Дамытушылы?: Бактерияларды? т?рлерін т?сіндіріп, ары ?арай дамыту.
Т?рбиелік: Бактерияларды? таби?атта ж?не халы? шаруашылы?ында?ы ма?ызын айта отырып т?рбиелеу.
?й тапсырмасын с?рау:
Бактериялар ?андай зиян келтіреді?
Зиянды бактериялардан ?алай са?тану?а болады?
Бактериялар ?андай ауру ту?ызады?
Бактериялар ?сімдіктерге ?андай зиян келтіреді?
Ж??палы ауруларды болдырмауды? ?андай шаралары бар?
Жа?а та?ырыпты т?сіндіру:
Бактериялар тіршілік ?рекеттеріне ?арай алуан т?рлі болады.Сапрофитті бактерияларды? к?пшілігі ?сімдіктер мен ?лген жануарларда, са?ырау??ла?тардан ?ал?ан заттарды ыдыратып, шірітеді.
Шіріту бактериялары-бізді? ?аламшарымызды? тазалаушысы. Себебі олар ?сімдіктерді? ?алды?тары мен жануарларды? ?лекселеріндегі к?рделі а?залы? заттарды ыдыратады. Топыра?та ?арашірікті? т?зілуіне себепші болады. Топыра? бактериялары ?сімдіктерге ?орек дайындайды. Топыра?та?ы ?арашірікті минералды заттар?а айналдырады, онымен ?сімдіктер ?оректенеді. Бактериялар топыра?ты минералды заттармен байытып ?ана ?оймай, сонымен біргше топыра?ты? ??рылымын жа?сартады. Топыра? не??рлым ??нарлы болса, онда бактериялар да со??рлым к?п болады. 1 г ?ара топыра?та 5-6 млрд бактерия болады. Топыра? бактериялары ?сімдікті? ?суі мен дамуына ы?пал жасайды. ?сімдікті? тамырында ж?не оны? айналасында к?птеген бактериялар дамып, ?сімдікті? тіршілігіне септігін тигізеді. Кейбір бактериялар ауада?ы азотты ?зіне сі?іріп, топыра?ты азотты ?осылыстармен байытады.
Т?йнек бактериялары- жо?ыш?а, беде, асб?рша?, сиыржо?ыш?а, соя, ше?гел сия?ты б?рша?г?лділер т??ымдасына жататын ?сімдіктермен селбесіп тіршілік етеді. Бактерияларды? халы? шаруашылы?ында да ма?ызы зор. Оны ?те ертеден-а?, ірімшік жасау, с?т та?амдарын ашыту, тері илеу, с?рлем дайындау ?шін ?олдан?ан. Сонымен бірге мата, был?ары ?нерк?сібінде ке?інен пайдаланады. Бактериялар с?тті? ??рамында?ы ?антпен ?оректеніп, с?т ?ыш?ылын т?зеді. Ал с?т ?ыш?ылы с?тті ашытып, айран?а айналдырады. С?т ?ыш?ылы бактериясын орамжапыра? ашыту?а, ш?птерден с?рлем жасау?а пайдаланылады. Т?зілген с?т ?ыш?ылы орамжапыра? пен с?рлемді б?зылудан са?тайды. Сірке ?ыш?ылы бактерияларды? к?мегімен тама??а пайдаланатын сірке суы алынады. Оны ?ияр, са?ырау??ла?, алма, ?арбыз, т.б. жемістерді т?здау ?шін ?олданылады.
К?к-жасыл балдырлар б?лімі:
Бактерияларды? фотосинтез ?дерісі ж?ретін жасыл-?ызыл т?сті ?кілдерін цианобактериялар деп атайды. К?к-жасыл балдырларда ядро болмайды. ?ына денесіндеса?ырау??ла?тармен селбесіп тіршілік етеді.
Ционобактерияларды? жасушаларыны? пішіні цилиндр, шар т?різді. Сыртын ?алы? сілемейлі ?абы? жабады. Жасуша ?абы?ы ?ш ?абаттан т?рады. Сыртын ж?не ішін цитоплазмалы? жар?а?ша жабады. Сырт?ы боял?ан б?лігі- хроматоплазма, ішкі т?ссіз б?лігі орталы? плазма деп аталады.
Осциллятория трихомасы – б?та?талма?ан бір т?рі. Спора т?збейді. Жіпшесі бірнеше б?лшекке б?лініп, ?р б?лшегі сілемейлі ?абы?тан сырт?а шы?ып, жа?а дара??а айналады. К?к- жасыл балдырларды? м?ндай к?бею ?дісін гормогония деп атайды. ?р б?лшегі – к?п жасушалы. Носток тізілген монша? т?різді жасушалардан т?рады. Жіпшелері жалпы сілемейлі ?абы?та шо?ырланып ?седі. Далалы жерде ж?не ?ынаны? ??рамында кездеседі. Спирулина цианобактериясын н?руыз ?ндіру ?шін к?птеген елдерде арнайы су?оймаларында ?сіреді.
Цианобактериялар ауада?ы бос азотты синтездеп, азотты? таби?и т?здарына айналдырады. Цианобактериялар жер бетіні? барлы? жерінде, тіпті еш?андай топыра?ы жо? жартастарда да ?седі. Жанартау ат?ыла?ан со? суын?ан лаваларды? бетінде ал?аш ?сетін де осы цианобактериялар. Себебі олар ауада?ы бос азотты синтездеп, н?руыз?а айналдырып ?оректенеді. Оларды? ?алды?тары шіріп, топыра??а айналады.
Дамытушылық: Бактериялардың түрлерін түсіндіріп, ары қарай дамыту.
Тәрбиелік: Бактериялардың табиғатта және халық шаруашылығындағы маңызын айта отырып тәрбиелеу.
Үй тапсырмасын сұрау:
Бактериялар қандай зиян келтіреді?
Зиянды бактериялардан қалай сақтануға болады?
Бактериялар қандай ауру туғызады?
Бактериялар өсімдіктерге қандай зиян келтіреді?
Жұқпалы ауруларды болдырмаудың қандай шаралары бар?
Жаңа тақырыпты түсіндіру:
Бактериялар тіршілік әрекеттеріне қарай алуан түрлі болады.Сапрофитті бактериялардың көпшілігі өсімдіктер мен өлген жануарларда, саңырауқұлақтардан қалған заттарды ыдыратып, шірітеді.
Шіріту бактериялары-біздің ғаламшарымыздың тазалаушысы. Себебі олар өсімдіктердің қалдықтары мен жануарлардың өлекселеріндегі күрделі ағзалық заттарды ыдыратады. Топырақта қарашіріктің түзілуіне себепші болады. Топырақ бактериялары өсімдіктерге қорек дайындайды. Топырақтағы қарашірікті минералды заттарға айналдырады, онымен өсімдіктер қоректенеді. Бактериялар топырақты минералды заттармен байытып қана қоймай , сонымен біргше топырақтың құрылымын жақсартады. Топырақ неғұрлым құнарлы болса , онда бактериялар да соғұрлым көп болады. 1 г қара топырақта 5-6 млрд бактерия болады. Топырақ бактериялары өсімдіктің өсуі мен дамуына ықпал жасайды. Өсімдіктің тамырында және оның айналасында көптеген бактериялар дамып , өсімдіктің тіршілігіне септігін тигізеді. Кейбір бактериялар ауадағы азотты өзіне сіңіріп , топырақты азотты қосылыстармен байытады.
Түйнек бактериялары- жоңышқа, беде, асбұршақ, сиыржоңышқа, соя, шеңгел сияқты бұршақгүлділер тұқымдасына жататын өсімдіктермен селбесіп тіршілік етеді. Бактериялардың халық шаруашылығында да маңызы зор. Оны өте ертеден-ақ, ірімшік жасау, сүт тағамдарын ашыту, тері илеу, сүрлем дайындау үшін қолданған. Сонымен бірге мата, былғары өнеркәсібінде кеңінен пайдаланады. Бактериялар сүттің құрамындағы қантпен қоректеніп , сүт қышқылын түзеді. Ал сүт қышқылы сүтті ашытып , айранға айналдырады. Сүт қышқылы бактериясын орамжапырақ ашытуға , шөптерден сүрлем жасауға пайдаланылады. Түзілген сүт қышқылы орамжапырақ пен сүрлемді бұзылудан сақтайды. Сірке қышқылы бактериялардың көмегімен тамаққа пайдаланатын сірке суы алынады. Оны қияр, саңырауқұлақ, алма, қарбыз, т.б. жемістерді тұздау үшін қолданылады.
Көк-жасыл балдырлар бөлімі:
Бактериялардың фотосинтез үдерісі жүретін жасыл-қызыл түсті өкілдерін цианобактериялар деп атайды. Көк-жасыл балдырларда ядро болмайды. Қына денесіндесаңырауқұлақтармен селбесіп тіршілік етеді.
Ционобактериялардың жасушаларының пішіні цилиндр, шар тәрізді. Сыртын қалың сілемейлі қабық жабады. Жасуша қабығы үш қабаттан тұрады. Сыртын және ішін цитоплазмалық жарғақша жабады. Сыртқы боялған бөлігі- хроматоплазма, ішкі түссіз бөлігі орталық плазма деп аталады.
Осциллятория трихомасы – бұтақталмаған бір түрі. Спора түзбейді. Жіпшесі бірнеше бөлшекке бөлініп , әр бөлшегі сілемейлі қабықтан сыртқа шығып , жаңа дараққа айналады. Көк- жасыл балдырлардың мұндай көбею әдісін гормогония деп атайды. Әр бөлшегі – көп жасушалы. Носток тізілген моншақ тәрізді жасушалардан тұрады. Жіпшелері жалпы сілемейлі қабықта шоғырланып өседі. Далалы жерде және қынаның құрамында кездеседі. Спирулина цианобактериясын нәруыз өндіру үшін көптеген елдерде арнайы суқоймаларында өсіреді.
Цианобактериялар ауадағы бос азотты синтездеп , азоттың табиғи тұздарына айналдырады. Цианобактериялар жер бетінің барлық жерінде , тіпті ешқандай топырағы жоқ жартастарда да өседі. Жанартау атқылаған соң суынған лавалардың бетінде алғаш өсетін де осы цианобактериялар. Себебі олар ауадағы бос азотты синтездеп, нәруызға айналдырып қоректенеді. Олардың қалдықтары шіріп , топыраққа айналады.
Зертханалық жұмыс №1.
Үйге тапсырма: Тақырыпты оқу. Сүт қышқылына бактерия өсіру.
