Просмотр содержимого документа
«Конспект урока на тему: "Аралар мен ??мырс?алар – ?о?амды? буна?денелілер"»
Сабақтың тақырыбы:Аралар мен құмырсқалар – қоғамдық бунақденелілер.
Сабақтың мақсаты: аралар мен құмырсқалардың тіршілігі мен отбасы құру
ерекшеліктері және мінез — құлықтары мен түйсігі жайлы
мәлімет беру. Оқушылардың тақырыпқа байланысты
қызығушылықтарын ізденушілікке бағытталған
тапсырмалар беру арқылы дамыту, олардың табиғаттағы
және адам өміріндегі маңызы жайлы білу, өмірдегі пайдалы
жақтарын білуге үйрету және тіршілік иесін қорғай білу.
Күтілетін нәтиже:
1.Аралар мен құмырсқалар –қоғамдық бунақденелілер.Олардың тіршілігімен отбасын құру ерекшеліктері.Мінез- құлықтары.Аралардың және басқа жарғаққанаттылардың табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы туралы толық меңгере алады.
2. АКТ-ны пайдалана біледі.
3.Топтық жұмыс арқылы ұжымдық жұмысқа, ұйымшылдыққа, сыни ойлауға үйренеді.
4.Өзіндік идеяларын, ойларын ашық айтады.
5. Пән бойынша бағалау критерийлерін жасайды, өз идеяларын қорғайды.
қатысты аралар мен құмырсқалардың әр түрлі суреттері,
плакат, маркер, ұлағатты сөздер.
Пән аралық байланыс: зоология,экология, анатомия, тарих, әдебиет, математика.
І. Қызығушылықты ояту.
Тренинг.
«Атомдар мен молекулалар»
І. Топқа бөлу.
«Атомдар» деген кезде ойыншылар жеке дара жүреді де, «молекулалар, бесеуден» немесе «молекулалар, үшеуден» деген кезде, бес немесе үш адамнан тез арада топтасады да, топқа бөлінеді.
ІІ. Әр топ өз ортасынан басшы сайлайды. Төмендегі бағалау парағы бойынша топ басшысы өз мүшелеріне баға қойып отырады.
Бағалау парағы.
Сабақтың кезеңдері
Бағалау өлшемдері
Топтағы оқушылардың аты - жөні
1.Үй тапсырмасы
Баға «5» - 0-2 қате
Баға «4» - 3–4 қате
Баға «3» - 5-6 қате
Баға «2» - 7 одан да көп қате
Аралар мен құмырсқалар – қоғамдық бунақ
денелілер.
2. Жаңа тақырыпты меңгерту
«5» - материалды қабылдау деңгейі өте жоғары, биологиялық ғылыми терминдер арқылы ойын жүйелі жеткізеді.
«4» - материалды жақсы қабылдайды, түсіндіруде жүйелілік, бірізділікті кейде еркермей қалып, терминдерді орынсыз пайдаланады.
«3» - материалдарды өз бетімен жай қабылдайды, үнемі топ мүшелерінің көмегін қажет етеді.
«2» - мүлде қатысқан жоқ.
3. Қорытынды бөлім
Баға «5» - 0-2 қате
Баға «4» - 3–4 қате
Баға «3» - 5-6 қате
Баға «2» - 7 одан да көп қате
Жиынтық баға
Үш кезеңнің бағаларының жиынтығы
Қорытынды баға
Орташа бағасын есептеу. Мысалы: 4+5+4=13/3=4,3
(бағасы 4)
Үй тапсырмасын тексеру.
«Дұрыс, дұрыс емес».
1.Бунақденелілерді зерттейтін ғылым саласы – этология. - / энтомология/
2. Бунақденелілердің жер шарында 700000 түрі таралған. +
3. Бунақденелілердің дамуы 3 кезеңнен тұрады.+
4. Бунақденелілердің басқа буынаяқтылардан ерекшелігі – денесі екі бөліктен тұрады.- / 3 бөліктен: бас, көкірек, құрсақ/
5. Бунақденелілердің барлығы 6 аяқты болады.+
6. Жаушоғыл түзетін қанатсыз бунақденелі көкқасқа шегірткедеп аталады. +
7. Имаго деп – дернәсілді айтамыз. - / ересек жәндік/
8. Тура даму қанатты бунақденелілерге тән. - / қанатсыз бунақденелілер/
Мөлдір жарғақ тәрізді екі жұп қанаттары бар отряд қалай аталады?
(жарғаққанаттылар)
2.Жұмбақ
Тыру — тыру тырналар,
Тауға қарай жорғалар.
(Ара)
Екі басы жұдырықтай,
Ортасы қылдырықтай.
(Құмырсқа)
3. «Құмырсқалардың ұжымшылдығы» және «Аралардың достығы» жайлы шағын екі бейне ролик көрсету. Оқушылардан көргендері жөнінде жауап алу.
1.Бейне роликтерден нені көрдіңіздер?
2.Олар қандай тіршілік иесі?
3.Тіршілік ету әдістері қандай?
(Оқушылардың жауаптары тыңдалады).
ІІ. Мағынаны тану.
Топтасып тіршілік етуіне байланысты мінез — қылығы күрделене түскен осындай бунақденелілер қоғамдық деп аталады. Бұл орталық жүйке жүйесі арқылы басқарылатын күрделі құбылыс. Жемін іздеп табуға, қауіп - қатерден қашып құтылуға, ұрпақ беруге, қатал жағдайларда бейімделіп тіршілік ете алуға бағытталады. Тұқым қуалайды.
Олай болса біздің бүгінгі сабағымыздың тақырыбы: «Аралар мен құмырсқалар — қоғамдық бунақденелілер» деп аталады.
Әр топқа төмендегі аралар мен құмырсқалар туралы мәліметтер таратылып беріледі (әр топ мүшесіне жеке-жеке). Әр топ өзіне берілген мәтінді оқып, талдап, дәлелдейді.
«Ойлан – жұптас – бөліс».
1 – топ: «Аралардың тіршілігі».
2 – топ: «Құмырсқалардың тіршілігі».
Постер қорғауға берілген материалдары: / аралар мен құмырсқаларға қатысты суреттер беріледі/
І топ: «Аралар тіршілігі» Қазақстанның барлық облыстарында кездеседі. Ара топталып, үлкен ұя болып тіршілік етеді. Бір ұяда бір ұрғашы ара. (аналық ара), бірнеше жүз еркек ара және ондаған мың (100 мыңға дейін) «жұмысшы» ара болады. Баларалар 2 топқа бөлінеді. Жабайы және қолда өсіретін. Жабайы баларалар ағаш қуысында екендейді. Қолда өсіретін аралар құрылысы әр түрлі ұяларда мекендейді. Баларалардың тұқым тобында бірнеше аталық,1 аналықжәне бірнеше жұмысшы аралар болады. Аналық аралар 3-5 жыл тіршілік етеді. Аталық араны трутень деп атайды. Жұмысшы аралар жыныстық жағынан жетілмеген бедеу аналық аралар.Жұмысшы аралардың құрсағының астында балауыз жасайтын без болады. Олар көктемде балауызынан кәрез (бал құятын орын) жасап оған бал, гүл шірнесін толтырады. Сол кәрезге аналық ара жұмыртқа салады. Аналық ара3жерге жұмыртқа салады.
Біріншісінеұрықтанған жұмыртқа салады одан бедеу (туа алмайтын жааналық жұмысшы
аралар өсіп шығады. Олар жұмыртқадан жаңа шыққан ұрпақты қоректендіреді, балауыз ұяшықтардың тазалығын, ауа алмасуын қадағалайды, тәтті шырын мен гүл тозаңдарын жинайды
Екіншісі Ерекше үлкен ұяға салынған жұмыртқадан аналық ара өсіп шығады.
Үшіншіұрықтанбаған жұмыртқадан аталық ара (трутень) өсіп шығады. Денесінің ұзындығы 15 – 17 мм, салмағы 250 мг болады аналық ара өсуі үшін арнайы ара сүтімен қоректендіреді. Жаңа жас аналық ара өскенде бұрынғы аналық ара қасына жұмысшы араларды ертіп басқа ұя іздеп бұрынғы ұясынан ұшып шығады. Ұяда қалған жас аналық ара жаңадан жетілген жас трутеньдермен (аталықтармен) бірге ұядан ұшып шығып ұрықтанады. . Аталық аралар негізінен ұрғашы араны ұрықтандырады да, одан кейін өліп қалады.Ұрықтанған жас ара ұрпақ жалғастыру үшін ұяға қайтып оралады. Күзде салқын түсісімен жұмыртқа салуды тоқтатып, оны қайтадан ақпанның 2-жартысынан бастайды. Жұмысшы баларалар жазда өсімдіктерден шірне мен тозаң жинап ,өңештің кеңейген бөлігі жемсаудабалға айналдырады.
Ара балы, бал –жоғары калориялы диеталық тағам. Жұмысшы бал арасының гүлді өсімдіктердің шырынынан өңдеп шығарған өнімі, қоймалжың, тәтті сұйық. Ара балы бір шырынды және көп шырынды болып бөлінеді. Бір шырынды бал – тек өсімдіктің бір түрінен ғана жиналған шырын. Оны өсімдіктің түріне (қарақұмық балы, жөке ағаштың балы, т.б.) қарай атайды. Көпшырынды бал – өсімдіктердің бірнеше түрінен жиналған шырын. Мұндай балды табиғи бал беретін өңірлерге байланысты (дала балы, тау балы, бақ балы, т.б.) әр түрлі атайды. Балдың химиялық құрамы шырын жинаған өсімдіктердің түріне, топырағына, ауа райының жағдайына және балдың түрлеріне байланысты болып келеді.
Емдік қасиеті ерте кезден белгілі болып, түрлі ауруларға қарсы әркім өзінше пайдаланып келген суық тигенде, жүрек, бауыр, өкпе, бүйрек, асқазан, ішек, жүйке ауруы, сондай-ақ қан қысымынң көтерілуі сияқты дерттерге шипа. Оны көпке созылып, асқынып кеткен жарақатқа да жағуға болады. Соған орай балды кейбір ауруларға қалай пайдалануға болатыны туралы қысқаша мәлімет ұсынамыз. Бұл тәсілдерді ата-бабаларымыз байырғы заманнан пайдаланған.
Ара ұясы – адамдар қолымен жасалған аралардың бал жинайтын мекені. Адамдар алғаш Ара ұясын ағаш діңінен ойып немесе сабан мен шыбықтықұммен араластырып, араның табиғи ұясына ұқсатып жасаған. Қазіргі ара ұясы төртбұрышты қораптан және қорапқа бекітілген жақтаулардан (рама) тұрады. Сондай-ақ онда ұяның түбі, төбесі және ұяны кеңейтуге арналған қосымша қораптары, алдыңғы жағында аралар кіріп-шығатын қуысы болады. Қазақстанда Ара ұясының: 12 жақтаулы (рамалы) бір қабырғалы; 14 жақтаулы екі қабырғалы; 24 жақтаулы екі қорапты; 40 жақтаулы көп қорапты ұя түрлері кең тараған. Қорапты жақтаулар стандартты, аум. 435 – 445 мм келеді. Ара ұясы жеңіл, берік, араны күтуге, бал жинауға қолайлы болуы тиіс. Ұяны қарағайдан, май қарағайдан, самырсыннан, шыршадан, қызыл талдан жасайды. Олардың сыртын су өтпейтіндей етіп әр түрлі бояулармен сырлайды.
Ара ұясы: балаңқұрттар сол жақта, ал жұмыртқалар оң жақта болады.
Аралардың ұяларыбалауыз құрылыстан- кәрезден тұрады. Жабайы аралардың ұяларында 6-7 тік, ұзын, төменгі жағы сопақ кәрездері, ал ульяларда (қолдан жасалған ұяларда) 10-12-ден 60-70 кәрезге дейін болады. Ара кәрезі алты қырлы белгілі бір мөлшерден аспайтын мыңдаған қуыстардан тұрады. Ара қуыстарының диаметрі кіші де, аталықтарынікі- үлкен. Тіршілікке аса қажетті процестерінің бәрі де ұяда өтеді. Онда олар араларды өсіреді, қоректерін сақтайды, суықтан қорғанады. Ерте көктемде олар ұяның қорек орналасқан жоғарғы жағында тұрады, содан соң өсуіне қарай төменге түсіп, кәрездердің жаңа орындарын ала береді.
ІІ топ: «Құмырсқалардың тіршілігі.»
Жер бетіндегі ең ежелгі жәндік (жасы жағынан) құмырсқа болып табылады. Жәндіктің бұл түрі жер бетінде қанша жас жасағанмен, жүз миллион жылғы күйінен еш ауытқымай тіршілік жасап келеді. Құмырсқаларды зерттеумен айналысатын ғылым - мирмекологиядеп аталады.
Қоғамдық бөлінуі
Құмырсқалар қоғамдық (бірлесіп) өмір сүретін бунақденелілер. Құмырсқа илеуінде көпшілік жағдайда қызметі жағынан құмырсқалардың 3 маманданған тобы:
1) Аталық және аналық құмырсқалар (жыныстық топ): бұлар көбею, қоныс аудару қызметін атқарады; 2) Жұмысшы құмырсқалар (жыныс мүшелері жетілмеген бедеу аналық құмырсқалар) ұя салу, жұмыртқалар мен ұрықтарды күту, қорек жинап әкелу сияқты жұмыстарды орындайды. 3) Жауынгер құмырсқалар. Тіршілігін ұяда өткізеді, жұмысшы құмырсқалар жинаған дәндерді жұмсартып, езіндіге айналдыратын және ұяны жаулардан қорғайды. Аналық құмырсқа ірі болады.Екі қанаты болады. Аналық құмырсқа ұрықтанғаннан кейін аталық құмырсқа өледі. Аналық құмырсқа ұрықтанғаннан кейін қанаттарын жұлып тастайды.Тек ұрпақ жалғастырады. Олардың өмірі 12 ден 20 жылға дейін созылады.
Аналық илеудегі ең маңызды мүшесі болып көрінуі мүмкін, бірақ ол қателік. Ең маңызды жұмысшы құмырсқалар.Бір илеуде екі немес е одан артық аналық болуы мүмкін.Олар көбейген сайын жұмысшы құмырсқалар басқа илеулерге ауыстырып, камерадан көшіріп тіпті қартайып аз жұмыртқаласа өлтіріп тастауына тура келеді. Олар тамақ іздеп, ас-ауқат тасумен ғана қарбалас болып жүгіріп жүреді. Жұмысшы құмырсқа дене жаратылысы жағынан жауынгер құмырсқалардың белінен ғана келеді. Бұлар шағын денелі болғандықтан қара жұмысқа өте бейім, сондықтан жер қазып, жол салғанда, жолда кездескен жәндіктерді жұлмалағанда өте жойқын әрі батыл қимылдайды. Олардың жолында кездейсоқ кездесіп қалған жәндікке аман-есен құтылып шығу деген қиял ғана. Себебі бір ғана құмырсқа етегіне жармасса, ең ірі де-ген жәндіктің өзі сол арада арпалысып, амалсыз жан тапсыруға мәжбүр. Қатты қанаты бар қара қоңыздың өзі сәл кешіксе аспанға ұшып үлгермейді. Көзді ашып-жұмғанша тамақ та-былған жерге жүз мың құмырсқа қаптап кетеді. Жүздеген құмырсқа жармасқан жерінен тістеп, жан-жаққа тартқылағанда шегіртке, қоңыз, ұлу, дәуіт, көбелек, бұзаубас, шаян секілді жәндіктерің тірідей парша-паршасы шығып, түтіліп, сол заматта шашылып кетеді.
Жұмысшы құмырсқалар құмырсқа илеуіндегі әр бөлменің тіршілігіне қажетті жағдайларын түйсініп сезіне алады.Илеудің астындағы бөлмелері салқын тартқан кезде ондағы дернәсілдер мен қуыршақтарды илеудің жер бетіндегі күннің қызуымен жылынатын бөлмелеріне тасып орналастырады. Ал бұл бөлмелер салқындай бастаса немесе тым қызып , температура дернәсіл тіршілігіне қауіп төндіре бастаса, оларды астыңғы бөлмелерге тасиды. Құмырсқалар ұядағы ылғалды реттеп, қажетті қалыпта ұстайды.Бір илеудегі құмырсқалар тәулігіне 10 мыңнан 30 мыңға дейін жәндіктерді жояды. Жұмысшы құмырсқалар өзара еңбек бөліседі, жауынгер құмырсқалар әрбір кіре беріс жолында іннің аузын басымен жауып тұрады. Илеуге оралған жұмысшы құмырсқа кіре берістегі жолды жауып тұрған жжауынгер құмырсқаның басын мұртшасымен тықылдатып қаққаннан кейін ғана илеуге ене алады. Негізгі қорегі насекомдар, өсімдік дәндері. Олар ортаны тазартып табиғатқа көп пайда келтіреді. Кейбіреуі ауыл шаруашылыққа зиянын келтіреді. Оның шаққаны улы. Құмырсқаның илеуін бұзуға болмайды!
Олар бар тапқанын ортақ қамбаға жинайды екен. Оны бақылап тексеріп дәмін татып көретін ең үлкен патшайымдары.Барынша әділ еңбек етеді. Бір қауымдастықтың құмырсқалары келесі көрілердің азықтарына мүлдем тиіспейді. Шекара бар. Шекараға түскен жағдайда талқанын шығарады. Құмырсқалар әлемі тұнып тұрған еңбекқорлық, әділдік, тазалық. Жинаған азықтарын жиі аударып тұрады. Себебі өніп, не көгеріп кетпес үшін. Ал егер көгеріп бүлінген жағдайда, екіге бөліп, күн ашық жағдайда, жаңбырсыз күндері, далаға шығарып, кептіріп алады. Құмырсқалар илеуінің айналасынан шашылған дақылдарды көретініміз сол жағдай. Ең қызығы құмырсқаның бір жылдық азығын бидпайдың 3 дәні ғана құрайды. Егер қыс ұзап кетсе, болмаса, ұяларының шығар аузыбітеліп қалса, не болмаса басқа жағдай болған кезде, азықтарын үнемдеу керек болса, үш түйір дәнді олар 2 жыл азық етіп сақтайды.
Құмырсқаның құрылысы Денесі:бас,көкірекжәнеқұрсақтан тұрады.Басы үлкен, жақтары жақсы жетілген,ауыз аппараты "кеміргіш". Басында екіфасеттік көзі орналасқан.Ол көп кішкентай линзалардан құралады. Фасеттік көз іс-қимылды түгелімен көрмейді. Одан басқа да үш көзі бар.Олар күн сәулесінің жарықтану деңгейін көреді. Құмырсқалардың көбісі нашар көреді, ал кейбір түрлері соқыр болып келеді. Мұрты екеу. Олар иіс,дәм, сезу жұмысын атқарады және бір-бірімен қарым-қатынас етуге көмектеседі.Көкірек бөлімі жіңішке.Онда үш жұп аяқтары жақсы жетілген.Әр аяғының басында түрлі тырнақ бар.Ол құмырсқаның жорғалақтап тіке тұрған заттарға мінуге көмектеседі. Құрсақ бөлімінде улы бездері бар . Сол арқылы құмырсқа қышқылы бөлінеді. Құмырсқадан бөлінген қышқыл феромон деп аталады.Құмырсқа денесінде 70-тен астам микроэлемент, 20-дан астам амин қышқылы, витаминдер бар. Қазіргі кезде Қытайда құмырсқадан аса бағалы азықтық, дәрілік қасиеті бар препараттар дайындалады. Құмырсқаның емдік қасиеті Құмырсқалардың адам денсаулығына пайдасын көп халықтар ерте кездерден-ақ білген. Аяғы ауыратындар кей жағдайларда құмырсқа илеуіне аяғын салып құмырсқаға шақтырған. Құмырсқаларға жүргізілген зерттеулер нәтижесінде олардың жұқпалы аурулармен ауырмайтындығы анықталған. Құмырсқадан алынатын дәрілер буын ауруларын, қант диабетін емдеуде, қан қысымын реттеуде қолданылады. Оңтүстік Азия елдері, Мексика тұрғындары құмырсқаны тағам ретінде де пайдаланады. Оның илеуі де ем болады екен. Балалардың қолқа безінің ісінуінде немесе басқа да ісіктерді асқындырмау үшін мына емді есте ұстаңыз. Таңертең ерте құмырсқаның илеуінен алып, суға салып қайнатып алып, су әбден суыған соң илеуді шүберекке орап, ісінген орынға таңса ісікті қайтарады. Аяққа жара шыққанда кептірілген қара құмырсқаны талқандап жараның аузына таңуға болады. Құмырысқа уы ем. Италия профессоры құмырысқа уын таза күйінде алып ,оны адамның кейбір ауруына қарсы пайдаланған.Сонда құмырысқа уы сүзектің, обаның ,туберкулездің бактерияларын оп-оңай құртатындығын байқаған.
Құмырысқалар да бал береді.Дүниеде бал беретін құмырысқаларда бар.Олар бал жинау кезінде аралар сияқты жер кезіп нектар жинайды,балы қышқыл болады..Құмырысқа балынан салқын сусындар емдік дәрі-дәрмектер жасалады.Бал жинағыш құмырысқалардың құрсағы торсықтай болып ұлғайып кетеді,жергілікті халық оларды «бал бөшке» деп атайды.
«Сен білесің бе?»
Қосымша мәліметтер.
Құмырсқаның қасиеті.
Қасиетті Құран қиссасында құмырсқа туралы баяндалады. Сүлеймен пайғамбар әскерін жиып, бір жорыққа келе жатады. Адамдардан, жындардан, құстардан құралған қалың қол құмырсқалардың илеуі бар алқапқа жақындайды. Сол кезде бір құмырсқа әскердің келе жатқанын көреді де, қасындағыларға ескерте бастайды. Алланың қалауымен оның даусы Сүлеймен алейһиссаламға жетеді де, әскерін тежейді. Ал, «Нәміл» сүресінің (құмырсқа) 17-19 аяттарында құмырсқа туралы баяндалады. «17. Әрі Сүлейменнің жындардан, адамдардан және құстардан болған әскерлері топтарға бөлінген түрде (тізіліп) оның алдына жиналды. 18. Қашан олар құмырсқалар алқабына келгендерінде, бір аналық құмырсқа: «Ей, құмырсқалар! Илеулеріңе (тұрақтарыңа) кіріңдер. Сүлеймен және оның әскері сендерді байқамай таптап кетпесін!» деді. 19. Сонда ол (Сүлеймен) оның сөзіне жымиып күлді де: «Раббым! Сенің маған және ата-анама берген игілігің үшін шүкір етуімді әрі өзің разы болатын ізгі амалдар істеуімді көкейіме салып, нәсіп ет. Әрі мені өз мейіріміңмен ізгі құлдарыңның арасына кіргіз» деді.
Мына бір баянда құмырсқа туралы былайша баяндалады. Сүлеймен алейһиссалам әрі пайғамбар, әрі патша болды. Ол ел басқарып тұрғанында елдің бекзадалары, ақсүйектері патшаға сыйлық апарады. Сонда бір құмырсқа да көштен қалмай, шегірткенің жұлынған бір аяғын тістеп ханның сарайын бетке алып келеді екен. Жолай халық құмырсқадан «Қайда барасың?» деп сұрайды. Сонда құмырсқа оларға «Сүлеймен алейһиссаламға сыйлық апара жатырмын» деп жауап қайтарады. Олар құмырсқаға қарап «Көптеген ақсүйектер мен бекзадалар алуан түрлі сыйлықтар апарып жатыр, сенің шегірткеңнің аяғына кім қарайды?» дейді. Сонда құмырсқа «Олай демеңдер. Сүлеймен алейһиссаламға сыйлық әкелгендердің аттары бір тізімге жазылады, мен де өз атымды сол тізімге жаздырамын. Ол жерде кім келді, кім келмеді деп тізімге қаралады» деген екен.
Осы бір елеусіз жәндік жайлы біз кейде аса көп ойланбаймыз да. Негізінен құмырсқалар жайлы қызықты деректермен қатар аңыз-әңгімелер, көлемді шығармалар көп. Өзінен екі есе дәнді арқалаған бейнеткеш тіршілік иесінің тірлігі шынында таңданарлық. Сезім мүшелері жоғары деңгейде дамыған. Кейінгі кезде ғалымдар құмырсқаның сөйлейтіндігі жайлы айтып жүр. Расында, құмырсқаның өзіне тән тілі мен өзіне тән тіршілігі бар. Мұны жоғарыда келтірілген Құран қиссаларынан және аңыз-әңгімелерден де көруге болады. Бүгінгі күнге дейін жер бетінде құмырсқаның он мыңға жуық түрі анықталған екен. Сонымен қатар, құмырсқаның адам денсаулығына да пайдасы көп. Ғалымдар егер адамның аяғы қақсап, балтыры сыздаған жағдайда оның илеуіне аяғын салып отыруға кеңес береді. Себебі, құмырсқалар адамның бойындағы кеселді өзіне тартып алатындығымен ерекшеленеді. Құмырсқалардың денесінде жетпіс түрлі амин қышқылы мен түрлі дәрумендердің бар екендігі анықталған. Қазіргідей медицинаның дамыған ғасырында Қытай мемлекетінде құмырсқадан аса бағалы азықтық және дәрілік қасиеті бар препараттар дайындалады. Және дәрігер ғалымдар бұл препараттардың буын аурулары мен қант диабетін емдеуге, қан қысымын реттеуге әсерінің зор екендігін айтып келеді. Құмырсқалар ешқашан жұқпалы аурулармен ауырмайтындықтан, пайдалы болатын көрінеді.
Халқымызда топтанып өмір сүретін құмырсқалардың илеуін бұзуға болмайды деген ырым бар. Ғалымдардың дәлелдеуінше, құмырсқалар бір тәуліктің ішінде илеудегі отыз мыңға тарта зиянды жәндіктерді жояды екен. Бұл да әрине адамзат баласына үлкен көмек. Жалпы, құмырсқаның қанағатшылдығы, еңбекқорлығы көп айтылады. Қасиетті жәндік ретінде ұлы діни кітап Құранға да енгізілген. Ал, қазақ халқының ұғымында құмырсқа еңбектің символы болып саналады. Біздің халық тіршілік иелерінің ішіндегі құмырсқаны осы еңбекқорлығы үшін де бағалайды.
Әлем әдебиетінде қызықты тақырыптарға жүздеген шығармалар жазылды. Мысалы, құмырсқалардың тіршілігі мен тағдыры адам баласы үшін қызықты. Өзіміздің бала күнімізден естіп өскен Сүлеймен пайғамбар мен құмырсқалардың сөйлескендігі жайлы аңыздың өзі бір төбе. Әлем әдебиетінде белгілі француз жазушысы Бернард Вербердің «Құмырсқалар», «Құмырсқа күні» және «Құмырсқалар революциясы» кітаптары әлем оқырмандарының үлкен қызығушылығын тудырғаны белгілі. Француз әдебиетінің кейбір сын-ескертпелеріне қарамастан, аталған үш кітап рекордтық көрсеткішпен он миллион таралыммен Еуропа және Солтүстік Америка елдеріне тарады. Құмырсқалар өркениетін баяндаған бұл шығарма әлем оқырмандарын тамсандырды.
Мұзафар Әлімбаевтың «Құмырсқалар» дейтін өлеңі, Мұхтар Мағауиннің «Құмырсқа қырғыны» шығармасы мен Есенғали Раушановтың «Құмырсқамен дипломатия» өлеңі қазақ әдебиетінің үлкен мазмұны болып есептеледі. Құмырсқалар тақырыбы – әлемдегі ең үлкен тақырып. Құмырсқалардың құпиясы мен қасиеті жылдан жылға ашылып, артықшылығы дәлелденіп келеді. Қытайда бұдан 5 мың жыл бұрын жазылған “Бың Цау Гаң Му” кітабында құмырсқаның қасиеті туралы қызықты деректер келтірілген.
Халқымыздың аса көрнекті ақыны Дулат Бабатайұлы бабамыз:
Сендер түгіл құмырсқа
Ісін қойып дұрысқа,
илеуін сап жабылып,
жемін тасып сабылып,
Бір орыннан табылып,
Бір-біріне бағынып,-деп жастарды еңбексүйгіштікке баули білген.
Құмырсқалардың тіршілігіндегі құпия сырлар.
Құмырсқалар туылғанынан бастап, өлгеніне дейін әркім өз жұмысын қалтқысыз жасап өмір сүреді екен. Енді ғана туылған құмырсқаларды арнайы питомниктерде бағып-қағады екен. Оларды илеуден таза ауаға шығарып, қадағалап жүретін кәсіби “тәрбиешілер”, жекелеген балабақша да болады екен. Ал ауруға шалдыққан құмырсқаларға өз ісінің шебері – “дәрігерлері” қарайды. Олар күнделікті профилактикалық қадағалау жұмыстарын жүргізіп отырады және қажет болған жағдайда ауруларды алшақтатып, тіпті хирургиялық операциялар жасауға мүмкіндіктері бар. Мысалы, мертіккен аяқтарын кесіп тастау секілді. Ал Оңтүстік Америкада фермер-құмырсқалар мекендейді. Олар ағаш бұтақтарындағы жарықшаларын жерден топырақпен толтырып, жаңа егін “алаңдарында” әркелкі дақылдарды өсіретін көрінеді. Ал құмырсқаның бір түрлері илеудің айналасына еге береді. Ал егісті құмырсқалар қауымдастығының барлық мүшелері жинайды. Егістен жиналған дақылдар азық болады да олардан қалған масақ құрылыс материалы ретінде пайдаланыла береді екен.
Орталық Американы мекен ететін кейбір құмырсқалар илеуден азық алатын жерге дейін нағыз жол да салады. Оның ұзақтығы кейде 1,5 шақырымға дейін созылады. Ал егер қандай да бір себеппен жолда бір кедергі пайда болса, құрылысшы-құмырсқалар жұмысын тоқтатып, күтеді. Біраз уақыт өткен соң ол жерге полицай-құмырсқалар барып, тәртіп орнатып кетеді екен. Илеуге дабыл қалай қағылатынын осы күнге дейін түсініксіз. Тіпті, телепатия болуы да мүмкін дейді білетіндер.
Құмырсқалардың өлгендерін жерлеу салты да адамдардыкі сияқты арнайы ритуалмен шығарып салады: Өлген құмырсқаның денесінен «өлім иісі» феромоны бөлінеді. Оны сезген жұмысшы құмырсқалар өлген құмырсқаны илеуден аулағырақтағы жерленетін мазарға жеткізсе, “көрқазарлар” оның денесін 2-2,5 сантиметр қазылған жерге тапсырады екен. Мұны ғалымдар қарапайым тәжірибе жасау арқылы дәлелдеген. Олар өлген құмырсқа феромонын тірі құмырсқаларға жағып, оларды илеуде қалдырған. Мұны сезген жүмысшы құмырсқалар өлген құмырсқа феромоны жағылған тірі құмырсқаны, қарсылық білдіруіне қарамай, илеуден алысқа апарып тастаған. Өлген иіс феромоны жағылған құмырсқа қайта илеуге жетуге асыққан, бірақ оны жолда ұстап алған жұмысшы құмырсқалар қайтадан оны өлген құмырсқалардың арасына апарып тастаған. Осындай жерлеу рәсімі әлгі құмырсқаның денесіндегі «өлім» ферамонының иісі жоғалғанша жалғаса берген.
Ендеше, осындай қиын әрі әркелкі өмір сүру салтын сана болмағанда, не анықтап, жүйелеп бере алады? Ғалымдардың айтуынша, бұл қоғамдық жәндіктердегі жоғары сатыға дейін дамыған өте күрделі тума инстинкттер жүйесі.
Құмырсқалардың адам денсаулығына пайдасын көп халықтар ерте кездерден-ақ білген. Аяғы ауыратындар кей жағдайларда құмырсқа илеуіне аяғын салып құмырсқаға шақтырған. Мысалы, Қытайда бұдан 5 мың жыл бұрын жазылған “Бың Цау Гаң Му” кітабында құмырсқаның қасиеті туралы қызықты деректер келтірілген. Құмырсқа денесінде 70-тен астам микроэлемент, 20-дан астам амин қышқылы, витаминдер бар. Қазіргі кезде Қытайда құмырсқадан аса бағалы азықтық, дәрілік қасиеті бар препараттар дайындалады. Құмырсқаларға жүргізілген зерттеулер нәтижесінде олардың жұқпалы аурулармен ауырмайтындығы анықталған. Құмырсқадан алынатын дәрілер буын ауруларын, қант диабетін емдеуде, қан қысымын реттеуде қолданылады. Оңтүстік Азия елдері, Мексика тұрғындары құмырсқаны тағам ретінде де пайдаланады. Құмырсқалар жүрген іздерінде құмырсқа қышқылынан тамшы қалдырады, сол иіс бойынша адаспай табады. Орманда тіршілік ететін құмырсқалар ағашқа өрмелегенде де бірінің артынан бірі тізіліп жорғалайды, мұнда да құмырсқа қышқылы көмектеседі. Құмырсқалардың 5000-ға жуық түрі бар. Қазақстанда көбірек кездесетіні жерден ін қазатын, үйлерде болатын өте ұсақ — үй құмырсқалары, орманда көбірек кездесетін — жирен құмырсқалар, қара құмырсқалар т.б. Құмырсқалар пайдалы, орманда тіршілік ететін жирен құмырсқаларды жыртқыштар деуге болады. Ол зиянды жұлдыз құрттармен, жауын құрттармен және жалаңаш шырыштармен қоректенеді. Ағаштардағы зиянды жәндіктерді құртып, пайда келтіреді.
Құмырсқалардың ыммен сөйлесу тілі.
Құмырсқалардың феромон тілінен басқа ыммен сөйлесу тілі де бар. Бұлай сөйлескен кезде құмырсқаның сыртқы дене пішіні әр түрлы қалыпқа келеді. Суретте құмырсқаның ыммен сөйлесу кезіндегі мынадай сөздерді бейнелейтін қалпы көрсетілген: Қоректендіре гөр! Сақтан!Өтінемін, қоректендіре гөр! Абайла! Сен кімсің? Бөгде иістен сақтан! Келсең кел! Аттан!
Қоректендіре көр! Бөгде істен сақтан! Өтінемін, қоректендіре гөр! Қай жаққа барасың?
Сен кімсің? Қорғану сәті Сақтан! Абайла!
Құмырсқа «патшалығының» мызғымастығын қамтамасыз етіп келе жатқан қасиеттерінің бір себебі - алдында айтып кеткеніміздей бүкіл құмырсқалардың тіршілік әлемі «патшаға» бағынатындығы.
Миллиондаған жылдар өтсе де, құмырсқаның қандай түрі болса да, өзгеріссіз қалған. Оның басты себебі – БІРЛІКТЕ, ЫНТЫМАҚТА! Олардың өзара бірігіп, өмір сүруінде. Барлық адамзат құмырсқа секілді ынтымақта, бірлікте өмір сүрсе екен деймін.
Аралардың мүлтіксіз тәртібі
Ұядағы әрбір ара өзінің қызметі мен міндеттерін жақсы біледі және оны мүлтіксіз орындайды. Бір маусымда ара ұясы 100-200 келі бал жинайды. Яғни дала кезіп тынымсыз сірне таситын жұмысшы ересек ара аптасына 6-7 келі балды қорға қосады. Аса шебер Алла тағала өз құдыретімен араның ауыз қуысын бал жасау үдерісінің алғашқы буыны өтетін кішігірім «цех» етіп қойған.
Ондағы қалыпты жылу деңгейі ауыз қуысындағы шырындардың біртіндеп балға айналуының алғашқы әрекеттеріне жағдай жасайды. Құдды бір ұшып жүрген тірі зауыт. Ал ұяда жас аралар сірнені тор көзшелерге салып, желдетіп, артық ылғалын жояды. Олар жұмыртқадан жаңа шыққан ұрпақты қоректендіреді, ұяшықтардың тазалығын, ауа алмасуын қадағалайды. Көзшелер балға толғаннан кейін, оны балауыз қақпақшамен жабады.
Зер салып қарасаңыз, бал құйылатын ұя клеткаларының алты бұрышты екенін және әрбір қабырғасы мен бұрыштарының өлшемі бір-бірімен керемет үйлесімділікпен дәл келетінін байқайсыз. Бұндай дәлдікті аралар кімнен үйренді? Неге ол үш бұрыш немесе бес бұрыш емес?
Тор клеткалар бір-біріне үйлесімділікпен жабысатын балауызға бал сыйымдылығы молырақ болатынын қайдан білді? Қазіргі заманауи құрал-жабдықтармен жарақтанған құрылысшылар миллиметрлік дәлдікпен алты бұрышты үйлерді жапсарлап сала алар ма еді?
Жаратушының түйсіктеріне салуының арқасында бал аралары шырынды гүл мен шүйгінді шөп атаулыны тез-ақ табады. Және оны өз қауымдастығындағы өзге араларға жедел хабарлайды. Шуақты күндері ауа райы аяқ асты бұзылып жаңбыр жауып, құбыла қалу біздің таулы аймақта қалыпты жағдай. Осындай күндердің бірінде әкем ара ұясы тұрған жердегі ілініп тұрған шойын темірді қатты затпен бір ұрып қоятын. Әлгінің үні біразға дейін гуілдеп тұратын. Сөйтсек, жаңбырдың астында, тұманда қалған аралар осы дыбыс арқылы өз ұясын табатын көрінеді.
«Ақылы асқан» аралар тобы
Аралардың ең соңғы технология саналатын компьютерден де жылдам жұмыс істейтіні анықталды. Аралардың жұмыс істеуін компьютермен салыстырған зоологтар ғажайып мәліметтерге қол жеткізді. Ең соңғы технологиямен жасалған компьютер секундта 16 миллиард арифметикалық амал жасаса, күніміздегі аралардың осы мерзім ішінде аз ғана энергия жұмсап 10 триллиондық амал жасайтыны анықталды.
Аралар және олардың балының емдік қасиеті туралы адамдар ертеден білген. Біздің дәуірімізге дейінгі төртінші мыңжылдықта адамдар араның ұясына ұқсас қолдан қалыптар жасап, оған жабайы араларды отырғызып, балын алып, түрлі ауруларға ем ретінде қолданып келген. Жалпы, әлемдегі қай халық немесе қай дін болмасын араларға жақсы жағынан қараған. Өйткені, аралар адамның жаны деген түсінік берік қалыптасқан.
Аралардың маңызды қызметі. Араның балын былай қойғанда, электротехникалық және бояу шығару өндірістеріне керекті маңызды шикізат қоры болып табылатын балауыз жасалады екен. Ал ара уынан бірнеше дәрі-дәрмектер жасауға болады. Бәрінен де бұрын аралардың мәдени өсімдіктерді тозаңдандыруда алатын орны зор. Осы уақытқа дейін ара өсірушілер олардың не үшін билейтінінің сырын аша алмай келген. Жуырда мұның сыры да ашылғандай болыпты. Яғни гүлдер көп орын ұяға жақын болса, аралар шеңбер жасап ұшады екен. Ал бұл би барлық араларды сол жаққа шақырғаны, сондай-ақ сегіздік жасап ұшатын болса, азықтық орынның алыс екенін көрсеткені болып табылады екен.
Осы жуырда ғана зерттеушілер араларды контрабанда мен лаңкестікке қарсы күресте, есірткі саудасында қолдануға болатынын анықтады. Өйткені, өзіне жағымды иісті сезген аралар тілдерін шығарып, шәрбәт нәрін іздей бастайды. Сондықтан қажет етілген иіске араларды өте жеңіл үйретуге болады. Ол үшін аралар бірнеше иіс араластырылып жіберілген бөлмеге қамалады. Осында ол өзіне қажет еткен иісті ажыратып, тауып ала-алады. Осындай жолмен араларды жарылғыш заттарды және есірткілерді, тағы басқа да нәрселерді тауып алуға үйретуге болады.
Сондай жаттығудың бір түрі ретінде үйретілген аралар далалық жағдайда минаны табу үшін ашық ауаға жіберіледі. Аралардың қай жерге жиналып жатқанын анықтау үшін лазерлі аппарат қойылады. Монтана университетінің ғалымдары осындай тәжірибелердің бірнеше түрін жүзеге асырып үлгерді. Ғалымдардың тағы бір анықтағаны, аралар ауада улы қоспалардың барын сезсе, мінездерінде өзгерістер туындайды екен. Сонымен бірге, аралар азық-түлік тауарларының сапалылығын анықтай алады.
Оқыс қимыл жасадың дегенше, шабуылға ұшырадым дей бер. Мұнда ұшып жүрген бәленбай мың ара саған келіп жабысады. Бұл – араға тән табиғи құбылыс. Ұясының алдында тайраңдап жүрген аю екен деп қала ма, әйтеуір, оқыс қимылды (араны қағып жіберу, басыңды тұмшалап қашу) өздеріне төнген қауіп-қатер деп түсінеді.
Былай қарасаңыз, ара – басында бір шөкім миы жоқ жарғаққанаттылар отрядына жататын жәндік. Жабайысын қосқанда дүниеде қанша түрі бар екенін білмеймін, білетінім, Алланың қалауымен бір жүйеден ауытқымай тіршілік ететін, қолға баптауға бейім бақшадағы кәдімгі бал арасы. Дүние есігін ашқан ара 5–6 ай өмір сүреді екен.
Ара мамандары
Теодор Коккерелл - америкалық зоолог,ірі таксономист, 32000 - ден аса валидті араны сипаттаған.
Генрих Фризе - энтомолог,1300 түр сипаттаған.
Чарлз Миченер - америкалық энтимолог,қазіргі кездегі ең ірі биология және ара систематикасы маманы.
Фердинанд Фердинандович Моравиц - ресейлік энтомолог,500-ден астам ара сипаттаған.
Білгенің жөн!
Егер ара шағып алса сізге марганец ерітіндісі (марганцовка), мұз, түймедағы мен ақжелек (петрушка) қажет болады.
1 - Қадам - пинцет, ине арқылы жараның ішінде қалған араның бізгегін шығару керек, болмаса саусақты пайдалану керек. Алдын ала сумен немесе сутек тотығымен тазалау қажет. 2 - Қадам - түсі қызыл - күлгін калий перманганатын (марганцовка) мақтаға малып, шағылған жерді сүртіңіз. Ол болмаса сутек тотығын немесе тұздалған су қолдануға болады. 3 - Қадам - Шағылған жерге мұз кесегін басыңыз. Ол жараның ісінуін кемітеді. Дәрі қобдишаңыздан белсендірілген көмір табылса, оның 3 дәрісін майдалап, 1 шай қасық су қосып, араластырып, жараның бетіне жағыңыз. Бетін дәкемен жабыңыз. Осылайша шағылған жердің уы тезірек кетіп, ісінбейді. 4 - Қадам - Енді жараны іштей емдеу керек. 1 шай қасық кептірілген шайқурай (зверобой), қырмызы (календула), түймедағы не шалфей өсімдіктерін 1 стақан қайнаған сумен араластырып, 15 - 20 минутқа қойыңыз. Ерітіндіні сүзіп, жартысын бірден, екінші жартысын 1 сағаттан кейін ішіңіз. 5 - Қадам - Кейбір жағдайда шағылған жер қызарып, қатты ісіп кетеді. Ісікті басу үшін, балғын ақжелек жапырақтарын майдалап, үстіне қайнаған су құйыңыз. Суыған кезде қайнатпаға таза мата не дәкені малып, жараның бетін басыңыз. Ара шаққаннан кейін өзіңізді нашар сезініп, жүрегіңіз айнып, қызуыңыз көтеріліп, дем алумен қиындықтарыңыз болса, тезірек дәрігердің көмегіне жүгінгуіңіз керек. Бұл аллергияның белгілері болуы мүмкін. Сондай - ақ, табиғат аясына демалысқа шыққанда түрлі әтірлер мен иісі өткір косметикалық заттар қолданбай, тым жарқын түстерге киінбеңіз, бұл аралардың көңілін қызықтыруы мүмкін. ІІІ. Ой толғаныс.
Венн диаграммасы.
Аралар Құмырсқалар
Әдеби шығарма. Өтебай ТҰРМАНЖАНОВ – «Құмырсқалар, аралар – қиыспас дос, құдалар» Ертеде бір орманда, Өзі салған қорғанда, Бір топ ара тұрыпты: Бәрі еңбеккер жан екен, Жегендері бал екен, Хан, ханша, хан – Ара. Той жасап, елін жинап, Жар салып, бойжеткен Қызын лайықты адамға Күйеуге бермекші болады.
Үйге тапсырма.
«Ара балының түрлері және емдік қасиеттері» туралы мәлімет жазып келу.
ұмырсқалардың феромон тілінен басқа ыммен сөйлесу тілі де бар. Бұлай сөйлескен кезде құмырсқаның сыртқы дене пішіні әр түрлы қалыпқа келеді. Суретте құмырсқаның ыммен сөйлесу кезіндегі мынадай сөздерді бейнелейтін қалпы көрсетілген: Қоректендіре гөр! Сақтан!Өтінемін, қоректендіре гөр! Абайла! Сен кімсің? Бөгде иістен сақтан! Келсең кел! Аттан! 
