Микроорганизмдерді? ашылуы нидерландты? таби?ат зерттеуші Антони ван Левенгукті? есімімен тікелей байланысты. Ол ал?аш рет 150—300 есе ?лкейтіп к?рсететін микроскопты ??растыр?ан. Осы микроскоппен Левенгук жай к?зге к?рінбейтін ?са? организмдерді, та?амда?ы зе? са?ырау??лактарын к?ріп, олардын пішіндерін, ?оз?алыстарын сипаттап жазды. Біра? б?л организмдерді? таби?аттан алатын орнын, ?рекеттеріні? сырын аша алмады
Антони ван Левенгук (1632-1723)
Нидерландтьщ таби?ат зерттеуші, ?ылыми микроскопияны? негізін калаушыларды? бірі
XVIII ?асырда швед таби?ат зерттеушісі К.Линней тірі «Таби?ат ж?йесін» жаса?анда микроорганизмдерді кіргізбей, оны берекесіз ж?ндіктер тобына жат?ыз?ан. Алайда сол кезді? ?зінде микроорганизмдер туралы м?ліметтер жинакталып, соны? негізінде микробиология ?ылымы ?алыптаса баста?ан еді. Микробиология ?ылымыны? одан ?рі дамуы орыс таби?ат зерттеушісі М.М.Тереховскийді? ж?ргізген т?жірибелеріне негізделген. Ол адамны? микроорганизмдерді к?нделікті т?рмыста пайдалану м?мкіндігін д?лелдеді. Осындай деректі материалдарды? негізінде 1775 жылы М.М.Тереховский Страсбург университетінде микроорганизмдер туралы е?бегін ?ор?ады
XIX ?асырды? екінші жартысында ?ылым мен техниканы? каркындап дамуына байланысты микробиология ?ылымы біраз табыстарга кол жеткізді. ?сіресе француз ?алымы Л.Пастерді? зерттеулері бойынша, ашу процестері микроорганизмдерді? іс-?рекеттеріне тікелей байланысты екендігі д?лелденді.
Осыдан кейін с?т ?ыш?ылды ашу, спиртті ашу процестерін ж?зеге асыратын бактерияларды тауып, оларды жеке б?ліп алып ?сіру ке?інен етек алды.
Л.Пастер ашу процестеріне оттекті? міндетті т?рде катысатынын, оттексіз ашу процесі ж?рмейтінін д?лелдеді
Луи Пастер (1822-1895)
Микробиологияны дербес рылым ретінде дамыту?а негіз сал?ан француз ?алымы. 1862 жылдан бастап Париж ?ылым академиясыны? м?шесі, Нобель сыйлы?ыны? лауреаты
1861 жылы ол ашуды? бас?а т?рі — май ?ыш?ылды ашу процесін тапты ж?не м?ндай ашуды? оттексіз ж?ретіндігін аны?тады. Сонымен Л.Пастер микроорганизмдерді? екі тобын, я?ни аэробты (оттекті ортада) ж?не анаэробты (оттексіз ортада ) топтарын ашты. Л.Пастер е?бегіні? н?тижесі азы?-т?лікті са?тау, т?рлі ашу процестеріні? технологиясын жа?сарту, медицинада ортаны залалсыздандыру ж?не т.б. ма?саттар ?шін пайдаланылады. Сонымен ?атар ол ж??палы ауруларды? ?оздыр?ыштары микроорганизмдер екенін аны?тап, олармен к?ресуді? жолдарын к?рсетті. Топала? ж?не ??тыру ауруларына ?арсы вакциналар жасап, оларды іс ж?зінде ?олдануды ?сынды.
Илья Ильич Мечников (1845-1916)
Биологияны? ?р т?рлі саласына ?лкен ?лес ?ос?ан к?рнекті орыс ?алымы. Петербург ?ылым академиясыны? ??рметті м?шесі, Нобель сыйлы?ыны? лауреаты. 1883 жылы фагоцитоз к?былысын ашты. К?п жасушалы организмдерді? шы?у тегі туралы теорияны жасады
Микробиология ?ылымыны? ?рі ?арай дамуына орыс ?алымы И.И.Мечников зор ?лес ?осты. Ол микробиология?а к?птеген жа?алы?тар енгізді. Соны? ішінде иммунитет ж?не бактериология жайында?ы е?бегіні? практикалы? та, теориялы? та ??ндылы?ы ерекше болды. Ол е?бектеріні? ?орытындысын «Фагоцитоз ж?не оны? иммунитеттегі р?лі» деген атпен жариялады. осы енбегіні? негізінде ж??палы ауруларды емдеуге ?олданылатын антибиотиктерді алуды? ?ылыми теориялык негізі — «антагонизм» туралы ілім ?алыптасты.
Сергей Николаевич Виноградский
(1856-1953)
Орыс микробиологі, микробиологияны? негізін ?алаушыларды? бірі. 188 7 жылы хемоавтотрофты микро-организмдерді ж?не хемосинтез к?бы-лысын ашты. 1893 жылы е? бірінші топырактан азот бекітуші бактерияларды б?ліп алды
Микробиология ?ылымыны? дамуына ?лес коскан ?алымдарды? бірі — С.Н.Виноградский. Ол к?кіртті бактерияларды зерттеді. Н?тижесінде оларды? ?здеріні? тіршілігі барысында к?кіртсутекті к?кірт кышкылына дейін тоты?тыратынын ашты. К?кіртті бакте-риялар тоты?у реакциялары кезіндегі энергияны пайдаланып, ауадан кемір?ышкыл газын сі?іреді де, органикалык заттарды синтездейді.
Осындай к?рделі механизмді процесті С.Н.Виноградский хемосинтез деп атады.
Прокариоттар. Тірі организмдер жасушалары ядросыны? жетілуіне байланысты екі топка б?лінеді. Ядросы толы? жетілген жасушалы организмдерді? — эукариоттар, ядросы жетілмеген жасушалы организмдерді? — прокариоттар. Прокариоттар?а бактериялар, соны? ішінде цианобактериялар немесе к?к жасыл балдырлар ж?не архебактериялар жатады. Прокариоттарды? пішіндері ?р т?рлі болады. Оларды? шар, тая?ша ж?не оралма т?різді ?ш т?рі таби?атта ке?інен тарал?ан.??рылысы ж?нінен бактериялар ?те ?арапайым. Олар сырт?ы ?абы?шадан, ?р т?рлі заттар?а толы цитоплазмадан, вакуольден ж?не нуклеарлы? заттардан к?рал?ан. Жасушаны? ?абы?шасы шырышты заттан т?рады. ?абы?шаны? шырышты заты температураны? ?згеруіне байланысты ?алындап, капсула?а айналады да, бактерияны ?олайсыз ортадан ?ор?айды.Мембрана екі ?абаттан: ?сті?гі ?абаты н?руыз молекуласынан, асты??ы ?абаты липид молекуласынан т?рады.
Цитоплазмалык мембрана бактерия жасушасына заттарды? сырттан ?туін бакылайды. Бактерия жасушасыны? цитоплазмасыны? химиялы? ??рамы к?рделі. Оны? ??рамында н?руыз, май, ?р т?рлі минералды т?здар мен ферменттер болады. Сол сия?ты цитоплазманы? ??рамында кейбір органоидтер — рибосома, митохондрия ж?не т.б. кездеседі.
Бактерия-? т?рлері: а) шар т?різді; ?) таякша т?різді; б) оралма т?різді ірі бактериялар
Прокариоттарда?ы ДН?-да ?атарласа орналаскан екі еселенуге ?те бейім тендер болады. Оларда ДН?-ны? ?осарлануы (редупликациялануы) ?ар?ынды ж?реді. Сондыктан прокариоттар ?рбір 22 минут сайын к?беюге ?абілетті келеді. Прокариотты организмдерді? фототрофты тобы (цианобактериялар) к?к жасыл балдырлар деп аталады. К?к жасыл балдырларды? толы? жетілген ядросы болмайды. Онын орнында цитоплазманы? д?л ортасында орналаскан ДН? жіпшесі бар, хлоропластар болмайды. Фотосинтез процесі хлорофилдері бар ?абы?шаларда к?реді. К?к жасыл балдырлар ??рамында хлорофилл пигменті бар ?те ертедегі организмдерге жатады. Олар осыдан 3 млрд жыл б?рын тіршілік етіп, те?ізді оттекпен ?аны?тыр?ан деген болжам бар. К?к жасыл балдырлар органикалы? заттарды? ?алы?тарымен ?оректеніп, тез к?беюге бейімделген. Оларды к?бею ?ар?ындылы?ына байланысты суды? ластану д?режесін аны?тайтын индикатор ретінде пайдаланады.
Прокариоттардан баска таби?атта та?ы бір тіршіілікті? жасушасыз т?рі бар. Олар — вирустар.
V. Саба?ты бекіту:
С?ра?тар мен тапсырмалар
Эукариот ж?не прокариот жасушаларыны? ??састы?тары мен айырмашылы?тарын салыстыры?дар. Та?та?а жарысып жазады.
??рылымы
Эукариот жасушасы
Прокариот жасушасы
Хромосомалар
Энлоплазмалык тор
Рибосомалар
Гольджи м?шесі
Лизосомалар
Митохондриялар
Вакуольдер
Са?ырау??ла?тар туралы ?ызы?ты м?ліметтер
Са?ырау??ла?тар таби?атта зат айналымына ?атысады, ?р т?рлі ?алды?тарды ыдыратып,шірітіп топыра? ??нарлылы?ын арттырады.Олардан зиянды бактерияларды? ?суін тежейтін д?рі-антибитиктер алынады.Са?ырау??ла?тардан ?сімдікті тез ?сіретін белсенді зат гибреллин алынады.
Жер бетіндегі тіршілік алуан т?рлі, соны? бірі - са?ырау??ла?тар.Оны? 100 мы?нан астам т?рлері белгілі, жер ж?зіні? барлы? айма?тарында кездеседі.
?азіргі биология олар?а ?сімдіктерге де, жануарлар?а да т?н белгілері бол?анды?тан, а?залы? ?лемде ерекше орын береді.
Суреттер с?йлейді
Берілген суреттер бойынша ?алпа?шалы, жеуге жарамды, улы са?ырау??ла?тарды ажыратып жазы?ыздар.
VІ. ?й тапсырмасы:Са?ырау??ла?тар, жануарлар ж?не ?сімдік жасушасыны? ??рылыс ерекшеліктері
VІІ. Ба?алау.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
ІІ. Үй тапсырмасын сұрау:Ядроның құрылысы мен қызметі. Хромосоманың химиялық құрамы, жасушада атқаратын қызметі
ІІІ. Үй тапсырмасын бекіту:
III.«Тез ойлау» стратегиясы
1.Жасушаның неше типі бар?
А.3
В.2
С.4
Д.1
2.Жасушаның неше құрылысы бар?
А.10
В.8
С.9
Д.5
3.Ядро қабықшасы неден тұрады?
А. Көптеген саңылаулардан
В.Рибосомалардан
С.Ақуыздан
Д.Ядродан
4.Ядро пішіні?
А.Цилиндр
В.Домалақ
С.Сопақша
Д.Тұрақсыз
5.Митохондрия пішіні?
А.Цилиндр
В.Домалақ
С.Сопақша
Д.Тұрақсыз
6.Ядро неде болмайды?
А.Эукариоттарда
В.Жасушада
С.Эротроциттерде және тромбоциттерде
Д.Хромасомада
7.Ядроның екі мембранасының арасындағы кеңістік?
А.Түйіршікті
В.Тегіс
С.Ламина
Д.Перинукеарлы
8.Цитозоиль неше пайыз судан тұрады?
А.80%
В.70%
С.60%
Д.90%
ІV. Жаңа сабақ.
Микроорганизмдердің ашылуы нидерландтық табиғат зерттеуші Антони ван Левенгуктің есімімен тікелей байланысты. Ол алғаш рет 150—300 есе үлкейтіп көрсететін микроскопты құрастырған. Осы микроскоппен Левенгук жай көзге көрінбейтін ұсақ организмдерді, тағамдағы зең саңырауқұлактарын көріп, олардын пішіндерін, қозғалыстарын сипаттап жазды. Бірақ бұл организмдердің табиғаттан алатын орнын, әрекеттерінің сырын аша алмады
Антони ван Левенгук (1632-1723)
Нидерландтьщ табиғат зерттеуші, ғылыми микроскопияның негізін калаушылардың бірі
XVIII ғасырда швед табиғат зерттеушісі К.Линней тірі «Табиғат жүйесін» жасағанда микроорганизмдерді кіргізбей, оны берекесіз жәндіктер тобына жатқызған. Алайда сол кездің өзінде микроорганизмдер туралы мәліметтер жинакталып, соның негізінде микробиология ғылымы қалыптаса бастаған еді. Микробиология ғылымының одан әрі дамуы орыс табиғат зерттеушісі М.М.Тереховскийдің жүргізген тәжірибелеріне негізделген. Ол адамның микроорганизмдерді күнделікті тұрмыста пайдалану мүмкіндігін дәлелдеді. Осындай деректі материалдардың негізінде 1775 жылы М.М.Тереховский Страсбург университетінде микроорганизмдер туралы еңбегін қорғады
XIX ғасырдың екінші жартысында ғылым мен техниканың каркындап дамуына байланысты микробиология ғылымы біраз табыстарга кол жеткізді. Әсіресе француз ғалымы Л.Пастердің зерттеулері бойынша, ашу процестері микроорганизмдердің іс-өрекеттеріне тікелей байланысты екендігі дәлелденді.
Осыдан кейін сүт қышқылды ашу, спиртті ашу процестерін жүзеге асыратын бактерияларды тауып, оларды жеке бөліп алып өсіру кеңінен етек алды.
Л.Пастер ашу процестеріне оттектің міндетті түрде катысатынын, оттексіз ашу процесі жүрмейтінін дәлелдеді
Луи Пастер (1822-1895)
Микробиологияны дербес рылым ретінде дамытуға негіз салған француз ғалымы. 1862 жылдан бастап Париж ғылым академиясының мүшесі, Нобель сыйлығының лауреаты
1861 жылы ол ашудың басқа түрі — май қышқылды ашу процесін тапты және мұндай ашудың оттексіз жүретіндігін анықтады. Сонымен Л.Пастер микроорганизмдердің екі тобын, яғни аэробты (оттекті ортада) және анаэробты (оттексіз ортада ) топтарын ашты. Л.Пастер еңбегінің нәтижесі азық-түлікті сақтау, түрлі ашу процестерінің технологиясын жақсарту, медицинада ортаны залалсыздандыру жөне т.б. мақсаттар үшін пайдаланылады. Сонымен қатар ол жұқпалы аурулардың қоздырғыштары микроорганизмдер екенін анықтап, олармен күресудің жолдарын көрсетті. Топалаң және құтыру ауруларына қарсы вакциналар жасап, оларды іс жүзінде қолдануды ұсынды.
Илья Ильич Мечников (1845-1916)
Биологияның әр түрлі саласына үлкен үлес қосқан көрнекті орыс ғалымы. Петербург ғылым академиясының құрметті мүшесі, Нобель сыйлығының лауреаты. 1883 жылы фагоцитоз күбылысын ашты. Көп жасушалы организмдердің шығу тегі туралы теорияны жасады
Микробиология ғылымының әрі қарай дамуына орыс ғалымы И.И.Мечников зор үлес қосты. Ол микробиологияға көптеген жаңалықтар енгізді. Соның ішінде иммунитет жөне бактериология жайындағы еңбегінің практикалық та, теориялық та құндылығы ерекше болды. Ол еңбектерінің қорытындысын «Фагоцитоз және оның иммунитеттегі рөлі» деген атпен жариялады. осы енбегінің негізінде жұқпалы ауруларды емдеуге қолданылатын антибиотиктерді алудың ғылыми теориялык негізі — «антагонизм» туралы ілім қалыптасты.
Сергей Николаевич Виноградский
(1856-1953)
Орыс микробиологі, микробиологияның негізін қалаушылардың бірі. 188 7 жылы хемоавтотрофты микро-организмдерді және хемосинтез күбы-лысын ашты. 1893 жылы ең бірінші топырактан азот бекітуші бактерияларды бөліп алды
Микробиология ғылымының дамуына үлес коскан ғалымдардың бірі — С.Н.Виноградский. Ол күкіртті бактерияларды зерттеді. Нәтижесінде олардың өздерінің тіршілігі барысында күкіртсутекті күкірт кышкылына дейін тотықтыратынын ашты. Күкіртті бакте-риялар тотығу реакциялары кезіндегі энергияны пайдаланып, ауадан кемірқышкыл газын сіңіреді де, органикалык заттарды синтездейді.
Осындай күрделі механизмді процесті С.Н.Виноградский хемосинтез деп атады.
Бактериялар — ашытқы бактериялары, шіріткіш бактериялар жөне паразит бактериялар болып үш топка бөлінеді
Прокариоттар. Тірі организмдер жасушалары ядросының жетілуіне байланысты екі топка бөлінеді. Ядросы толық жетілген жасушалы организмдердің — эукариоттар, ядросы жетілмеген жасушалы организмдердің — прокариоттар . Прокариоттарға бактериялар, соның ішінде цианобактериялар немесе көк жасыл балдырлар жөне архебактериялар жатады. Прокариоттардың пішіндері өр түрлі болады. Олардың шар, таяқша және оралма тәрізді үш түрі табиғатта кеңінен таралған.Құрылысы жөнінен бактериялар өте қарапайым. Олар сыртқы қабықшадан, әр түрлі заттарға толы цитоплазмадан, вакуольден және нуклеарлық заттардан кұралған. Жасушаның қабықшасы шырышты заттан тұрады. Қабықшаның шырышты заты температураның өзгеруіне байланысты қалындап, капсулаға айналады да, бактерияны қолайсыз ортадан қорғайды.Мембрана екі қабаттан: үстіңгі қабаты нәруыз молекуласынан, астыңғы қабаты липид молекуласынан тұрады.
Цитоплазмалык мембрана бактерия жасушасына заттардың сырттан өтуін бакылайды. Бактерия жасушасының цитоплазмасының химиялық құрамы күрделі. Оның құрамында нәруыз, май, өр түрлі минералды тұздар мен ферменттер болады. Сол сияқты цитоплазманың құрамында кейбір органоидтер — рибосома, митохондрия және т.б. кездеседі.
Бактерия-ң түрлері: а) шар тәрізді; ө) таякша тәрізді; б) оралма төрізді ірі бактериялар
Прокариоттардағы ДНҚ-да қатарласа орналаскан екі еселенуге әте бейім тендер болады. Оларда ДНҚ-ның қосарлануы (редупликациялануы) қарқынды жүреді. Сондыктан прокариоттар әрбір 22 минут сайын көбеюге қабілетті келеді. Прокариотты организмдердің фототрофты тобы (цианобактериялар) көк жасыл балдырлар деп аталады. Көк жасыл балдырлардың толық жетілген ядросы болмайды. Онын орнында цитоплазманың дәл ортасында орналаскан ДНҚ жіпшесі бар , хлоропластар болмайды. Фотосинтез процесі хлорофилдері бар қабықшаларда күреді. Көк жасыл балдырлар құрамында хлорофилл пигменті бар өте ертедегі организмдерге жатады. Олар осыдан 3 млрд жыл бұрын тіршілік етіп, теңізді оттекпен қанықтырған деген болжам бар. Көк жасыл балдырлар органикалық заттардың қалықтарымен қоректеніп, тез көбеюге бейімделген. Оларды көбею қарқындылығына байланысты судың ластану дәрежесін анықтайтын индикатор ретінде пайдаланады.
Прокариоттардан баска табиғатта тағы бір тіршііліктің жасушасыз түрі бар. Олар — вирустар.
V. Сабақты бекіту:
Сұрақтар мен тапсырмалар
Эукариот және прокариот жасушаларының ұқсастықтары мен айырмашылықтарын салыстырыңдар. Тақтаға жарысып жазады.
Құрылымы
Эукариот жасушасы
Прокариот жасушасы
Хромосомалар
Энлоплазмалык тор
Рибосомалар
Гольджи мүшесі
Лизосомалар
Митохондриялар
Вакуольдер
+
+
+
+
+
+
+
-
-
+
-
-
+
+
Саңырауқұлақтар туралы қызықты мәліметтер
Саңырауқұлақтар табиғатта зат айналымына қатысады, әр түрлі қалдықтарды ыдыратып,шірітіп топырақ құнарлылығын арттырады.Олардан зиянды бактериялардың өсуін тежейтін дәрі-антибитиктер алынады.Саңырауқұлақтардан өсімдікті тез өсіретін белсенді зат гибреллин алынады.
Жер бетіндегі тіршілік алуан түрлі, соның бірі - саңырауқұлақтар.Оның 100 мыңнан астам түрлері белгілі, жер жүзінің барлық аймақтарында кездеседі.
Қазіргі биология оларға өсімдіктерге де, жануарларға да тән белгілері болғандықтан, ағзалық әлемде ерекше орын береді.
Суреттер сөйлейді
Берілген суреттер бойынша қалпақшалы, жеуге жарамды, улы саңырауқұлақтарды ажыратып жазыңыздар.
Жауабы:
VІ. Үй тапсырмасы:Саңырауқұлақтар, жануарлар және өсімдік жасушасының құрылыс ерекшеліктері
