1. Молекулалы? де?гей. Б?л — тіршілікке т?н бастап?ы е? ?арапайым де?гей. Кез келген тірі организм ??рылысыны? ?арапайымдылы?ына немесе к?рделілігіне ?арамай, оны? б?рі де біркелкі молекулалы? ?осылыстардан т?рады. О?ан мысал ретінде нуклеин ?ыш?ылдарын, н?руыздарды?, к?мірсуларды?, т.б. органикалы? ж?не бейорганикалы? заттарды? к?рделі молекулалар жиынты?ын атау?а болады. Оларды кейде биологиялы? макромолекулалы заттар деп те атайды. Молекулалы? де?гейде тірі организмдер денесінде зат алмасу, энергияны? бір т?рден екінші т?рге айналуы ай?ын бай?алады. Молекулалы? де?гей ар?ылы т??ым ?уалайтын а?параттар ?рпа?тар?а беріледі, жеке органоидтер т?зіледі, т.б. процестер ?здіксіз ж?ріп отырады.
2. Жасушалы? де?гей. Жер бетіндегі тірі организмдерді? к?пшілігіні? ??рылымды? ж?не ?ызметтік бірлігі—жасушадан т?рады. Жасушалы? де?гейде оны? ??рамында?ы жеке органоидтерді? ?зіне т?н ??рылысы болады ж?не олар жасушада белгілі бір кызмет ат?арады. Жасушада?ы жеке органоидтерді? ат?аратын кызметі ?зара бір-бірімен ты?ыз байланысып, жасушада?ы бірт?тас тіршілік процестерін ж?зеге асырады. Бір жасушалы организмдерде (бір жасушалы балдырлар ж?не карапайым жануарлар) барлы? тіршілік процестері бір ?ана жасушаны? ішінде ж?реді. Бір жасуша ?з алдына жеке организм болып саналады. Б?рын?ы ?ткен бір жасушалы жасыл балдырлар — хламидомонаданы, хлорелланы ж?не ?арапайым жануарлар — амебаны, инфузорияны, т.б. естері?е т?сірі?дер. К?п жасушалы организмдердегі бір жасуша ?з алдына жеке организм бола алмайды, тек организмні? ?арапайым ??рылымды? бірлігі ?ызметін ат?арады.
3. ?лпалы? де?гей. Шы?у тегі, ??рылысы ж?не аткаратын кызметі біркелкі жасушалар мен жасушааралы? заттарды? жиынты?ынан ?лпа т?зіледі. ?лпалы? де?гей — тек к?п жасушалы организмдерге т?н ?асиет. Жеке ?лпалар да ?з алдына т?тас организм бола алмайды. Мысалы, жануарлар мен адам денесінде т?рт т?рлі ?лпа (эпителий, д?некер, б?лшы? ет, ж?йке) болады. ?сімдік м?шелеріндегі ?лпалар — т?зуші, жабын, тірек, ?ткізгіш ж?не б?ліп шы?арушы деп аталады. ?рбір жеке ?лпаны? ??рылысы мен аткаратын ?ызметін естері?е т?сірі?дер.
4. М?шелік де?гей. К?п жасушалы организмдерде шы?у тегі, ??рылысы ж?не ат?аратын кызметі біркелкі ?лпалар жиналып, м?шелік де?гейді ??райды. ?рбір м?шені? ??рамында бірнеше ?лпа кездеседі ж?не бір ?лпа ?ана басым болып келеді. ?рбір жеке м?ше де т?тас организм бола алмайды. ??рылысы мен ат?аратын ?ызметі ??сас бірнеше м?шелер бірігіп жеке м?шелер ж?йесін ??райды. Мысалы, адам организмінде ас ?орыту, тыныс алу, ?ан айналым, т.б. м?шелер ж?йесі болады.
5. Организмдік де?гей. Денесі бір ?ана жасушадан т?ратын ?сімдіктер (хламидомонада, хлорелла) мен жануарлар (амеба, инфузория, т.б.) ?з алдына жеке организм. Ал к?п жасушалы организмдерді? жеке бір дарасы жеке организм деп есептеледі. Жеке организм денесінде тірі организмдерге т?н барлы? тіршілік процестері—?оректену, тыныс алу, зат алмасу, тітіркену, к?бею, т.б. ж?реді. ?рбір жеке организм ?зінен кейін ?рпа? калдырып отырады. К?п жасушалы организмдерде жеке жасушалар, ?лпалар, м?шелер ж?не жеке м?шелер ж?йесі т?тас организм бола алмайды. Тек бір организмдегі барлы? м?шелер ж?йесі ?зара ?йлесімді ?ызмет ат?ара отырып, т?тас бір организмді ??райды. Организм тікелей сырт?ы таби?и орта жа?дайларымен ты?ыз байланыста ?ана тіршілік ете алады.
6. Популяциялы?-турлік де?гей. ?зіне т?н таби?и орта жа?дайында, бір т?рге жататын белгілі бір айма?та тарал?ан дараларды? жиынты?ы популяцияны ??райды. Популяция дегеніміз — бір т?рді? жеке ?з алдына о?шаулан?ан ?рі к?птеген даралардан (особьтардан) т?ратын тобы. Популяциялы? де?гейде ?ана ал?аш рет ?арапайым эволюциялы? ?згерістер бай?алады, ол бірте-бірте жа?а т?рді? пайда болуына септігін тигізеді.
7. Биогеоценозды? де?гей. ??рылымды? де?гейі ?р т?рлі бір таби?и орта жа?дайында ?ана тіршілік етуге бейімделген к?п т?рлі организмдер жиынты?ын биогеоценоз дейді. Оны кейде таби?и бірлестік деп те атайды. Биогеоценоз ??рамына сан алуан тірі организмдер ж?не белгілі таби?и орта жа?дайлары біріктіріледі. Биогеоценозда?ы организмдерді? денесінде энергия жина?талады ж?не энергия бір организмнен екіншісіне беріліп отырады. Биогеоценозды? ??рамында бейорганикалы?, органикалы? ?осылыстар ж?не тірі организмдер болады.
8. Биосфералы? де?гей. Жер ?аламшарында?ы барлы? тірі организмдер мен оларды? тіршілік ететін жалпы таби?и орта жа?дайларыны? жиынты?ы биосфералы? де?гейді ??райды. Биосфералы? де?гейде басты р?лді "тірі заттар", я?ни жер бетіндегі барлы? тірі организмдер ат?арады. Биосфералы? де?гейде "жанама заттар" (я?ни, ?орша?ан орта жа?дайлары) мен тірі организмдерді? тіршілік ?рекетінен пайда бол?ан "биожанама заттарды?" да ма?ызы зор. Биосфералы? де?гейде б?кіл жер бетіндегі заттар мен энергияны? айналымы биосферада?ы барлы? тірі организмдерді? тікелей ?атысуы ар?ылы ж?ріп отырады.
IV. Бекіту
Тіршілік де?гейлерін ретімен ата?дар?
?лпа дегеніміз не?
Жасуша ?андай негізгі б?лімдерден т?рады?
?орытынды: Саба?та не пайдалы не ?ызы?ты болды?
V. ?йге тапсырма:§2. Кесте толтыру
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Просмотр содержимого документа
«Тірі организмдерді? тіршілік де?гейлері. »
КММ ШКО Тарбагатай ауданы Аксуат ауылы К.Нурбаев атындагы орта мектеп
Исина Индира Айтбековна – биология пәнінің мұғалімі
Сабақтың технологиялық картасы
Биология. 11 сынып
Тақырыбы: Тірі организмдердің тіршілік деңгейлері.
Мақсаты:.
Білімділік: Оқушыларға тіршілік деңгейлерін, популяция, биогеоценоз, биосфера туралы түсінік беру.
Тәрбиелік: Табиғатты аялауға, қорғауға тәрбиелеу.
Дамытушылық: Пәнге қызығушылығын арттыру, ойлау, есте сақтау қабілеттерін арттыру, синтездеу, талдау, қорытындылау, нақтылау қасиеттерін дамыту.
Түрі: аралас сипатта
Әдісі: баяндау, сұрақ-жауап.
Көрнекілік: интерактивті тақта, суреттер
Жоспар: I.Ұйымдастыру: сәлемдесу, түгендеу
II. Үй тапсырмасы: сұрақ-жауап арқылы
III. Жаңа тақырып
Барысы: Тіршілік деңгейлері
1. Молекулалық деңгей. Бұл — тіршілікке тән бастапқы ең қарапайым деңгей. Кез келген тірі организм құрылысының қарапайымдылығына немесе күрделілігіне қарамай, оның бәрі де біркелкі молекулалық қосылыстардан тұрады. Оған мысал ретінде нуклеин қышқылдарын, нәруыздардың, көмірсулардың, т.б. органикалық және бейорганикалық заттардың күрделі молекулалар жиынтығын атауға болады. Оларды кейде биологиялық макромолекулалы заттар деп те атайды. Молекулалық деңгейде тірі организмдер денесінде зат алмасу, энергияның бір түрден екінші түрге айналуы айқын байқалады. Молекулалық деңгей арқылы тұқым қуалайтын ақпараттар ұрпақтарға беріледі, жеке органоидтер түзіледі, т.б. процестер үздіксіз жүріп отырады.
2. Жасушалық деңгей. Жер бетіндегі тірі организмдердің көпшілігінің құрылымдық және қызметтік бірлігі—жасушадан тұрады. Жасушалық деңгейде оның құрамындағы жеке органоидтердің өзіне тән құрылысы болады және олар жасушада белгілі бір кызмет атқарады. Жасушадағы жеке органоидтердің атқаратын кызметі өзара бір-бірімен тығыз байланысып, жасушадағы біртұтас тіршілік процестерін жүзеге асырады. Бір жасушалы организмдерде (бір жасушалы балдырлар және карапайым жануарлар) барлық тіршілік процестері бір ғана жасушаның ішінде жүреді. Бір жасуша өз алдына жеке организм болып саналады. Бұрынғы өткен бір жасушалы жасыл балдырлар — хламидомонаданы, хлорелланы және қарапайым жануарлар — амебаны, инфузорияны, т.б. естеріңе түсіріңдер. Көп жасушалы организмдердегі бір жасуша өз алдына жеке организм бола алмайды, тек организмнің қарапайым құрылымдық бірлігі қызметін атқарады.
3. Ұлпалық деңгей. Шығу тегі, құрылысы және аткаратын кызметі біркелкі жасушалар мен жасушааралық заттардың жиынтығынан ұлпа түзіледі. Ұлпалық деңгей — тек көп жасушалы организмдерге тән қасиет. Жеке ұлпалар да өз алдына тұтас организм бола алмайды. Мысалы, жануарлар мен адам денесінде төрт түрлі ұлпа (эпителий, дәнекер, бұлшық ет, жүйке) болады. Өсімдік мүшелеріндегі ұлпалар — түзуші, жабын, тірек, өткізгіш және бөліп шығарушы деп аталады. Әрбір жеке ұлпаның құрылысы мен аткаратын қызметін естеріңе түсіріңдер.
4. Мүшелік деңгей. Көп жасушалы организмдерде шығу тегі, құрылысы және атқаратын кызметі біркелкі ұлпалар жиналып, мүшелік деңгейді құрайды. Әрбір мүшенің құрамында бірнеше ұлпа кездеседі және бір ұлпа ғана басым болып келеді. Әрбір жеке мүше де тұтас организм бола алмайды. құрылысы мен атқаратын қызметі ұқсас бірнеше мүшелер бірігіп жеке мүшелер жүйесін құрайды. Мысалы, адам организмінде ас қорыту, тыныс алу, қан айналым, т.б. мүшелер жүйесі болады.
5. Организмдік деңгей. Денесі бір ғана жасушадан тұратын өсімдіктер (хламидомонада, хлорелла) мен жануарлар (амеба, инфузория, т.б.) өз алдына жеке организм. Ал көп жасушалы организмдердің жеке бір дарасы жеке организм деп есептеледі. Жеке организм денесінде тірі организмдерге тән барлық тіршілік процестері—қоректену, тыныс алу, зат алмасу, тітіркену, көбею, т.б. жүреді. Әрбір жеке организм өзінен кейін ұрпақ калдырып отырады. Көп жасушалы организмдерде жеке жасушалар, ұлпалар, мүшелер және жеке мүшелер жүйесі тұтас организм бола алмайды. Тек бір организмдегі барлық мүшелер жүйесі өзара үйлесімді қызмет атқара отырып, тұтас бір организмді құрайды. Организм тікелей сыртқы табиғи орта жағдайларымен тығыз байланыста ғана тіршілік ете алады.
6. Популяциялық-турлік деңгей. Өзіне тән табиғи орта жағдайында, бір түрге жататын белгілі бір аймақта таралған даралардың жиынтығы популяцияны құрайды. Популяция дегеніміз — бір түрдің жеке өз алдына оқшауланған әрі көптеген даралардан (особьтардан) тұратын тобы. Популяциялық деңгейде ғана алғаш рет қарапайым эволюциялық өзгерістер байқалады, ол бірте-бірте жаңа түрдің пайда болуына септігін тигізеді.
7. Биогеоценоздық деңгей. Құрылымдық деңгейі әр түрлі бір табиғи орта жағдайында ғана тіршілік етуге бейімделген көп түрлі организмдер жиынтығын биогеоценоз дейді. Оны кейде табиғи бірлестік деп те атайды. Биогеоценоз құрамына сан алуан тірі организмдер және белгілі табиғи орта жағдайлары біріктіріледі. Биогеоценоздағы организмдердің денесінде энергия жинақталады және энергия бір организмнен екіншісіне беріліп отырады. Биогеоценоздың құрамында бейорганикалық, органикалық қосылыстар және тірі организмдер болады.
8. Биосфералық деңгей. Жер ғаламшарындағы барлық тірі организмдер мен олардың тіршілік ететін жалпы табиғи орта жағдайларының жиынтығы биосфералық деңгейді құрайды. Биосфералық деңгейде басты рөлді "тірі заттар", яғни жер бетіндегі барлық тірі организмдер атқарады. Биосфералық деңгейде "жанама заттар" (яғни, қоршаған орта жағдайлары) мен тірі организмдердің тіршілік әрекетінен пайда болған "биожанама заттардың" да маңызы зор. Биосфералық деңгейде бүкіл жер бетіндегі заттар мен энергияның айналымы биосферадағы барлық тірі организмдердің тікелей қатысуы арқылы жүріп отырады.
