Раушанг?лді ?сімдіктер Итм?рынны? г?лі ж?не жемісі
К?рделі жапыра?тар (?ш??ла?ты) б?лдірген, ??лпынай, та??урай; ?ауырсын т?різді к?рделі:итм?рын, шетен, ?ара?ан; сауса? салалы к?рделі: жата?ан ?азтабан ж?не т.б. кездеседі.
Раушанг?лділер – а?аш, б?та, к?пжылды? ш?птекті, г?лдері ?осжынысты ?сімдіктер тобы. Б?ларды? сирек те болса (біржыныстылары) да даражыныстылары кездеседі. Раушанг?лділерді? г?лшо?ырлары алуан т?рлі. Г?лсеріктері ?ос?абатты, 5 тоста?анша жапыра?шадан ж?не 5 к?лтеден т?рады. Оларды? 4 тоста?анша жапыра?шалары да (т?зу ?азтабан) бар.
Аталы?тары ?те к?п, кей т?рінде (те?гежапыра?) 4-8-9, ?зынды-?ыс?алы болып ше?берлене орналасады. Аналы?тары біреу (шие, шабдалы) немесе ?те к?п (та??урай, б?лдірген) болады. Оларды ?зын т?мсы?ты буна?денелілер тоза?дандырады. Ал жемістері ??стар, жар?анаттар ж?не су ар?ылы таралады.
Раушанг?лділерді? жемістері де алуан т?рлі. ??р?а? жемісті (шыршай, бай??т), шырынды жемісті (алма, шие) ж?не т.б. Мойылды?, шиені? жемістері – с?йекті-шырынды. Та??урай жемісі к?пс?йекті болып келеді. М?ндай жеміс г?лтабан?а бірігіп ?скен ?са? с?йекті жемісшелерден т?зіледі.
??лпынай мен итм?рын жемістері к?п жа??а?шалы ??р?а? жеміске жатады, тек г?лтабандары ?ана шырынды болады. Т??ымдарында эндосперм болмайды, кей т?рінде ?алды? ретінде болады.
Итм?рын г?ліні? формуласы – Т(5)К5А∞ Ж. Жабайы алхоры (терн) г?ліні? формуласы: Т(5)К5А20Ж1. Алма г?ліні? формуласы: Т(5)К5А∞ Ж(5).
Раушанг?лділерді? жабайы (тікенг?л, итм?рын, шетен) ж?не м?дени т?рлері де (алм?рт, шие) бар. Алма, шабдалы, ?рік, беже а?аштары ?здері?е де таныс болар. Та??урай, ??лпынай т?різді «жидектер» де осы раушанг?лділерге жатады. Аула с?нін келтіретін раушан – на?ыз с?ндік г?л. Раушан жабайы итм?рыннан шы?арыл?ан. Итм?рын г?лінде аталы?тар ?те к?п екенін бай?а?ан боларсы?дар. Оларды? саны 100-ге жетеді екен. Адамны? ерінбей е?бектенуі н?тижесінде соншама аталы?тар к?лтеге айналдырылды. С?йтіп б?йралан?ан раушан г?лі пайда болды. ?азіргі деректер бойынша раушанны? 25 000 іріктемесі шы?арылыпты. Раушан г?ліні? к?лтесінен май алынатынын естіген боларсы?дар. Раушан майы – ?те ба?алы май, хош иісті заттар алу?а пайдаланылады.
Б?рша? т??ымдастар. Б?рша? т??ымдастарды? 12 000 т?рі бар деп есептеледі. Оны? 650-ге жуы? т?рі ?аза?станда ?седі.
Б?рша? т??ымдас ?сімдіктерді? ма?ызды ерекшелігі – тамыр т?кшелері ар?ылы бос азотты сі?іреді. Т?йнек бактерияларыны? ?рекетінен тамыр жасушалары б?лініп, жасушалар саны артады. С?йтіп тамырда т?йнекшелер пайда болады. ?сімдік тіршілігін жой?анда топыра? азотты заттар?а кенеледі. Б?л т?йнекшелер ?сімдікке де, топыра??а да пайдалы. М?ны селбесіп тіршілік ету дейді. Асты? т??ымдастардан кейінгі е? к?п тарал?ан а?аш, б?та, шала б?талы, ш?птекті ?сімдіктер тобы. Жапыра?ы ?ауырсын т?різді немесе сауса? салалы к?рделі жапыра?ты, кейде жай жапыра?ты болып келеді. Жапыра?тарында б?бешік жапыра? болады. Г?лдері орташа м?лшерлі немесе ?са?. ?са? г?лдер г?лшо?ыр?а, кейде шо?ырбас?а, шатыршаг?лге, маса??а жиналады. Г?лі біріккен бес тоста?ан жапыра?шалар, 5 к?лтежапыра?шадан ??ралады. К?лтені? ??рылысына ?арай ?р т?рлі атаулары да бар. Е? ірі к?лтежапыра?ша – «желкен», к?лтені? екі б?йіріндегі 2 к?лтежапыра?ша – «ескек» деп аталады. Ал т?менгі т?тасып ?скен екеуі – «?айы?ша». ?айы?шаны? ішінде 1 аналы? бар, оны 10 аталы? ?оршап т?рады. Аталы?тар ?орша?ан аналы? т?біне шірне жина?талады. Б?рша?т??ымдастарды? к?пшілігінде 9 аталы? жіпшелерімен бірігіп, біреуі бос ?алады (Т(5)К3+(2)А (9)+1Ж1). Барлы? аталы?тары бос болатындары да, аталы?тары т?гелдей аталы? жіпшелермен бірігетін де т?рлері бар. Аналы?ы аналы? аузынан, аналы? мойнынан ж?не жатыннан ??ралады. Б?рша? т??ымдастарды? басым б?лігі буна?денелілер ар?ылы ай?ас тоза?данады. Б?ларды? ?здігінен тоза?данатын да т?рлері (егістік асб?рша?) бар. Жемісі ??р?а? – б?рша??ап. Піскенде екі жа?тауыны? тігісінен ?а?ырап, т??ымдары шашылады. ??рамында н?руызды? заттар к?п бол?анды?тан, та?ам?а (асб?рша?, ?рмеб?рша?, соя, жасымы?), мал азы?ына пайдаланылады. Сары б?ріб?рша?, беде, а?бас т?йежо?ыш?а, сиыржо?ыш?а, жанта? мал азы?ы ретінде пайдаланылады. Жержа??а?, н?т та та?амды? ?сімдіктер. Жала? ?ызыл мия медицинада ж?телге ?арсы д?рі ретінде белгілі. Кассия (сана) деген т?рі іш босататын д?рі ретінде пайдаланылады. Б?рша? т??ымдастарды? с?ндік т?рлері де (?ара?ан), улысы да (тентекмия) бар.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Просмотр содержимого документа
«Лалаг?лділер т??ымдасы»
Конспект
Жалпы сипаттамасы. Құрылыс ерекшеліктері. Тіршілік жағдайы, көбеюі және сан алуандығы.Ғаламшарымызда раушангүлділердің 3000-нан астам түрі бар деп есептеледі. Республикамызда олардың 35 түрі өседі: мойыл, шетен, алмұрт, алма ағаштар және т.б.Раушан, итмұрын – бұталы өсімдіктер. Шыршай, байғұт, қойбүлдірген – көпжылдық шөптекті өсімдіктер
Қарабүлдірген, итмұрын, долана, раушанның сабақтарында тікенектері болады. Тікенексіз түрлері де өте көп.
Раушангүлділердің жапырақтары барлығында бірдей емес. Жай жапырақтылары: алма, алмұрт, долана, шие, өрік, және т.б. ағаштарында болады.
Раушангүлді өсімдіктер Итмұрынның гүлі және жемісі
Күрделі жапырақтар (үшқұлақты) бүлдірген, құлпынай, таңқурай; қауырсын тәрізді күрделі:итмұрын, шетен, қараған; саусақ салалы күрделі: жатаған қазтабан және т.б. кездеседі.
Раушангүлділер – ағаш, бұта, көпжылдық шөптекті, гүлдері қосжынысты өсімдіктер тобы. Бұлардың сирек те болса (біржыныстылары) да даражыныстылары кездеседі. Раушангүлділердің гүлшоғырлары алуан түрлі. Гүлсеріктері қосқабатты, 5 тостағанша жапырақшадан және 5 күлтеден тұрады. Олардың 4 тостағанша жапырақшалары да (түзу қазтабан) бар.
Аталықтары өте көп, кей түрінде (теңгежапырақ) 4-8-9, ұзынды-қысқалы болып шеңберлене орналасады. Аналықтары біреу (шие, шабдалы) немесе өте көп (таңқурай, бүлдірген) болады. Оларды ұзын тұмсықты бунақденелілер тозаңдандырады. Ал жемістері құстар, жарқанаттар және су арқылы таралады.
Раушангүлділердің жемістері де алуан түрлі. Құрғақ жемісті (шыршай, байғұт), шырынды жемісті (алма, шие) және т.б. Мойылдың, шиенің жемістері – сүйекті-шырынды. Таңқурай жемісі көпсүйекті болып келеді. Мұндай жеміс гүлтабанға бірігіп өскен ұсақ сүйекті жемісшелерден түзіледі.
Құлпынай мен итмұрын жемістері көп жаңғақшалы құрғақ жеміске жатады, тек гүлтабандары ғана шырынды болады. Тұқымдарында эндосперм болмайды, кей түрінде қалдық ретінде болады.
Итмұрын гүлінің формуласы – Т(5)К5А∞ Ж. Жабайы алхоры (терн) гүлінің формуласы: Т(5)К5А20Ж1. Алма гүлінің формуласы: Т(5)К5А∞ Ж(5).
Раушангүлділердің жабайы (тікенгүл, итмұрын, шетен) және мәдени түрлері де (алмұрт, шие) бар. Алма, шабдалы, өрік, беже ағаштары өздеріңе де таныс болар. Таңқурай, құлпынай тәрізді «жидектер» де осы раушангүлділерге жатады. Аула сәнін келтіретін раушан – нағыз сәндік гүл. Раушан жабайы итмұрыннан шығарылған. Итмұрын гүлінде аталықтар өте көп екенін байқаған боларсыңдар. Олардың саны 100-ге жетеді екен. Адамның ерінбей еңбектенуі нәтижесінде соншама аталықтар күлтеге айналдырылды. Сөйтіп бұйраланған раушан гүлі пайда болды. Қазіргі деректер бойынша раушанның 25 000 іріктемесі шығарылыпты. Раушан гүлінің күлтесінен май алынатынын естіген боларсыңдар. Раушан майы – өте бағалы май, хош иісті заттар алуға пайдаланылады.
Бұршақ тұқымдастар. Бұршақ тұқымдастардың 12 000 түрі бар деп есептеледі. Оның 650-ге жуық түрі Қазақстанда өседі.
Бұршақ тұқымдас өсімдіктердің маңызды ерекшелігі – тамыр түкшелері арқылы бос азотты сіңіреді. Түйнек бактерияларының әрекетінен тамыр жасушалары бөлініп, жасушалар саны артады. Сөйтіп тамырда түйнекшелер пайда болады. Өсімдік тіршілігін жойғанда топырақ азотты заттарға кенеледі. Бұл түйнекшелер өсімдікке де, топыраққа да пайдалы. Мұны селбесіп тіршілік ету дейді. Астық тұқымдастардан кейінгі ең көп таралған ағаш, бұта, шала бұталы, шөптекті өсімдіктер тобы. Жапырағы қауырсын тәрізді немесе саусақ салалы күрделі жапырақты, кейде жай жапырақты болып келеді. Жапырақтарында бөбешік жапырақ болады. Гүлдері орташа мөлшерлі немесе ұсақ. Ұсақ гүлдер гүлшоғырға, кейде шоғырбасқа, шатыршагүлге, масаққа жиналады. Гүлі біріккен бес тостаған жапырақшалар, 5 күлтежапырақшадан құралады. Күлтенің құрылысына қарай әр түрлі атаулары да бар. Ең ірі күлтежапырақша – «желкен», күлтенің екі бүйіріндегі 2 күлтежапырақша – «ескек» деп аталады. Ал төменгі тұтасып өскен екеуі – «қайықша». Қайықшаның ішінде 1 аналық бар, оны 10 аталық қоршап тұрады. Аталықтар қоршаған аналық түбіне шірне жинақталады. Бұршақтұқымдастардың көпшілігінде 9 аталық жіпшелерімен бірігіп, біреуі бос қалады (Т(5)К3+(2)А (9)+1Ж1). Барлық аталықтары бос болатындары да, аталықтары түгелдей аталық жіпшелермен бірігетін де түрлері бар. Аналығы аналық аузынан, аналық мойнынан және жатыннан құралады. Бұршақ тұқымдастардың басым бөлігі бунақденелілер арқылы айқас тозаңданады. Бұлардың өздігінен тозаңданатын да түрлері (егістік асбұршақ) бар. Жемісі құрғақ – бұршаққап. Піскенде екі жақтауының тігісінен қақырап, тұқымдары шашылады. Құрамында нәруыздық заттар көп болғандықтан, тағамға (асбұршақ, үрмебұршақ, соя, жасымық), мал азығына пайдаланылады. Сары бөрібұршақ, беде, ақбас түйежоңышқа, сиыржоңышқа, жантақ мал азығы ретінде пайдаланылады. Жержаңғақ, нұт та тағамдық өсімдіктер. Жалаң қызыл мия медицинада жөтелге қарсы дәрі ретінде белгілі. Кассия (сана) деген түрі іш босататын дәрі ретінде пайдаланылады. Бұршақ тұқымдастардың сәндік түрлері де (қараған), улысы да (тентекмия) бар.
