Тама? ??зим ?илиш ?залирини? ?урулуши
8 – синипта биология д?рисидин «Тама? ??зим ?илиш ?залирини? ?урулуши» мавзусини ?тк?нд? о?у?училарни ?ошумч? материаллар бил?н ишл?шк?, к?ндиликтики ?м?рд? организм?а пайдили? таамларни пайдилиниш ар?или? салам?тлик ?аят т?ризини са?лашни к?злидим.
«Ой ?оз?аш». ( О?у?учини ?з м?йлич? издинип, ??рик?т ясаш?а ад?тл?нд?р?ш, ойлаш ?абилийитини ашуруш беришида проблемили? соаллар ?оюлиду)
1.К?ндиликт? пайдилиниди?ан таамни? т?ркивид? ?анда? мур?кк?п органикили? маддилар бар? (белоклар, майлар, углеводлар)
2.Таамли? маддиларни? ?урулумлу? хизмити дегинимиз нем?? (таамли? маддилар ад?м организмидики тирикчилигини йо?ат?ан ??ж?йр? ?урулумлирини? орнини басиду)
3.Таамли? маддиларни? энергетикили? хизмитини ч?ш?нд?р. ( таам т?ркивидики мур?кк?п органикили? маддилар парчилан?анда энергия б?л?нидуд?, энергияни? баш?а т?риг? айлиниду)
4. Таамли? маддиларни? т?ркивид? ?анда? ?ошулмилар болиду? (витаминлар, майлар, белоклар, углеводлар, су, минералли? тузлар болиду )
«Билим» системиси (Йе?и мавзуни ч?ш?нд?р?ш)
Тама? ??зим ?илиш ?залири: е?из →жут?унча? →??г?ч →аш?азан→йо?ан ?ч?й→инчик? ?ч?й →то? →тик ?ч?й то?рили? ч?ш?нд?р?п келип йо?ан ?ч?йг? к?? т?рд? тохтилип ?тт?м.
Йо?ан ?ч?й - узунлу?и 1,5 – 2 метр, ?ар?у, т??г? в? тик ?ч?й болуп б?л?ниду.?ар?у ?ч?йни? ?урутсиман ?ск?ни бар, узунлу?и 8 – 15 см. У аппендикс д?п атилиду. Иммунли? системини? ?заси болуп тепилиду. ?ар?у ?ч?йни? мошу ?скинини ата?ли? сур?тчи Леонардо да Винчи 1472 жил?и сал?ан с?ритид? ипадил?нг?н.?нди ХУІ ?сирд? ад?м анатомиясини? асасини сал?учи Андреас Везалий болди. У аппендиксни? топографияли? анатомиясини йезип к?тк?н. Латинч? ?ар?у ?ч?йни? ?ск?нини операция ясап, кесип елип ташлашни «аппендэктомия» д?п атайду. Ата?ли? алим ?бу Насир ?л –Фарабини? Отырардин кетишиг? а?рип ?ал?ан дости?а яси?ан операция с?в?п бол?ан. Ати?и ?лг? тонул?ан ?бу – Насырни Алеппо ш??ирини? ша?и Сайфед – Дауле ?з сарийи?а ча?ирип, ?зини? баш дохтури ?илип сайлайду. Шу жили уни? йе?ин дости а?ирип, ?бу – Насыр?а келиду. Баш дохтур уни т?кш?р?п ?еч кимг? билинд?рм?й операция ясайду. Йерилиш?а аз ?ал?ан ?ар?у ?ч?йни? ?с?ндисини кесип, елип ташлайду. Ярини? орнини ип?к жип бил?н тигиду, бир аз к?ндин кейин а?ри? са?ийип кетиду.
К?нл?рни? к?нинд? бу х?в?р диндарлар?а йетиду. Улар «Тирик ад?мни? ичини йерип, ?чийини кесип елиш – Худайим?а ?арши туруш» - д?п уни жазалима? болиду.Мошунда? дин егилиридин ?исим к?рг?н ?бу – Насыр Ба?дат?а кетип бар?ан карван бил?н ?гишип, ш???рдин бир кечид? кетип ?алиду.Дем?к, дуния й?зид? д?сл?пки ?етим аппендэктомия операциясини яси?ан ?бу – Насыр ?л – Фараби бол?ан.
«Ч?шиниш» системиси. «Тама? ??зим ?илиш системиси» к?штиси.
Тама? ??зим ?илиш ?залири
Тама? ??зим ?илиш б?злири
А?из (е?из) бощлу?и
Бо?уз
?изил??г?ч
Аш?азан
Йо?ан ?ч?й
Инчик? ?ч?й
Ш?лг?й б?злири
Бе?ир
Аш?азан асти бези
«Таллаш» системиси. (Берилг?н с?р?ттин ?заларни? ?урулушини ени?лаш)
А?из бошлу?и; 2 ) аш?азан ?урулуши; 3) бе?ирни? ?урулуши.
«?оллиниш» системиси. Берилг?н соалларни с?р?тл??лар.
1.Орунлаш?ан йери а?из бошлу?и, ?зи тама?ни угитишта к?п ярд?м бериду. (Чиш)
2.Бу ?ч?йни? бир б?лиги т??г? д?п атилидуд?, ?урутсиман ?ск?ни – аппендикс т?з?йду. (Йо?ан ?ч?й)
3.Тама? ??зим ?илиш б?злирини? ичидики ?? йо?ини. (Бе?ир)
4. Тама? ??зим ?илиш?а ?атнишиди?ан арилаш секрециялик б?з. (Аш?азан асти бези)
5.А?из бошлу?идики б?зл?рни? атилиши. ( Ш?лг?й б?злири)
«Жи?иш» системиси. Сизи?ли? диктант.
Йо?ан ?ч?й аш?азандин кейин орунлаш?ан.
А?из бошлу?ида ш?лг?й б?злири болмайду.
Инчик? ?ч?йнин узунлу?и 5 – 6 м.
Аш?азанни? си?имли?и 3 л.
Бе?ирдин панкреатин с?ли б?л?ниду
?изил??г?ч аш?азан?а ечилиди?ан ?за
Жаваплири: 1-,2-,3+,4+,5-,6+.
Тест тапшурмиси.
1.Ад?мд? тама? ??зим ?илиш канали:
А)3 – 5 м; ?) 8 – 10 м; б) 15 – 18 м.
2.Т?м сезиш рецепторлири ??й?рд? орунлаш?ан?
А) юмша? та?лайда; ?) шилимли? ?апта; б) тилда.
3. Тама? ??зим ?илиш в? н?п?с елиш ?залири ??й?рд? ?ийилишиду?
А) А?из бошлу?ида; ?) бо?узда; б) ?изил??г?чт?.
4.Аш?азандин кейин ?анда? ?за орунлаш?ан?
А) тик ?ч?й ; ?) йо?ан ?ч?й; б) он икки барма? ?ч?й.
Жаваплири: 1 – ?; 2 – б; 3 – ?; 4- б.
Й?к?нл?ш.
Уза? яши?уси келиди?анлар?а бир?р м?сли??т.
?? алди бил?н истимал ?илиди?ан тама?ни? т?рини к?п?йтиш кер?к. Холестерини к?п, мейи к?п д?п гайи бир тама?ларни йем?й ?оюш?а болмайду. Уларни? п???т м?лч?ринила азайт?ан дурус.?с?мл?к м??сулатлири в? мал м??сулатлиридин, асас?н с?т м??сулатлиридин м?лч?ри бил?н ясал?ан арилашма тама? т?рлири пайдили?.К?чки тама?тин кейин, ?ети? ичишк? ад?тлинип, к?ниг? т?рт ?етим тама?линиш кер?к.
Просмотр содержимого документа
«Тама? ??зим ?илиш ?залирини? ?урулуши»
Тамақ һәзим қилиш әзалириниң қурулуши
8 – синипта биология дәрисидин «Тамақ һәзим қилиш әзалириниң қурулуши» мавзусини өткәндә оқуғучиларни қошумчә материаллар билән ишләшкә, күндиликтики өмүрдә организмға пайдилиқ таамларни пайдилиниш арқилиқ саламәтлик һаят тәризини сақлашни көзлидим.
«Ой қозғаш». ( Оқуғучини өз мәйличә издинип, һәрикәт ясашқа адәтләндүрүш, ойлаш қабилийитини ашуруш беришида проблемилиқ соаллар қоюлиду)
1.Күндиликтә пайдилинидиған таамниң тәркивидә қандақ мурәккәп органикилиқ маддилар бар? (белоклар, майлар, углеводлар)
2.Таамлиқ маддиларниң қурулумлуқ хизмити дегинимиз немә? (таамлиқ маддилар адәм организмидики тирикчилигини йоқатқан һүжәйрә қурулумлириниң орнини басиду)
3.Таамлиқ маддиларниң энергетикилиқ хизмитини чүшәндүр. ( таам тәркивидики мурәккәп органикилиқ маддилар парчиланғанда энергия бөлүнидудә, энергияниң башқа түригә айлиниду)
4. Таамлиқ маддиларниң тәркивидә қандақ қошулмилар болиду? (витаминлар, майлар, белоклар, углеводлар, су, минераллиқ тузлар болиду )
«Билим» системиси (Йеңи мавзуни чүшәндүрүш)
Тамақ һәзим қилиш әзалири: еғиз →жутқунчақ →өңгәч →ашқазан→йоған үчәй→инчикә үчәй →тоқ →тик үчәй тоғрилиқ чүшәндүрүп келип йоған үчәйгә кәң түрдә тохтилип өттүм.
Йоған үчәй - узунлуғи 1,5 – 2 метр, қарғу, төңгә вә тик үчәй болуп бөлүниду.Қарғу үчәйниң қурутсиман өскүни бар, узунлуғи 8 – 15 см. У аппендикс дәп атилиду. Иммунлиқ системиниң әзаси болуп тепилиду. Қарғу үчәйниң мошу өскинини атақлиқ сурәтчи Леонардо да Винчи 1472 жилқи салған сүритидә ипадиләнгән.Әнди ХУІ әсирдә адәм анатомиясиниң асасини салғучи Андреас Везалий болди. У аппендиксниң топографиялиқ анатомиясини йезип кәткән. Латинчә қарғу үчәйниң өскүнини операция ясап, кесип елип ташлашни «аппендэктомия» дәп атайду. Атақлиқ алим Әбу Насир әл –Фарабиниң Отырардин кетишигә ағрип қалған достиға ясиған операция сәвәп болған. Атиғи әлгә тонулған Әбу – Насырни Алеппо шәһириниң шаһи Сайфед – Дауле өз сарийиға чақирип, өзиниң баш дохтури қилип сайлайду. Шу жили униң йеқин дости ағирип, Әбу – Насырға келиду. Баш дохтур уни тәкшүрәп һеч кимгә билиндүрмәй операция ясайду. Йерилишқа аз қалған қарғу үчәйниң өсүндисини кесип, елип ташлайду. Яриниң орнини ипәк жип билән тигиду, бир аз күндин кейин ағриқ сақийип кетиду.
Күнләрниң күниндә бу хәвәр диндарларға йетиду. Улар «Тирик адәмниң ичини йерип, үчийини кесип елиш – Худайимға қарши туруш» - дәп уни жазалимақ болиду.Мошундақ дин егилиридин қисим көргән Әбу – Насыр Бағдатқа кетип барған карван билән әгишип, шәһәрдин бир кечидә кетип қалиду.Демәк, дуния йүзидә дәсләпки қетим аппендэктомия операциясини ясиған Әбу – Насыр әл – Фараби болған.
«Чүшиниш» системиси. «Тамақ һәзим қилиш системиси» кәштиси.
Тамақ һәзим қилиш әзалири
Тамақ һәзим қилиш бәзлири
Ағиз (еғиз) бощлуғи
Боғуз
Қизилөңгәч
Ашқазан
Йоған үчәй
Инчикә үчәй
Шөлгәй бәзлири
Беғир
Ашқазан асти бези
«Таллаш» системиси. (Берилгән сүрәттин әзаларниң қурулушини ениқлаш)
Ағиз бошлуғи; 2 ) ашқазан қурулуши; 3) беғирниң қурулуши.
«Қоллиниш» системиси. Берилгән соалларни сүрәтләңлар.
1.Орунлашқан йери ағиз бошлуғи, өзи тамақни угитишта көп ярдәм бериду. (Чиш)
2.Бу үчәйниң бир бөлиги төңгә дәп атилидудә, қурутсиман өскүни – аппендикс түзәйду. (Йоған үчәй)
3.Тамақ һәзим қилиш бәзлириниң ичидики әң йоғини. (Беғир)
4. Тамақ һәзим қилишқа қатнишидиған арилаш секрециялик бәз. (Ашқазан асти бези)
5.Ағиз бошлуғидики бәзләрниң атилиши. ( Шөлгәй бәзлири)
«Жиғиш» системиси. Сизиқлиқ диктант.
Йоған үчәй ашқазандин кейин орунлашқан.
Ағиз бошлуғида шөлгәй бәзлири болмайду.
Инчикә үчәйнин узунлуғи 5 – 6 м.
Ашқазанниң сиғимлиғи 3 л.
Беғирдин панкреатин сөли бөлүниду
Қизилөңгәч ашқазанға ечилидиған әза
Жаваплири: 1-,2-,3+,4+,5-,6+.
Тест тапшурмиси.
1.Адәмдә тамақ һәзим қилиш канали:
А)3 – 5 м; ә) 8 – 10 м; б) 15 – 18 м.
2.Тәм сезиш рецепторлири қәйәрдә орунлашқан?
А) юмшақ таңлайда; ә) шилимлиқ қапта; б) тилда.
3. Тамақ һәзим қилиш вә нәпәс елиш әзалири қәйәрдә қийилишиду?
А) Ағиз бошлуғида; ә) боғузда; б) қизилөңгәчтә.
4.Ашқазандин кейин қандақ әза орунлашқан?
А) тик үчәй ; ә) йоған үчәй; б) он икки бармақ үчәй.
Жаваплири: 1 – ә; 2 – б; 3 – ә; 4- б.
Йәкүнләш.
Узақ яшиғуси келидиғанларға бирәр мәслиһәт.
Әң алди билән истимал қилидиған тамақниң түрини көпәйтиш керәк. Холестерини көп, мейи көп дәп гайи бир тамақларни йемәй қоюшқа болмайду. Уларниң пәқәт мөлчәринила азайтқан дурус.Өсүмлүк мәһсулатлири вә мал мәһсулатлиридин, асасән сүт мәһсулатлиридин мөлчәри билән ясалған арилашма тамақ түрлири пайдилиқ.Кәчки тамақтин кейин, қетиқ ичишкә адәтлинип, күнигә төрт қетим тамақлиниш керәк.
