М?дени ?сімдіктер (plantae cultae) – адамдар ?здеріні? ?р т?рлі ?ажеттілігін (азы?ты?, талшы?ты, д?рілік, боя?ыш, эфир майы, мал-азы?ты?, т.б.) ?ана?аттандыру ма?сатында ?сіретін ?сімдіктер. М?дени ?сімдіктерді? пайда болуы адамзат м?дениетіні? ?алыптасуымен ты?ыз байланысты. ?ытай мен Жапониядан к?ріш, ?она? тары, ?ытай капустасы, б?рша? т?рлері, ??рма, апельсин, мандарин, шай, т.б. ?сімдік т?рлері; Индонезия мен ?нді?ытайдан нан а?ашы, манго, лимон, банан, ?ант пальмасы, эвкалипт, темекі, ма?та; Австралиядан ?ант ?амысы, ?ияр, кенеп, кокос пальмасы, к?рішті? 2 т?рі, ?ара б?рыш; Орталы? ?ндістаннан ?ара бидайды? 2 т?рі, б?рша?ты? 5 т?рі, зы?ыр, ма?сары, ?арбыз, с?біз, алма, алм?рт, ?рік, шие, бадан, жеміс а?ашы; Орта Азиядан бидай, ?ара бидай, арпа, с?лы, б?рша?, жо?ыш?а, ?ант ?ызылшасы, алма, ж?зім, анар; Алды??ы Азиядан з?йт?н, лавр, жеміс а?ашы, т.б.; Африкадан ма?таны? 4 т?рі, ?арбыз, кофе; Америкадан ж?гері, картоп, ?ызана?, ас?аба?ты? бірнеше т?рі, какао, арахис, топинамбур, т.б. м?дени ?сімдіктер тарал?ан. Адамзат ?шін м?дени ?сімдіктерді? ма?ызы зор. Бау-ба?шада?ы, егін ал?абында?ы ?сіп т?р?ан ?сімдіктер азы?-т?лікті?, д?рі-д?рмекті?, мал азы?ыны? негізгі к?зі болып табылады. ?аза?станда м?дени ?сімдіктерді? т?рі к?п ж?не олар ?р т?рлі. Олар – бидай, с?лы, ж?гері, к?ріш, тары, арпа, т?йеб?рша?, соя, асб?рша?, жержа??а?, жасымы?, картоп, к?нба?ыс, ма?та, ?ызылша, ?арбыз, та??урай, ж?зім, т.б.
Асты? шаруашылы?ы – д?нді да?ылдар ?ндіру ж?йесі, ?аза?станда?ы егіншілік к?сібіні? негізгі саласы. ?аза?станда д?нді да?ылдар егу ерте замандардан бері ?алыптас?ан (?. Егіншілік). Біра? егістік жерлерді? ау?ымы мен алын?ан ?німдерді? м?лшері жайында на?ты м?лімет жо?. 20 ?-ды? бас кезінде (1913) ?аза?стан аума?ына асты? шаруашылы?ы да?ылдары 4,1 млн. га-?а себілді. Оны? 94%-ы д?нді да?ылдар, негізінен, бидай болды. Ол кезде А?мола, Тор?ай облыстары жер ??дейтін ірі аума? болып есептелетін. Оларда 1914 – 15 ж. егіс аум. 2171,7 мы? га-?а (53,4%-ы бидай) жетті. Д?нді да?ылдар ?сіру ?останай, А?т?бе, Орал (?азіргі Батыс ?аза?стан), Павлодар, Шы?ыс ?аза?стан облыстарында да дамыды. 1913 ж. асты? ?німділігі орта есеппен гектарына 5,6 ц-ден ал, бидай 5,2 ц-ден келді. Ол жылдарда?ы егіншілік таби?и шы?ымдылы??а негізделді. ?аза?станда 2-д?ниеж?з. со?ысты? ая?ында (1945 ж.) егістік аума?ы мен ?нім шы?ымдылы?ыны? осы де?гейі са?талды. Асты? шаруашылы?ы да?ылдарын, оны? ішінде д?нді да?ылдарды ?ндіру со?ыстан кейін (1953 жыл?а дейін) біршама артты. Жалпы егістік аум. 7,1 млн. га-?а (оны? ішінде бидай 4,5 млн. га) жетті. Барлы? д?нді да?ылдар т?сімі 5,425 мы? т болды. 1953 ж. бастал?ан ты? ж?не ты?ай?ан жерлерді игеру барлы? асты? шаруашылы?ы да?ылдарын, е? алдымен д?нді да?ылдарды? егістік к?лемін к?рт арттырды. 6 – 7 жыл (1954 – 1960) ішінде ?аза?станны? егістік ал?абы 25,5 млн. га-?а жетті, я?ни 3,5 есе артты. Оны? 17,0 млн. га-сы (66,6%-ы) солт. облыстарды? (?останай, А?мола, К?кшетау, Солт. ?аза?стан ж?не Павлодар) ?лесіне тиді.
Т?рлері
?детте ?те к?п т?рден т?ратын туыстарды? м?дени ?сімдіктерке айнал?ан т?рлері аса к?п емес. Мысалы, 200 т?рден т?ратын зы?ыр туысыны? 1 т?рі ?ана, 70 т?рден т?ратын к?нба?ыс туысыны? 2 т?рі ?ана м?дени ?сімдіктер ?атарына жатады. Осы к?нгі м?дени ?сімдіктерді? шы?у тегі ?р т?рлі. Оларды? кейбіреуі жабайы ?сімдіктерден шы?са (біра? ?здері жабайы т?рде ?спейді), екіншілері будандастыру жолымен алын?ан (мысалы, рапс – жапыра?ты капуста мен ?ышабасты? буданы, т.б.), ал малазы?ты? ?сімдіктерді? к?бі ?лі к?нге дейін жабайы т?рде ?седі. м?дени ?сімдіктер – ?олдан с?рыптауды? н?тижесі. Сонды?тан м?дени ?сімдіктерді? жа?а т?рлерін (?сіресе малазы?ты?, д?рілік, тех.) алу жылдан-жыл?а жал?асуда, жа?а т?рлерді алу – генетиканы? (селекцияны?) жетістіктеріне негізделген. м?дени ?сімдіктер жабайы ?сімдіктерден ?те к?п ерекшеліктерімен ажыратылады. Олар ?здеріні? таби?и ареалдары болма?анды?тан, шы??ан ортасынан бас?а жерге тарала алмайды. м?дени ?сімдіктерді? физиол. ерекшеліктерін, биохим. ??рамын ж?не тіршілік ортасын зерттеу, оларды? жа?а сорттарын алуда ма?ызы зор. Жер шарында халы? саныны? к?беюіне байланысты оларды? ?ажеттілігін ?ана?аттандыру ?шін (жыл сайын 1,2 млрд. т асты? да?ылы керек), м?дени ?сімдіктер егілетін ал?аптарды? к?лемін ?л?айтып, ш?л ж?не ш?лейтті жерлерді, биік тау ал?аптарын пайда?а жарату ?ажет. Осы?ан байланысты тосын (экстремалды) жа?дайлар?а т?зімді м?дени ?сімдіктерді? жа?а т?рлерін алу ма?ызды м?селені? бірі болып саналады.
?ант ?ызылшасында 23%-?а дейін ?ант болады. Жапыра?ты ?ызылша (мангольд) - ?ант ?ызылшасыны? т?ршесі. ?ант ?ызылшасы республикамызда Алматы, Жамбыл облыстарында ?сіріледі. Етті, жуан тамыры жемтамыр деп аталады. Тамырдан са?а?ты, топтас?ан жапыра?тар ?сіп шы?ады. Г?лсидамы, ?уатты саба?ы екінші жылы пайда болады. Жасыл немесе а?шыл г?лдері жеке-жеке немесе 2-5-тен топтасып ?седі. Бірінші жыл?ы ?сім мерзімі 160-170 к?н, екінші жылы 100-130 к?нге созылады. Жылу с?йеді.
Просмотр содержимого документа
«Саба?тын та?ырыбы: "М?дени ?сімдіктерді? шы??ан орталы?тары."»
Сынып 5а Күні 14.12.2012 ж
Пән: Жаратылыстану
Сабақтың тақырыбы: Ауа – газдардың қоспасы.
Сабақтың мақсаты:
Білімділігі: Оқушыларға Жердің ауа қабығы, ауаның не үшін қажет екенін, ауадағы газдардар қоспасын түсіндіру, әртүрлі тәжірибелер арқылы ауа қабаты ерекшеліктері туралы білім беру.
Тәрбиелігі: Оқушыларға ауаның ластануына не себеп болатынын түсіндіре отырып ауаны ластамауға тәрбиелеу.
Дамытушылығы: Пәнге қызығушылығын белсенділігін, ойлау қабілетін, әртүлі білім көздерімен жұмыс жасауды әрі қарай дамыту.
Сабақтың көрнекілігі: Презентация «Ауа - газдардың қоспасы», видео «Адамның тыныс алуы», шыны ыдыстар.
Пәнаралық байланыс: география, биология.
Сабақтың түрі: аралас, зертханалық сабақ
Сабақ беру әдісі: ауызша түсіндіру, сұрақ- жауап, тәжірибе.
Сабақ барысы:
I) Ұйымдастыру кезеңі 1-2 минут
А) оқушыларды түгендеу
Ә) сынып тазалығына қарау
Б) оқушылардың назарын сабаққа аудару.
II) Өткен сабақты пысықтау
Балалардың түсінігін сұрау, сұрақтар қою
«Білім баспалдағы»
Үй тапсырмасын сұрау:
Балалар біз өткен сабақта Атмосфера – жердің ауа қабатын өтіп, жердің қандай қабаттан тұратынын, адам өміріне оттегінің маңызы қандай екенін білдік.
Ауаның кез- келген жерде суда, топырақта, жер асты қуыстарында болатындығын білесіңдер. Ең негізгісі жердің ауа қабаты, атмосфера.
Слайд №1 Атмосфера – Жердің қорғаныс қалқаны.
Осы атмосфера туралы қандай сөздіктер мен мағлұматтар алдық екен соны көрелік.
Слайд №2 Сөздіктер мен мағлұматтар.
Атмосфераның қандай қабаттары бар екенін білесіңдер?
Слайд №3 Жердің қорғаныш қабығы.
1. Ауа қалай қозғалады. Полярлық белдеулер мен қоңыржай белдеулер?
III) Жаңа сабақты түсіндіру, дәптерге жаздыру. (Слайд №1).
Жұмбақ шешу:
Бар ма жоқ па оны анық білмейсің,
Ол жоқ жерде өмір сүріп жүрмейсің (ауа). (Слайд №2).
Тіршіліктің 4 тірегі бар: Күн, су, жер, ауа ,видео «Адамның тыныс алуы».
Ауа туралы не білесіңдер?
Ол туралы не білгілерің келеді?
Алғаш ауаның қасиеттерін зерттеген ғалымдар Антуан Лавуазье және Джозеф Пристли. (Слайд №3).
Ауаның құрамы бірнеше газдардың қоспасынан тұрады. Атмосфераның төменгі қабатындағы ауа құрамының 78 %-ы азот 21 %-ы оттегі. Тіршіліктің пайда болуына, дамуына ең қажетті газ оттегі. Онсыз адамдар мен жануарлар да тіршілік ете алмас еді. Қалған газдардың мөлшері бар- жоғы 1% (олардың 0,03 % көміртегі де, қалғаны инертті газдар). (Слайд №4).
Ауа – өсімдікке де, жануарға да, бүкіл тіршілік иелерінің бәріне керек. Түрлі тағамдардың бұзылмай сақталуына, үйдің ауасын тазартуға да ауа қажет. Адам ауасыз қанша уақыт шыдай алады? 1 Күнде адамға 600 л ауа қажет! (Слайд№5).
Ауаның көлемі.Қызған кезде ауаның көлемі ұлғаяды. (Слайд №6 - 9).
Адам ауаны қалай пайдаланады. Қозғалыс (Слайд №10).
Ауаның негізгі қасиеттері: түссіз, мөлдір, иіссіз, қыздырған кезде ұлғаяды, суыған кезде сығылады (Слайд №11).
Ауаның қасиеттері. Ауа қызған кезде көлемі ұлғаяды (Слайд №12- 15).
Ауаның қасиеттері. Төменгі тығыздық (Слайд №16-17-18).
Ауа жылуды нашар өткізеді.Үйлердің терезесіне екі қабат әйнек қойылады. Екі қабат әйнек арасында ауа болады. Ауа үйдегі жылуды сыртқа шығармайды. Себебі ауаның бойынан жылу нашар өтеді. Қыс кезінде тері тон, жүн қолғап неге киесің? Әрине, тоңбау үшін. Бұл жерде ауаның қандай қатысы бар деп ойлама. Олардың түгінің арасында ауа бар. Сол ауа денеңнің жылуын сыртқа шығармай ұстап тұрады. Байқайсың ба? Суыққа тоңбау үшін де ауа керек екен. (Слайд №19-20).
Ауаның қасиеттері – серпімділік. Допты бүйірінен қыссаң, ішке қарай кіреді. Бұл кезде доп ішіндегі ауа сығылады. Ал қолыңды жіберіп қалсаң, серпіліп қайтадан өз орнына келеді. Оны секіртетін нәрсе - ауаның серпімділігі (Слайд №21-22).
Ауаның салмақсыздығы да пайдаға асады. Резеңке заттарды ауамен толтырып, ұзақ уақыт су бетінде жүзуге болады.
Мысалы:
1-тәжірибе
Біз ауаны көре аламыз ба?
Стаканға су құйып аламыз орта есеппен, сосын үстіне шағын стаканмен түбін жоғары қаратып, кішкене қисайтып тұстап стаканды түсіреміз. Не көресіңдер? Стаканнан біртіндеп ауа көпіршіктерінің шығып жатқандығын және стаканға құйылып жатқан суды көресіңдер.
2-тәжірибе
Біз ауаның дыбысын ести аламыз ба?
Қолымызға шарды үрлеп алайық,сосын біртіндеп қысып тұрып ауасын шығарамыз,осы кезде біз ауаның дыбысын ести аламыз.
3-тәжірибе
Біз ауаның бар екенін сезіне аламыз ба?
Шарды алып ауасын денемізге жақындатамыз сол кезде денемізге ауа шығып жатқанын сезіне аламыз.
Мына жерлерде ауа таза болады.Ауылдық жерлерде қалаға қарағанда 10 есе таза болады.Ал таулы жерлерде 50 есеге дейін таза болады, ал теңіз жағалауында тап-таза болады екен. Сосын ауа көзге көрінбейтін газ тәріздес зат екен.
Ауа қалай ластанады?
Қаланың сыртына шықсаң,тауға көтерілсең, қаланың үстінде қою бұлт сияқты тұманды көреміз.Кейде бұларды қаланың ішінде орналасқан завод фабрикалардың түтіні,үйлердің моржасынан түтіні,машиналардың түтіні шаң тозаңдар ауаны ластайды екен. Мысалы:Теміртау,Жамбыл,Шымкент,Өскемен қалаларда тұманды –смог улы түтін басқан.
Ауаны қалай қорғаймыз?
Ол үшін аулаға көп ағаштар отырғызып, көгалдандыру керек.1 га орман ағашы 1 күнде 280 кг көмірқышқыл газын жұтып,180-200 кг оттегін шығарады екен.Мысалы:Жөке ағашы орманда 400 жыл өмір сүреді екен,ал қалалық жерлерде 50-80 жыл өмір сүреді.
Балаларға жаңа тақырыпты оқытып, өздерінен түсінгенін сұрау
1.Ауа дегеніміз не?
2.Ауа қалай ластанады?
3.Ауаны ластамаудың қандай жолдары бар?
IY Білімдерін тексеру:
Нені білемін?
Не білгім келеді?
Не білдім?
Жалпы ауа қасиеттерін қалай пайдаланатынын кесте түрінде алған білімімізді пысықтау (Слайд №23).
Білімдерін тексеру:
1. Ауаның қасиеттерін көрсет (бұлт ішіне жазу: мөлдір, түссіз, қыздырған кезде ұлғаяды, суыған кезде сығылады, иіссіз).
2. Ауа құрамындағы газдарды жаз (бұлт ішіне: азот, оттегі, көмірқышқыл газы - Слайд №24).
