С?йек ??рылысы ж?не пішіні жа?ынан ?рт?рлі болып келеді. ?зын с?йектер – жілік деп аталады. Олар ты?ыз заттан т?рады. Оны? іші ?уыс, ?уыста жілік майы болады. Жілік денеде таяныш ?ызметін ат?арады. ?ыс?а с?йектер денеге мы?тылы? ?асиет береді ж?не иілімді жерлерде орналасады. Олар: омырт?а, табан мен ?ол с?йектері. Жалпа? с?йектер ж??а болады. Б?лар?а бас с?йек, жамбас, кеуде ?уысында?ы ?абыр?а, жауырын, самай, бет ж?не жа? с?йектері жатады.
Адамны? денесіндегі с?йектер бірімен – бірі байланысты болады. С?йек байланысыны? 3 т?рі болады: ?оз?алмайтын, ?оз?алмалы ж?не шамалы ?оз?алмалы. ?оз?алмайтын с?йектерге бас с?йегі ж?не жамбас, шамалы ?оз?алмалы с?йектерге – омырт?а жотасы, ?оз?алмалы с?йектерге буын ар?ылы жал?ас?ан с?йектер жатады, ?ол, яа?, иы?, кеудеге жал?ас?ан ?абыр?алар. ?оз?алмайтын ж?не шамалы ?оз?алмалы с?йектер б?кіл м?шелерді с?йемелдеп, денеге белгілі пішін беріп,ке?істіктегі ?алпын са?тау ?ызметін ат?арады. ?оз?алмалы с?йектер ж?не о?ан бекінген б?лшы?еттер денені? ?оз?алт?ыш м?шесі болып саналады. К?птеген с?йектер созылмалы ж?не иілгіштігі жо?ары, шеміршекті астармен омырт?а дискісін т?зіп байланыс?ан. Б?л – омырт?а жотасыны? иілгіштігін ?амтамасыз ететін с?йектерді? жартылай ?оз?алатын болып байланысуы.
Буын – с?йектерді? ?оз?алмалы байланысын айтады. Буын т?тас с?йектерден т?рады. ?рбір буын к?рделі ??рылысты, ол екі немесе бірнеше с?йектерді байланыстырады. Буынны? сыртын буын ?алтасы ?аптайды.Буын
шеміршекті с?йек б?лшектерінен, ?оймалжы? с?йы?ты? толы ?уыстан, май ?лпасынан т?рады.Буын ?абыны? ішкі беті ?йкелісті азайтатын ж?не байланыс?ан с?йектер арасында?ы ?оз?алысты ?амтамасыз ететін аз м?лшерде т?т?ыр с?йы?ты? б?леді.Шеміршек с?йек ?абына ж??а ?лпамен жабыл?ан ж?не с?йекті? ?суін ?амтамасыз етеді.
Д?рыс отырма?ан кезде адамны? омырт?а жотасы ?исайып, иы?ы б?кірейіп ?алуы м?мкін. Ал ?за? уа?ыт ая??а к?ш т?скенде, тар ж?не ?кшесі биік ая?киім кигенде – жалпа?табандылы? пайда болады.
?а??аны? с?йектену процесі дене ?суі то?та?анда 22 – 25 жас?а ?арай ая?талады. Ересектерде с?йек заты баяу жа?арады.
Жа?а саба?ты пысы?тау барысында о?ушылар?а тапсырмалар бірнеше н?с?ада бердім.
Сызы?ты? диктант.
1.Сколиоз – омырт?а жотасыны? бір б?йіріне ?исаюы.
2.Мойын омырт?аны? саны – 8.
3.Буын ??здама ауруынан за?ымданады.
4.?а??аны? дамуына А д?румені ?сер етеді.
5.Мешел ауруы Д д?руменіні? жетіспеуінен болады.
6. Ми сауытыны? с?йектері ?оз?алмалы байланыс?ан.
7.?зын с?йектер жілік деп аталады.
+, -, +, -, +, -, +
Адам мен жануарлар ?а??асыны? ерекшілігін к?рсеті?дер.
1.Ми сауыты мен бет б?ліміні? с?йектері.
2. Ми сауыты мен асты??ы ж?не ?сті?гі жа? с?йектері.
3.Мы?ын, шат, шонданай с?йектері.
4. Иы? белдеуі мен ?ол с?йектері.
5. Иы? белдеуі мен алды??ы ая? с?йектері.
6.Жамбас белдеуі мен ая? с?йектері.
7.Жамбас белдеуі мен арт?ы ая? с?йектері.
Д?рыс жауаптары реттік саны бойынша кестеге енгізіледі.
Адам ?а??асы
Жануарлар ?а??асы
1,2,3,4,6,
1,2,3,5,6,7
С?йекті? т?рлерін аны?тау кестесі
Берілген с?йектерге + белгісін тиісті ба?ана?а ?ойы?ыздар
Р/С
С?йектер
Басс?йектер
Иы? белдеуі
Жамбас белдеуі,
ая? с?йектері
1
Б??ана
+
2
Шыбы? (сада?) с?йек
+
3
Ш?йде с?йегі
+
4
Ортан жілік
5
Шынта? с?йегі
+
+
6
Жауырын
+
7
Асы? жілік
+
8
То?пан жілік
+
9
Толарса? с?йектері
+
10
Білезік с?йектері
+
11
Жамбас с?йектері
+
12
Башпай с?йектері
+
13
Сауса? с?йектері
+
Адам
??састы?тары
Жануарлар
Тік ж?реді, кеуде ?уысы жалпа?. Омырт?а жотасы 4 жерден иіледі. Ми сауыты бет б?лімінен к?лемді
?а??а б?лімдері, жылы?а?ды
Тік ж?руге бейімделмеген. Кеде ?уысы сопа?ша, омырт?а жотасында иілім болмайды, жа? с?йектері жа?сы дамы?ан
С?йектерді? негізгі ?асиеттерін ата?ыздар
1.
Атлант
А. Бірінші мойын омырт?а
2.
Д?некер
В. С?йек ?лпасы
3.
С?йек ?абы?ы
С. С?йекті? сырт?ы ?абаты
4.
Буын
Д.с?йекті? ?оз?алмалы байланысы
5.
Жетім ?абыр?алар
Е. Т?ске жетпей ?ыс?а к?йінде болатын ?абыр?алар
6.
С?йек кемігі
Г. С?йек ?уысында болатын ?ан т?зілетін м?ше
IV. Саба?ты бекіту:
Тест тапсырмаларын орындау I – н?с?а
1.Адамны? ?а??асы неше жас?а дейін ?седі? А. 24 – 25 ?. 25 – 26
Б. 21 – 22
2.С?йекті? дамуына ?андай д?румендер к?мектеседі? А. Д ?. С Б. В
3.?арт адамны? с?йегінде ?андай заттар к?п болады?
6. Жалпа?табандылы?ты? пайда болу себебі? А.о?ушыларды? партада д?рыс отырмауы. ?.ауыр салма?ты бір ?олмен к?теру. Б. ая??а к?ш т?скенде, тар ж?не ?кшесі биік ая? киім кигенде
1.? 2.? 3.? 4.а 5.а 6.б
?орытынды жасау.
а) ?йге тапсырма беру § 23-24
б) Ба?алау.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
1.Тірек – қимыл жүйесінің маңызы және атқаратын қызметі қандай?
2.Бас сүйек қандай бөлімдерден тұрады?
3.Омыртқа жотасының құрылыс ерекшіліктері қандай?
4.Кеуде қуысы қандай сүйектерден құралған?
5.Иық белдеу сүйектерін ата?
6.Жамбас белдеуі, аяқ қаңқасы қандай сүйектерден тұрады?
Кестені толтыру.
III. Жаңа тақырыпты түсіндіру.
Сүйек құрылысы және пішіні жағынан әртүрлі болып келеді. Ұзын сүйектер – жілік деп аталады. Олар тығыз заттан тұрады. Оның іші қуыс, қуыста жілік майы болады. Жілік денеде таяныш қызметін атқарады. Қысқа сүйектер денеге мықтылық қасиет береді және иілімді жерлерде орналасады. Олар: омыртқа, табан мен қол сүйектері. Жалпақ сүйектер жұқа болады. Бұларға бас сүйек, жамбас, кеуде қуысындағы қабырға, жауырын, самай, бет және жақ сүйектері жатады.
Адамның денесіндегі сүйектер бірімен – бірі байланысты болады. Сүйек байланысының 3 түрі болады: қозғалмайтын, қозғалмалы және шамалы қозғалмалы. Қозғалмайтын сүйектерге бас сүйегі және жамбас, шамалы қозғалмалы сүйектерге – омыртқа жотасы, қозғалмалы сүйектерге буын арқылы жалғасқан сүйектер жатады, қол, яақ, иық, кеудеге жалғасқан қабырғалар. Қозғалмайтын және шамалы қозғалмалы сүйектер бүкіл мүшелерді сүйемелдеп, денеге белгілі пішін беріп,кеңістіктегі қалпын сақтау қызметін атқарады. Қозғалмалы сүйектер және оған бекінген бұлшықеттер дененің қозғалтқыш мүшесі болып саналады. Көптеген сүйектер созылмалы және иілгіштігі жоғары, шеміршекті астармен омыртқа дискісін түзіп байланысқан. Бұл – омыртқа жотасының иілгіштігін қамтамасыз ететін сүйектердің жартылай қозғалатын болып байланысуы.
Буын – сүйектердің қозғалмалы байланысын айтады. Буын тұтас сүйектерден тұрады. Әрбір буын күрделі құрылысты, ол екі немесе бірнеше сүйектерді байланыстырады. Буынның сыртын буын қалтасы қаптайды.Буын
шеміршекті сүйек бөлшектерінен, қоймалжың сұйықтық толы қуыстан, май ұлпасынан тұрады.Буын қабының ішкі беті үйкелісті азайтатын және байланысқан сүйектер арасындағы қозғалысты қамтамасыз ететін аз мөлшерде тұтқыр сұйықтық бөледі.Шеміршек сүйек қабына жұқа ұлпамен жабылған және сүйектің өсуін қамтамасыз етеді.
Дұрыс отырмаған кезде адамның омыртқа жотасы қисайып, иығы бүкірейіп қалуы мүмкін. Ал ұзақ уақыт аяққа күш түскенде, тар және өкшесі биік аяқкиім кигенде – жалпақтабандылық пайда болады.
Қаңқаның сүйектену процесі дене өсуі тоқтағанда 22 – 25 жасқа қарай аяқталады. Ересектерде сүйек заты баяу жаңарады.
Жаңа сабақты пысықтау барысында оқушыларға тапсырмалар бірнеше нұсқада бердім.
Сызықтық диктант.
1.Сколиоз – омыртқа жотасының бір бүйіріне қисаюы.
2.Мойын омыртқаның саны – 8.
3.Буын құздама ауруынан зақымданады.
4.Қаңқаның дамуына А дәрумені әсер етеді.
5.Мешел ауруы Д дәруменінің жетіспеуінен болады.
6. Ми сауытының сүйектері қозғалмалы байланысқан.
7.Ұзын сүйектер жілік деп аталады.
+, -, +, -, +, -, +
Адам мен жануарлар қаңқасының ерекшілігін көрсетіңдер.
1.Ми сауыты мен бет бөлімінің сүйектері.
2. Ми сауыты мен астыңғы және үстіңгі жақ сүйектері.
3.Мықын, шат, шонданай сүйектері.
4. Иық белдеуі мен қол сүйектері.
5. Иық белдеуі мен алдыңғы аяқ сүйектері.
6.Жамбас белдеуі мен аяқ сүйектері.
7.Жамбас белдеуі мен артқы аяқ сүйектері.
Дұрыс жауаптары реттік саны бойынша кестеге енгізіледі.
Адам қаңқасы
Жануарлар қаңқасы
1,2,3,4,6,
1,2,3,5,6,7
Сүйектің түрлерін анықтау кестесі
Берілген сүйектерге + белгісін тиісті бағанаға қойыңыздар
Р/С
Сүйектер
Бассүйектер
Иық белдеуі
Жамбас белдеуі,
аяқ сүйектері
1
Бұғана
+
2
Шыбық (садақ) сүйек
+
3
Шүйде сүйегі
+
4
Ортан жілік
5
Шынтақ сүйегі
+
+
6
Жауырын
+
7
Асық жілік
+
8
Тоқпан жілік
+
9
Толарсақ сүйектері
+
10
Білезік сүйектері
+
11
Жамбас сүйектері
+
12
Башпай сүйектері
+
13
Саусақ сүйектері
+
Адам
Ұқсастықтары
Жануарлар
Тік жүреді, кеуде қуысы жалпақ. Омыртқа жотасы 4 жерден иіледі. Ми сауыты бет бөлімінен көлемді
Қаңқа бөлімдері, жылықаңды
Тік жүруге бейімделмеген. Кеде қуысы сопақша, омыртқа жотасында иілім болмайды, жақ сүйектері жақсы дамыған
Сүйектердің негізгі қасиеттерін атаңыздар
1.
Атлант
А. Бірінші мойын омыртқа
2.
Дәнекер
В. Сүйек ұлпасы
3.
Сүйек қабығы
С. Сүйектің сыртқы қабаты
4.
Буын
Д.сүйектің қозғалмалы байланысы
5.
Жетім қабырғалар
Е. Төске жетпей қысқа күйінде болатын қабырғалар
6.
Сүйек кемігі
Г. Сүйек қуысында болатын қан түзілетін мүше
IV. Сабақты бекіту:
Тест тапсырмаларын орындау I – нұсқа
1.Адамның қаңқасы неше жасқа дейін өседі? А. 24 – 25 Ә. 25 – 26
Б. 21 – 22
2.Сүйектің дамуына қандай дәрумендер көмектеседі? А. Д Ә. С Б. В
3.Қарт адамның сүйегінде қандай заттар көп болады?
6. Қозғалмайтын сүйектерді атаңыз: А.бас Ә. омыртқа
Б. қол сүйектері
1.а 2.а 3.ә 4.б 5.ә 6.а
II – нұсқа
1.Сегізкөз қай омыртқаға жалғанады? А.арқа Ә. бел Б. мойын
2.Асықты жілік ненің жілігі болып саналады? А. қол Ә. аяқ Б. бас
3.Адамда неше мойын омыртқасы болады? А.4 Ә. 7 Б. 2
4.Қандай химиялық элементтен айырылған жілік иілгіш болады? А. Са Ә.Na Б.Mg
5.Омыртқа жотасының қисаюы қалай аталады? А.скалиоз Ә. артроз Б.цитиноз
6. Жалпақтабандылықтың пайда болу себебі? А.оқушылардың партада дұрыс отырмауы. Ә.ауыр салмақты бір қолмен көтеру. Б. аяққа күш түскенде, тар және өкшесі биік аяқ киім кигенде
