Қазақ халқының салт – дәстүрлерін биология сабақтарында пайдалану-Ибрашова С.Т.Жамбыл жалпы орта білім беретін мектебінің биология пәнінің мұғалімі

Қазақ халқының салт – дәстүрлерін биология сабақтарында пайдалану

Қазақ салттары мен дәстүрлерінің,жора-жоралғыларының бала тәрбиесіндегі орны,мәні зор.

Ғасыр қоныс қуып,өріс жаңғыртқан қазақ малмен бірге ой баққан халық. Тұрмыс-тіршілігінің ерекшелігіне қарай оның қоржынында ешуақытта дәрі-дәрмек жүрмегені белгілі.

Халық медицинасы халықтың өзімен бірге жасасып келіп мұқтажын өтеген. Өздеріне белгілі өсімдіктердің тамырлары мен жапырақтарын және буын-бұтақтарын ,жан-жануарлардан алынатын әр түрлі өнімдердің құрамы, оларды жинау,дайындау әдістерін көпбілген халық. Дәстүрімізде ұшықтау,аластау,емдік шөптерден дәрі жасау ерекше орын алған. Наурыз айы кезінде өтілетін сабақтарда жер жібіп,шөп көктей бастап,мал қоздап,ақ молайған кез екенің оқушылардын есіне салу қажет. Осы айда дүниеге келген бала атын қыз болса-Ырыс,Раушан,Райхан деп,ұл болса-Наурыз,Береке деп қойған.

Қазақ «қыз өссе-елдің көркі,гүл өссе-жердің көркі деп бекер айтпаған.Біздің өлкемізді табиғат жағдайлары әр түрлі болып келетін орманды ,далалы ,таулы,шөлейтті ,шөлді,т.б. көптеген аймақтарға бөледі.Міне осындай ұланғайыр өлкеміз өсімдіктер дүниесіне мейлінше бай және алуан түрлі.Республика аумағында 6000 жуық өсімдіктер түрлерін кездестіреміз. Осы өсімдіктердің ішінде дәрілік қасиеті бар өсімдіктердің маңызы зор. Өсімдіктану пәнінен әр түрлі тұқымдастарды оқығанда жергілікті өсімдіктері халықтық салт дәстүрмен тығыз байланыстырып, қызықты, тартымды өткізуге болады.

Алабота тұқымдасын оқығанда сексеуіл өсімдігіне тоқталсақ .

Қөшіп-қонып өмір сүрген қазақ халқы оны отынға пайдаланған, өйткені өте қызулы, сондықтан жылуды көп береді.

Ескіден келе жатқан белгілі дәрілік өсімдік-адыраспан.Халық оны қадірлеп,жұлған кезде «Ассалаумағалейкум адыраспан,бізді сізге жіберді ОмарАспан»,дейді. Омар Аспан –пайғамбар аты.

Адыраспанның жер бетіндегі бөлігі және тұқымы бар-дәрі. Бұл бөліктерді жазда,күзде жинап,кептіріп дайындайды. Уы бар,өкпені тазалап,жөтелді босатады. Сабағын,жапырағын қайнатып өлшем бойынша ішсе-талма,сал ауруы ,ұмытшақтық ,суықтан болған ішек қабынуы ауруын ем. Адыраспан құрамында сілті ұшқыш майы болады.Улы болғандықтан оны абайлап пайдаланған. Халық адыраспанды әр түрлі ауруларды аластауға пайдалана білген.

Бұршақ тұқымдасын оқығанда жаңтақ өсімдігі де дәрілік шөп. Жол жүріп келе жатқан жолаушылар шаршап келе жатып қалың жаңтаққа тап болыпты. Жантақ арасында жатқан қарбызды көріп соны алып жеп, шөлдері қаныпты. Демек, халық бұл әдісті өз тіршілігінде өмір тәжірибесінен алғанын көрсетеді, жантақ тамырынан жасаған қайнатындыны геморой ауруы кезінде пйдаланады,шөбінен жасаған тұнбаны тер шығаратын,іш жүргізетін және қан тазартатын дәрі ретінде қолданады. Ыстық мол жерде жаңтақ тамыры 20-30 м тереңнен су сорып,қарбыз өскен деген аңыз бар.

Жиде ағашын кептіріп көшіп-қонып жүрген халыққа үй қанқасын жасауға ыңғайлы болған.Сүрегі өте мықты болғандықтан, одан сабау қамшыға сап жасаған. Ата –бабаларымыз өміріндегі тыныс-тіршілігін табиғатпен бірге өткізіп,қоршаған ортадан өздеріне қажетін жаратып ,оңы қорғай білген.

Жануартану бөлімінде сүтқоректілер класын оқығанда төрт түлік мал өнімдеріне ерекше назар аударып ет, сүт , май , киім-кешек ,үй жабындары бау-басқұрлар ,төсеніштер ,барлығы мал өнімі екенін оқушыларға жете түсіндірген жөн. Малдан қалатын қи ,жапа ,құмалақ тезектер де отқа жақса-отын,жерге-тынайтқыш.Үй тұрмысына қажетті мал терісінен мындай бұйымдарды: метей , көнек , мес , қауға , тарамыс ,жасалады.

Киіз үйдің кереге көздері жылқы терісінен алынатын тарамыс (теріден жасалған мықты жіп) арқылы бекітілетінін айту қажет. Метей-су таситын ыдыс. Қауға-түйенің майлы терісін тұтас сойып дайындалады. Мал күшін пайдаланып қауғамен терең құдықтан малды суару үшін су тартады.

Тай ,бұзау терісінен жасалған қауға –шығырды күш көлікті пайдаланылды. Көнек-су таситық қауға. Мес – ешкіні бүтін сойып дайындап, су , айран сақтауға арналған ыдыс. Сөйтіп қазақ төрт түлікті «мінсең - көлік ,жесең – ет ,ішсен –ақ ,сусын»деп тұжырымдайды.

Төрт түліктің жас ерекшеліктері және аталуы да ескерусіз қалмауы тиіс. Жұмыс дәптеріне мынадай сызба жасаса ,оқушылар атауларын есте жақсы сақтап түсінетін болады.

Жылқы атасы-«Қамбар ата»

Бие → дөнежін бие → байтал → тай байтал → құлын

Жылқы

Айғыр → дөнен айғыр → құнан ∕ → тай →құлын

Қой атасы-«Шопан ата»

Саулық → тұсақ → тоқты → қозы

Қой

Қошқар →ісек → тоқты →қозы

Сиыр атасы -«Зеңгі баба»

Сиыр → қашар→ баспақ → бұзау

Сиыр

Бұқа → бақашық → тана → бұзау

Ешкі атасы -«Сексек ата»

Ешкі → тұша → шыбыш → лақ

Ешкі

Теке → теке → берке → лақ

Сүтқоректілер класын қорытындылауға бйланысты,қосымша тапсырма беруіге болады сызбанұсқаға сай фотосуреттер немесе суреттер салып келуді ұсыну.

Ұлтық тағамдар адам ағзасын жақсы қоректендірсе денінің сау болуына, жас ағзаның жақсы жетілуіне,еңбекке қабілетінің артуына себепкер болады.Ұлтық ойындар адамды ептілікке, шапшандыққа,батылдыққа тәрбиелейді.

Қазақ халқының өнегелі әдет-ғұрыптарын, салт дәстүрлерін биология сабақтарында көптеп пайдалану-болашақ қоғам иелерін білімді,өнегелі,еңбекқор етіп тәрбиелеуге қосар үлкен үлес.