Организмдердің бейімділігі және оның салыстырмалы сипаты.

                      Пән: Биология                                                                                           11 сынып                  

                      Сабақ №21                                                                                              Күні, айы, жылы:  _________________

Сабақтың тақырыбы:  Организмдердің бейімділігі және оның салыстырмалы сипаты.

№2 зертханалық жұмыс.Организмдердің тіршілік ортасына бейімділігін зерттеу.

Сабақ тақырыбы:§15.Бейімделушілік-эволюция факторларының өзара әрекетінің нәтижесі.

Сабақ мақсаты:

Білімділілік : Эволюция, оның бағыттары, ерекшеліктері, бейімделушілік және оның нәтижелері туралы түсінік қалыптастыруды қамтамасыз ету.

Дамытушылық: Негізгілерін бөліп көрсетіп, оқулық мәтінімен жұмыс істеу іскерлігін дамытуға ықпал ету.

Тәрбиелілік: Бейімделушілік туралы түсіндіре отырып, тірі ағзаларға тән ерекшеліктерді сипаттай білуге үйрету.

Құрал-жабдықтар: үлестірмелер,кестелер-сызбалар.

Сабақ түрі:аралас сабақ

Сабақ барысы:

І.Үйымдастыру кезеңі:

Сәлемдесу.

Оқушыларды түгендеу.

Сабақа назарын аудару.

Сабақтың тақырыбын айту

Сабақтың мақсаты мен міндеттерімен таныстыру

ІІ.Өтілген тақырыпқа шолу:

Берілген сұрақтарды түсініп оқып,сұрыптаудың қай түріне жатанының әрқайсысының тұсындағы төркөздің  ішіне бас әрпін қою арқылы жауап қайырыңдар. «Т»-табиғи сұрыпталу, «Қ»-қолдан сұрыптау.

1. Сұрыптау кезінде организмдегі белгілердің төзімділігі арттырады.  
2. Жаңадан пайда болған белгілер организм үшін пайдалы. 
3. Адам егіншілікпен және мал шаруашылығымен айналыса бастаған соң қолға алынды. 
4. Нәтижесінде жаңа түр түзіледі. 
5. Нәтижесінде қолтұқымдар мен іріктемелер алынады. 
6. Жүруі білінбейді,көзге көрінбейді. 
7. Қажетті деп тапқан белгініөзгерту үшін жоспар құрады. 
8. Тіршілік пайда болғаннан бері үздіксіз,үзіліссіз  жүріп отырады. 
9. Пайда болған белгілер организмге пайдалы. 

ІІІ. Жаңа тақырыпты түсіндіру кезеңі.

Бейімделушілік-адаптация- тірі организмдердің тіршілік ету ортасына түрліше бейімделуінің пайда болуына негізгі себебі-табиғи сұрыпталу.Бейімделушілік дайын күйінде бірден пайда болмайды,ұзақ жылдар бойы қалыптасады.

 Ұрпағына қамқорлық-жануарлардың ортасында ұрпақтарын жауынан қорғау үшін әр-түрлі бейімделушілік белгілер қалыптасады.

Физиологиялық бейімделу-бейімделушіліктердің барлығы тек физиологиялық бейімделішілікпен үйлескенде ғана тіршілік үшін күресте жеңске жетеді.

Бейімделушіліктің салыстырмалы сипаты-организмдердің орта жағдайына  бейімделушілігі ұзақ жылдар бойы тарихи даму процесінде қалыптасты.Бірақ табиғатта тіршілік жағдайларына  мүлдем бейімделген түрлер жоқ, бейімделушіліктің барлығы тек салыстырмалы.Егер тіршілік еткен орта жағдайы өзгере қалса  бейімделушілік организмді құтқара алмайды.

Бүркеніш рең-жауы тез байқайтын ашық жерде тіршілік ететін ағзалардың жауынан қорғануы үшін қажет болып табылатын бейімделушілік.

Сақтандырушы рең-әсіресе улы,шағатын, күйдіретін жәндіктерге тән.Реңдері бірден көзге түсетін,есте сақталып қалатындай өте ашық, түрлі түсті айқын бояулы.Сақтандырушы рең жыртқыштардың қорқыту үшін жасалған мінез-қылығымен үйлесімді әрекет жасайды.

Қызықтырушы рең-бұл рең әсіресе көбейер кезде пайдалы.Жайшылықта реңдері тіршілік еткен орта жағдайына ұқсас болып, жауына байқалмайды.

Қауіп төндіруші рең-кейбір жануарлар қауіп төнген кезде айбар шегіп, денесін әр түрлі пішінге келтіре алады.

Еліктеуші рең-(мимикрия;грекше «mimikos» -еліктегіш) – өсімдіктер мен жануарлардың табиғаттың белгілі бір өлі затына және тірі организмдерге еліктеуі.

Қорытынды:

1. Организмдердің тіршілік ортасына түрліше бейімделуіне негізгі себепші – сұрыпталу.
2. Бүркеніш рең – ашық жерде тіршілік ететін организмдердің жауынан қорғануы үшін қажетті бейімделушілік.
3. Сақтандырғыш рең – улы, шағатын, күйдіретін жәндіктерге тән бүркеніш реңнің түрі.
4. Қызықтырушы рең – организмдердің көбею кезіндегі бүркеніш реңнің түрі.
5. Қауіп төндіруші рең – жауынан қорғану үшін айбар шегіп құтылу тәсілі.
6. Табиғаттың өлі заттарына және тірі организмдеріне еліктеу – өздігінен қорғана алмайтын, баяу қозғалатын дәрменсіз организмдердің бейімделушілігі.
7.  

ІҮ.Бекіту кезеңі.Зертханалық жұмыс №2 Организмдердің тіршілік ортасына беймділігін зерттеу

       3 - зертханалық жұмыс

      Организмдердің бейімдеушілігі – табиғи сұрыпталудың нәтижесі

      Құрал-жабдықтар: әр түрлі жолмен таралатын тұқымдардыңжинақтамасы (қарағаш,терек,қайың,үйеңкі,шаған,бақбақ,шоңайна,итошаған),жидектер,көбелектер мен қоңыздардың жинақтамалары,суреттері,кактус,алоэ өсімдіктері,оқулықтағы суреттер.

       Орындалатын тапсырмалар

1. Қарағаш, қайың, үйеңкі (табылғандарының біреуін талдаса жеткілікті) ағаштарының қанатты жемістері (тұқымы да) қандай жолмен таралуға бейімделгенін анықтау.
2. Шоңайна, итошаған тұқымдары (жемістері де) қалай таралуға бейімделген, ерекше сипаты (белгілері).
3. Жидектердің жинақтамасы (бар болса) мен суреттерін пайдаланып, қандай жолмен таралатынын талдап, ерекшелігін көрсету.
4. Оқулықтағы суреттен және табылса көбелектер мен қоңыздардан түкті ара, бал ара, жабайы аралардан бүркеніш реңнің формаларын ажырату.

Барлық бейімделушіліктер эволюция процесінде қалай пайда болғандығын және оның салыстырмалы екендігінен хабарлама жазыңдар.

Жұмыс қорытындысында түсінгендеріңді кестелерге толтырыңдар.

Р/с

Өсімдіктер

Бейімделу сипаты

Таралу жолдары

Р/с

Жәндіктердің аты

           Бүркеніш реңнің формалары

сақтандырушы

Қауіп төндіруші

еліктеуші

Қорытынды:

1.Түйсік-сезімдік бейімделу мінез-қылықтарымен ерекшелінеді.

2.Ұрпағына қамқорлық – бейімделушіліктің бір түрі.

3.Тіршілік ортасы, өзгеріс, бейімделушілік организмдерді құтқара алмайды, сондықтан бейімделушіліктер салыстырмалы.

Келтірілген мысалдар бүркеніш реңнің қай түріне жататынын әрқайсысының тұсындағы торкөзге бас әріппен белгілеңдер.

«СҚ» - сақтандырғыш; «ҚЗ» - қызықтырғыш; «ҚТ» - қауіп төндіруші; «ЕК» - еліктеуші.

1. Ханқыз қоңызы 
2. Орденді көбелек 
3. Қарақоңыз (жағымсыз иісті) 
4. Атбас балық
5. Непентес (жәндікқоректі өсімдік) 
6. Оқпан
7. Қырғауылдың қоразы
8. Дәуіт

Ү. Бағалау

ҮІ.Үйге тапсырма беру.