Та?ырыбы: А?заны? эмбрионалды? ж?не постэмбрионалды? дамуында?ы ?орша?ан орта факторларыны? р?лі

Оң жақ бағандағы тапсырмаларды құрастырушы мұғалімдердің есіне:

І кезең. Мұғалім алғашқы 5-7 минутта: а) ұйымдастыру сәтін өткізеді; б) өткен тақырып бойынша берілген деңгейлік тапсырмаларды үйде аяқтап орындап келу дәрежесі тексеріледі; в) төмендегі «Көпір» тапсырмаларын тексереді (алдымен жеке тексеріп шығады, сосын фрондалды тексереді).

«КӨПІР» тапсырмалары

(оқушылар үйде орындап, бүгінгі сабаққа дайындалып келеді)

1. Эукариот жасуша қандай бөліктерден тұрады?

Ж: Қабықша, цитоплазма және ядродан тұрады.

2. Прокариот жасушаларда не болмайды?

Ж: Ядро

3. Жасуша қабырғасы және жасушаның сыртқа жарғақшасы немесе тағы қалай аталады?

Ж: плазмалық жарғақша , плазмалемма

ІІ кезең (топтық жұмыс) жаңа сабақты топтық жұмыс барысында оқушылардың өз бетімен меңгеруіне жағдай жасау: а) оқушылар төмендегі «Білу», «Түсіну», «Талдау», «Жинақтау» тәсілдеріне сәйкес тапсырмаларын өздері толтырады (10 минут); ә) жауаптарын мұғаліммен бірге талдайды (10 минут). Нәтижесі ауызша марапатталады.

1-қадам: теория бойынша «Білу» үшін тақырып мазмұнынан кім? Не?

кімнің? кімге? кімді? кімде? кімнен?кіммен? Қандай? Қай? Қашан? Не істеді? сияқты сұрақтарға жауап беретін толық ақпарат іріктелінуі керек..

1.Жасуша қабырғасы қатты – құрылым.

2.Қабырғасы бар жасушалар жиырыла алмайды және пішінін де өзгерте алмайды.

3.Қабырға тек өсімдіктерде, саңырауқұлақтарда және бактерияларда болады.

4. Фосфолипидтердің екі карбон қышқылынан тұратын ерімейтін «құйрықтары» және фосфор қышқылынан тұратын еритін «кішкене бастары» болатыны естеріңде болар.

5.Жасуша заттарды тасымаудауға энергия шығындай ма, жоқ па, соған назар аударып, бұл жағдайда екіге: белсенді тасымалдау және бәсең тасымалдау деп бөлуге болады.

6.Бәсеңді тасымалдауға амебалар және лейкоциттер фагоцитозы мысал бола алады.

7.Тек қана жасуша жарғақшасы жұтқан кезде ілгері сыртқа қарай созылмай, «ішке қарай созылып», қатты затты қармамай, сұйықтықты жұтады (диффузия үдерісі)

8.Егер заттар жасушадан бөлінсе, бұл экзоцитоз құбылысы болып табылады.

9.Оған тынысалу кезіндегі СО2 диффузиясы, ішкі секреция безді жасушалардың қанға гормон бөлуі мысал бола алады.

10 Егер заттар жасушаға сіңген болса, бұл эндоцитоз.

11.Органоидтар дегеніміз – тұрақты құбылысы бар және белгілі бір қызмет атқаратын жасушаның бөлінбейтін ең ұсақ бөлшектері.

12. Цитоплазманың органоидтарсыз сұйық бөлігі гиалоплазма деп аталады.

13.Барлық органоидтарды үш үлкен топқа бөлінеді. Жарғақшасыз органоидтарға – құрылысында жарғақшасы жоқ органоидтарға , біржарғақшалы органоидтарға – құрылымында жиі қуыс түзетін, бір жарғақшадан құралатын органоидтар және қосжарғақшалы органоидтарды – ең ірі органоидтарға бөлуге болады.

14.Рибосомалар – екі үлкен және кіші төменгі өлшем бірліктен тұратын жарғақшасыз органоидтар.

15.Бұл ең маңызды органоид. Рибосомалар барлық тірі ағзалардың саңырауқұлақтар, жануарлар, өсімдіктер және бактериялардың жасушаларына тән органоидтар. Рибосомалар нәруыздарды синтездейді.

16.Жасушалық орталық немесе центриолдар – жасуша көбейген уақытта қызмет атқаратын жарғақшасыз органоид.

17.Адам дене жасушаларының ядроларында қалыпта 46 хромосома болса, онда олардың еншілес жасушаларында да 46 –дан болуы керек.

18. Бөліну алдында хромосомалар санының екі еселенуі репликация үдерісін қамтамассыз етеді. Адам жасушасының репликациясы соңында ДНҚ-ның 92 молекуласы болады, ол хроматидтер деп аталады.

19. Жасушалық орталық ядроға жақын, біріне-бірі перпендикуляр орналасқан екі

центриолдан тұрады.Әрбір центриол жиырылғыш нәруыздардың – майда түтікшелердің(цитоскелет) жіпшелерінен тұрады.

2-қадам: теорияны «Түсіну» үшін неге? неліктен? себебі? не үшін? Дәлелде, түсіндір сұрақтары оқушының жоғарыда берген жауаптарына қойылады (оларды тереңдету үшін)

1Неліктен, жануарлар жасушаларында қатты жасушалық қабырғалар қабырғалар болмайды.

Ж: Себебі, жануарлардың бұлшық ет жасушаларының жиырылуы есебінде қозғала алады.

2.Жарғақшалардың негізгі атқаратын қызметтерін дәлелде.

Ж: - жасушаны сыртқы ортадан сақтау,әр түрлі әсерден қорғау, қозғалуына қатысу,заттарды жасушаға тасымалдау, заттарды сіңіру, бөліп шығару, сигналдық қабылдау.

3-қадам: теорияны «Талдау» үшін

1.Салыстыр,

2. Айырмашылығы неде?

3. Ұқсастығы неде?

4.Тақырыптың басты идеясын жаз деген тапсырмалар болу керек. Немесе 1-3 тапсырмаларды Венн диаграммасы арқылы қамтуға болады.

Венн диограммасы арқылы жасушаның құрылысын анықтау

1. Тақырыптың басты идеясы неде?

Жасуша құрылысындағы органоидтардың құрылысы мен атқаратын қызметтерін білу.

4-қадам: теорияны «Жинақтау» үшін Қорытынды шығар, анықтама бер, мазмұнды жүйеле, кестені, тірек сызбаны, сөзжұмбақты толтыр немесе өзің құрастыр тағы с.с. басқа түрдегі тапсырмалар оқушының жоғарыдағы «тақырыптың басты идеясына» жазған жауабына қойылады.

Материалды анықтап тексеріп, органоидтарды топтастыр

Жарғақшасыз

Рибосомалар, жасуша орталығы

Қосжарғақшалы

Ядро,митох,пластидтер

Біржарғақшалы

ЭПТ,гольджи жи, лизос, вакуоль

органоидтар

Оқулықпен жұмыс (5 минут): төмендегі «Қолдану» және оқушының тақырып мазмұнына «Баға беруі» тәсілдеріне сәйкес, яғни рефлексия жасауға, эссе жазуға арналған, практика жүзінде бекіту тапсырмалары орындалады . Нәтижесі ауызша марапатталады

5-қадам: практика жүзінде «Қолдану» (оқулықпен жұмыс жүргізу барысында тек қарапайым тапсырмалармен бекіту жүргізіледі. Дайын формулалар арқылы есептер шығару орындалады

Жасуша құрамындағы рибосомаға тест құрау (ашық тест)

1. Рибосомалар қандай өлшембірліктен тұрады? ..............................

2.

3.

6-қадам: : практика жүзінде «Баға беру» (Сен қалай ойлайсың? Не істер едің? деген тапсырмалар оқушыға жоғарыда алған білімін (теория бойынша) және біліктілігін (практикасы бойынша) өмірдегі жағдаяттарды шешуге бағытталып қойылады

Сен қалай ойлайсың , жасуша жасушалық орталықсыз тіршілік етуі мүмкін бе?

1. Жоқ, көбею кезінде хромосомалардың тең мөлшерде түсуі. Мәселен адам жасушасының ядросында қалыпты 46 хромосома болса, онда олардың еншілес жасушасында да 46 –дан боу керек.

ІІІ кезең: Деңгейлік тапсырмаларды орындап, балл жинау

ІІІ кезең (кері байланыс – бағалау кезеңі): Жеке жұмыс.

Жоғарыда меңгерген мазмұнды үш деңгейге іріктеп (әр деңгейдің білімділік, біліктілік, яғни құзыреттілік деңгейін анықтайтын тапсырмалар) оларды біртіндеп орындату арқылы балл жинату барысында оқушының құзіреттілік деңгейін анықтап, әділ бағалау жүзеге асырылады. Бұл тапсырмаларды оқушылар сабақтың соңына дейін қалған 15 минуттың 12 минутында орындайды + 3 минут қортынды жасалады. Қалған тапсырмаларлы үйде аяқтап келеді. Қорытынды балл саны дәстүрлі бағаға айналдырылып, келесі сабақтың басында сынып журналына қойылады, мониторингке тіркеледі.

І деңгей (5 балл)

1-қадам: теория бойынша «Білу» үшін тақырып мазмұнынан кім? Не?кімнің? кімге? кімді? кімде? кімнен?кіммен? Қандай? Қай? Қашан? Не істеді? сияқты сұрақтарға жауап беретін толық ақпарат іріктелінуі керек.

1. .Органоидтар дегеніміз – тұрақты құбылысы бар және белгілі бір қызмет атқаратын жасушаның бөлінбейтін ең ұсақ бөлшектері.

2. Цитоплазманың органоидтарсыз сұйық бөлігі гиалоплазма деп аталады.

3.Барлық органоидтарды үш үлкен топқа бөлінеді. Жарғақшасыз органоидтарға – құрылысында жарғақшасы жоқ органоидтарға , біржарғақшалы органоидтарға – құрылымында жиі қуыс түзетін, бір жарғақшадан құралатын органоидтар және қосжарғақшалы органоидтарды – ең ірі органоидтарға бөлуге болады.

4.Рибосомалар – екі үлкен және кіші төменгі өлшем бірліктен тұратын жарғақшасыз органоидтар.

5.Жасуша қабырғасы қатты – құрылым.

6.Қабырғасы бар жасушалар жиырыла алмайды және пішінін де өзгерте алмайды.

7.Қабырға тек өсімдіктерде, саңырауқұлақтарда және бактерияларда болады.

8. Фосфолипидтердің екі карбон қышқылынан тұратын ерімейтін «құйрықтары» және фосфор қышқылынан тұратын еритін «кішкене бастары» болатыны естеріңде болар.

9.Жасуша заттарды тасымаудауға энергия шығындай ма, жоқ па, соған назар аударып, бұл жағдайда екіге: белсенді тасымалдау және бәсең тасымалдау деп бөлуге болады.

10.Бәсеңді тасымалдауға амебалар және лейкоциттер фагоцитозы мысал бола алады.

11..Тек қана жасуша жарғақшасы жұтқан кезде ілгері сыртқа қарай созылмай, «ішке қарай созылып», қатты затты қармамай, сұйықтықты жұтады (диффузия үдерісі)

12.Егер заттар жасушадан бөлінсе, бұл экзоцитоз құбылысы болып табылады.

13.Оған тынысалу кезіндегі СО ₂ диффузиясы, ішкі секреция безді жасушалардың қанға гормон бөлуі мысал бола алады.

14. Егер заттар жасушаға сіңген болса, бұл эндоцитоз.

15. Бөліну алдында хромосомалар санының екі еселенуі репликация үдерісін қамтамассыз етеді. Адам жасушасының репликациясы соңында ДНҚ-ның 92 молекуласы болады, ол хроматидтер деп аталады.

16. Жасушалық орталық ядроға жақын, біріне-бірі перпендикуляр орналасқан екі

центриолдан тұрады.Әрбір центриол жиырылғыш нәруыздардың – майда түтікшелердің(цитоскелет) жіпшелерінен тұрады.

17.Бұл ең маңызды органоид. Рибосомалар барлық тірі ағзалардың саңырауқұлақтар, жануарлар, өсімдіктер және бактериялардың жасушаларына тән органоидтар. Рибосомалар нәруыздарды синтездейді.

18.Жасушалық орталық немесе центриолдар – жасуша көбейген уақытта қызмет атқаратын жарғақшасыз органоид.

19.Адам дене жасушаларының ядроларында қалыпта 46 хромосома болса, онда олардың еншілес жасушаларында да 46 –дан болуы керек.

2-қадам: практика жүзінде «Қолдану» (оқулықпен жұмыс.

ІІ кезеңнің 5-қадамындағы қарапайым тапсырмалар үлгісіндегі тапсырмалар орындалады)

Жасуша құрамындағы жасушалық орталыққа тест құрау (ашық тест)

1. Жасушалық орталық ядроға жақын, бір-біріне перпендикуляр орналасқан екі неден тұрады? .................

2.

3.

1-аралық нәтиже:

Бірінші деңгейде қалыптасқан құзіреттілік (білім, біліктілік) деңгейінің сапалық өлшемі (бірінші аралық өлшемі): – «дұрыс», «толық» деген білім сапасының түрлерімен сипатталады (Ю.К.Бабанский). Оқушының бұл алғашқы қадам нәтижесінің сандық өлшемі – бес балл = «сынақтан өтті» = «қанағаттандырарлық» білім деңгейінің өлшемі = «3» журналға қойылады, егер келесі деңгей тапсырмаларын меңгере алмаса.

ІІ деңгей: (5 балл + 4 балл = 9 балл

3а-қадам: теорияны «Түсіну» үшін неге? неліктен? себебі? не үшін? Дәлелде, түсіндір сұрақтары оқушының жоғарыда берген жауаптарына қойылады (оларды тереңдету үшін)

1. Цитоплазма дегенімізді түсіндір

Ж: Ол сұйық қоймалжың зат, онда жасушаның тұрақты бөлшектері органоидтар болады.

1. Гиалоплазма дегенімізді түсіндір.

Ж: Цитоплазманың органоидтары жоқ сұйық бөлігін гиоплазма дейміз.

3б-қадам: теорияны «Талдау» үшін

1.Салыстыр,

2. Айырмашылығы неде?

3. Ұқсастығы неде?

4.Тақырыптың басты идеясын жаз деген тапсырмалар болу керек. ІІ кезеңде Венн диаграммасы арқылы орындалған тапсырманы кесте түрінде беріп, баланың білімін тексеруге болады.

3. тапсырма

Жарғақша, рибосомалар,ЭПТ, Гольджи жиынтығы,ядро,пероксисома, митохондрия

Пластидтер, нағыз вакуоль, жасунықты жасуша қабырғасы

Өсімдік және жануар жасушасының органоидтарына венндиограмма құрастыр

Жануар екеуінде де кездеседі өсімдік

Лизосома, жасушалық орталық, майда түйіршікшелер – талшықтар және кірпікшелер

4-қадам: практика жүзінде «Қолдану. ІІ-кезеңдегі қарапайым тапсырмаларының өзгертілген жағдайдағы нұсқалары орындалады.

4 тапсырма 1.Рибосомалар мен жасушалық орталықты салыстыр

Рибосома жасушалық орталық

Нәруызды синтездейтін

жарғақшасыз органоид

Тек жануарларда кездесетін жарғақшасыз, ол майда түйіршіктерден тұрады

2- аралық нәтиже:

Екінші деңгейде қалыптасқан құзіреттілік деңгейдің сапалық өлшемі (екінші аралық өлшемі): – оқушының бірінші деңгейдегі «дұрыстылық» пен «толықтылдық» деп аталатын білім сапасының түрлеріне «тереңділік» пен «әрекеттілік» сияқты түрлері қосылады. Білім, біліктілік сапасының сандық өлшемі – алғашқы жинаған бес баллға + 4 балл = 9 балл = «4» , яғни «жақсы» деген баға журналға қойылады, егер оқушы келесі деңгейді меңгере алмас

ІІІ деңгей: (5 балл + 4 балл + 3 балл = 12 балл)

5-қадам: теорияны «Жинақтау» үшін Қорытынды шығар, анықтама бер, мазмұнды жүйеле, кестені, тірек сызбаны, сөзжұмбақты толтыр немесе өзің құрастыр тағы с.с. басқа түрдегі тапсырмалар оқушының жоғарыдағы «тақырыптың басты идеясына» жазған жауабына қойылады.

ІІ-кезең, 4-қадамда «жинақтауға» берілген тапсырма басқа формада беріліп, баланың білім деңгейі бағаланады.

1. Сөзжұмбақты шеш

1. Жануарлардың жарғақшасыз органоидтары

2. Үлкен және кіші төменгі өлшембірліктерден тұратын жарғақшасыз органоид

3. Цитоплазмадағы органотдсыз сұйықтық бөлігі

4. Жасушаны әр түрлі әсерден қорғайды

5. Рибосома .................... синтездейді

6. Жасушаға энергия бөледі

7. Жасушадағы ас қорыту станциясы

8. Жасуша орталығы, көбеюге қатысады

6-қадам: : практика жүзінде «Баға беру» (Сен қалай ойлайсың? Не істер едің? деген тапсырмаларды орындату арқылы оқушының жоғарыда алған білімін (теория бойынша) және біліктілігін (практикасы бойынша) өмірдегі жағдаяттарды шешуге қолдана алу дәрежесі бағаланады.

Сен қалай ойлайсың, кератин мен кеңалқым уыты тәрізді нәруыздар бір мезгілде неге сан алуан қызметтерді орындайтынын және екі нәруыз үшін бұл құбылыстың себебі бірдей ме?

3-нәтиже:

Үшінші деңгейдің нәтижесі (түбегейлі көзделген нәтиже): алғашқы екі деңгейде жинаған 9 баллға + 3 балл =12 балл = «5» журналға қойылады. Оқушының білім сапасы білім стандарты көлемінде «дұрыс», «толық», «әрекеттілік» пен «тереңділік»-ке «жүйелілік» пен «саналылық» қосылып, барлығының жиынтығы «берік» білім болып саналады (Ю.К. Бабанский).