дейін барлығы 20 тіс шығады. Бұл тістер сут тістер деп аталады. 6-7 жастан бастап сүт тістер түсіп, орнына тұракты тістер шығады. «Баланың жетіде тісі түседі» деген нақыл соны аңғартады. Өйткені балалар жақсүйектерінің мөлшері мен пішіні ересек адамдардан өзгеше болады. Тұракты тістердің бастапқы нышаны сүт тістердің түбірінің астында орналасқан. Олар бірте-бірте сүт тістерін ығыстыра бастайды да, сүт тістеріне коректің келуіне кедергі жасайды. Қорек келмеген сүт тістер бірте-бірте түседі, оның орнына астыңғы жаксүйекте тұрақты тістер шығады. 12-14 жаста толық тұрақты тістер шығып бітеді. Ең соңғы үлкен азу тістер 18-20 (одан да кенгірек) жаста шығады. Оларды кеш шығатындықтан, «ақыл тістер» деп атайды. Шын мәнінде, олардың акылға ешбір катысы болмайды.Тісті сау қалпында сақтау үшін әрбір тамақтанғаннан кейін ауызды шайып, тісті тазалау кажет. Күн сайын тісті таңертең және кешке мұқият тазалап жуу керек. Тісті тазалауда белгілі ережені есте ұстау шарт. Алдымен бөлме температурасындағыдай сумен ауызды бірнеше рет шаю; содан соң арнайы мәсуекпен тазалау; алдыңғы жағын үйкелей бермей алдыңғы, артқы бүйір тұстарын да мұкият тазалау. Мөсуекпен тістердің арасымен жоғарыдан төменге, төменнен жоғарыға қарай ыскылау; тістердің ауыз қуысына қараған ішкі беттерін де тазалау қажет.Әрбір адамның жеке басының арнайы мәсуегі болуы тиіс. Оны пайдаланғаннан кейін жақсылап тазартып жуып, сабындап қою керек. Келесі пайдаланарда мәсуектің сабынын жууды естен шығаруға болмайды.Қазақ халкының көрнекті ғалымы, әрі алғашкы кәсіби дәрігері Халел Досмұхамедұлы да тістің тазалығына зор мөн берген. «Аузынды таза үста-саң, тіс ауруының көбінен құтыласың. Тамақ жеген сайын тісіңді мәсуекпен (тіс тазалағышпен) жаксылап тазала. ішкен-жеген сайын және ертеңінде, кешінде аузыңды тазалал шайьш отыр». Ғалымньщ бұл даналық сөздері әрбір адамның есінде жүрер ережеге айналуы шарт.
Тісті тазалаудың басты құралы - тіс мәсуегі. Ондағы қылшықтардың орташа ұзындығы 25-30 мм, ені 8-12 мм болуы шарт. Жаңа мәсуекті пайдаланудан бұрын сабынмен әрі ыстық сумен жуу керек. Мәсуекті әрбір 2-3 айда жаңартып отыру кажет. Тіс пасталарын да дүрыс таңдай білу керек. Мектеп окушыларына «Ну, погоди», «Буратино», «Карлсон», «Детская», «Мятная», «Апельсиновая», «Олимп» және т.б. пасталар ұсынылады. Тіс кіреукесінің беріктігін сақтау үшін құрамында фторы бар пасталар қолданылады. Ондай пасталарға «Чебурашка», «Фтородент», «Флюродент», «Сигнал», «Пепсодент», «Колгейт» жатады.Тістің бүтіндігін сақтау үлгісін жапон халқының казіргі кездегі игілікті істерінен айқын көруге болады.
ІV Сабақты бекіту
1. Тісті қатты заттардан қорғайды-----------------------------(креуке)
2. Тіс түбінде қантамырлар және және-----------------бар.( жүйке)
3. Тістің ақ бөлігі------------------ деп аталады. (креуке)
