?ыл?ан жапыра?ты а?аш туралы ж?мба?тарды еске т?сірі?дер.
Ж?мба?тар:
Дауыл?а да, аяз?а да,
Шыдап ба?ар мізба?пай.
Тау етегі т?ра?ы,
Жап-жасыл боп т?рады.
(?ара?ай) ?ысы-жазы шешпейтін К?йлегі бар жасылдан. ?згертпейді еш кейпін, Жарал?андай асылдан. (Шырша)
?ыл?анжапыра?ты ?сімдіктер І. Негізгі б?лім. Жа?а та?ырыпты т?сіндіру кезе?і
?рмелеген баладай,
?сер тауда ?ара?ай.
?ияда т?рар ?ас?айып,
?иынды?ына ?арамай.- деп балалар, біз ?ыл?ан жапыра?ты ?сімдіктемен танысты?. Ал , енді осы ?сімдіктерді? пайдасы туралы ?здері? білім алып, оны бізге т?сіндіріп, білімдері?ді орта?а салады деп сенемін.
?з бетінше білім алу (?р о?ушы?а ?зім дайында?ан кітапша беріледі).
?ыл?ан жапыра?ты ?сімдіктер мен ?ыл?ан жапыра?ты ормандарды?
таби?атта?ы ж?не адам шаруашылы?ында?ы ма?ызы.
Ашы? т??ымды ?сімдіктер тамыры тере?ге бойлайтынды?тан, топыра?ты эрозиядан са?тайды. «Эрозия»- латын с?зі, я?ни ірітіп- шіріту, б?лдіру ма?ынасында ?олданылады. Демек топыра?ты? е? ??нарлы б?лігіні? судан шайылуын, жел ?шыруын болдырмайды. Ашы? т??ымдылар ?скен жерде ?ар ж?не н?сер суы да топыра?ты б?лдіре алмайды. С?йтіп таби?атта?ы су айналымын реттейді. Б?лар бас?а жасыл ?сімдіктермен бірге а?залы? заттар т?зеді.
1 топ. ?ара?айда -зиянды бактерияларды жоятын ерекше ?ш?ыш зат б?лінеді. ?ара?айдан жо?ары сапалы а?аш с?регі, ?арамай, шайыр алу?а болады. ?ара?ай –д?рілік а?аш, одан терпентин майы, скипидар, сірке суы; жас ?ыл?анынан С витамині (концентрат), эфир майы алынады. Сондай-а? ??м то?татуда, ?семдік ретінде (елді мекенді к?галдандыруда) ма?ызы зор. Б?л ?ара?айды? таби?атта?ы ма?ызы болса, ?ара?ай с?регінен химиялы? жолмен ??деп, жібек жіп т?різді жасанды талшы? алынады. ?ара?айды? а?ашы мы?тылы?ымен ж?не ?аттылы?ымен ерекшеленеді. Оны кеме ??рылысында, авиацияда, теміржолда ж?не ??рылыста ке?інен ?олданады.
2 топ. Жата?ан шырша
Шыршаны жол жиектеріне жел ?ста?ыш ретінде егеді. Т??ымы орман ??стары мен кеміргіштеріне тама? ретінде ?ызмет етеді. Ді?іні? ?абы?ы тері илеуде ?олданылады. К?птеген елдерде жа?а жыл а?ашы ретінде танымал.
Шыршаны? ?ыл?аныны? ??рамында С витамині, аскорбин ?ыш?ылы, эфир майы, жемісінде 25 – 29%-дай с?йы? май болады. С?регі же?іл ж?не ж?мса?, оны ??рылыста, целлюлоза-?а?аз ?нерк?сібінде, музыкалы? аспаптар жасау?а пайдаланады; шайыр, ?ара май, скипидар, с?рек сірке ?ыш?ылы алынады.
Шыршадан жасал?ан музыкалы? аспаптарды? дауысы керемет болады. Италиян скрипка шеберлері Амати мен Страдивариды? скрипкалары шыршадан жасал?ан.
Жата?ан шырша тау беткейіндегі топыра?ты шайылудан ?ор?айды. Жылдан жыл?а саныны? азаюына байланысты, ?ор?ау?а алынып, ?аза?станны?«?ызыл кітабына» енгізілген. Шырша с?регі – ?а?аз жасау?а ?ажетті негізгі шикізат. 3 топ. Бал?ара?ай
Сібір Бал?ара?айы тез ?сетін, жары? с?йгіш, суы??а, ысты??а, к?шті желге т?зімді бол?анды?тан Солт?стік ж?не Шы?ыс ?аза?стан ??ірлерінде екпе орман а?ашы ретінде ?сіріледі. Оны? с?регінен ?а?аз ж?не спирт, бояу, ал ?ыл?анынан ба?алы эфир майы алынады.
А?ашы шірімейтін мы?ты бол?анды?тан ??рылыста, химиялы? ?ндірістерде ке?інен ?олданылады. К?рі бал?ара?айды? ді?інен шайырды к?руге болады. Оны кір жу?анда сабын ретінде ?олдан?ан. Ежелгі рим мен араб медицинасында таптырмас д?рі ретінде пайдалан?ан. Шайыр-са?ызы ауыз ?уысын, тісті тазартып, ?ызыл иекті ны?айтады. А?ашты? ?абы?ы да ба?алы шикізат.Одан тері илегіш, эфир майын ж?не то?ыма бояуларын ал?ан.
?р топ о?ып болды(3 мин. беріледі). Топта талданады (топ жетекшілері).
Қылқан жапырақты ағаштардың жапырағы қалай аталады ?
Қандай қылқан жапырақты ағаш жапырағы күзге қарай түседі ?
Қылқан жапырақты ағаш туралы жұмбақтарды еске түсіріңдер.
Жұмбақтар:
Дауылға да, аязға да,
Шыдап бағар мізбақпай.
Тау етегі тұрағы,
Жап-жасыл боп тұрады.
(Қарағай)
Қысы-жазы шешпейтін,
Көйлегі бар жасылдан.
Өзгертпейді еш кейпін,
Жаралғандай асылдан.
(Шырша)
Қылқанжапырақты өсімдіктер
ІІ. Негізгі бөлім. Жаңа тақырыпты түсіндіру кезеңі
Өрмелеген баладай,
Өсер тауда қарағай.
Қияда тұрар қасқайып,
Қиындығына қарамай.- деп балалар, біз қылқан жапырақты өсімдіктемен таныстық. Ал , енді осы өсімдіктердің пайдасы туралы өздерің білім алып, оны бізге түсіндіріп, білімдеріңді ортаға салады деп сенемін.
Өз бетінше білім алу (әр оқушыға өзім дайындаған кітапша беріледі).
Қылқан жапырақты өсімдіктер мен қылқан жапырақты ормандардың
табиғаттағы және адам шаруашылығындағы маңызы.
Ашық тұқымды өсімдіктер тамыры тереңге бойлайтындықтан, топырақты эрозиядан сақтайды. «Эрозия»- латын сөзі, яғни ірітіп- шіріту, бүлдіру мағынасында қолданылады. Демек топырақтың ең құнарлы бөлігінің судан шайылуын, жел ұшыруын болдырмайды. Ашық тұқымдылар өскен жерде қар және нөсер суы да топырақты бүлдіре алмайды. Сөйтіп табиғаттағы су айналымын реттейді. Бұлар басқа жасыл өсімдіктермен бірге ағзалық заттар түзеді.
1 топ. Қарағайдан
зиянды бактерияларды жоятын ерекше ұшқыш зат бөлінеді. Қарағайдан жоғары сапалы ағаш сүрегі, қарамай, шайыр алуға болады. Қарағай –дәрілік ағаш, одан терпентин майы, скипидар, сірке суы; жас қылқанынан С витамині (концентрат), эфир майыалынады. Сондай-ақ құм тоқтатуда, әсемдік ретінде (елді мекенді көгалдандыруда) маңызы зор. Бұл қарағайдың табиғаттағы маңызы болса, қарағай сүрегінен химиялық жолмен өңдеп, жібек жіп тәрізді жасанды талшық алынады. Қарағайдың ағашы мықтылығымен және қаттылығымен ерекшеленеді. Оны кеме құрылысында, авиацияда, теміржолда және құрылыста кеңінен қолданады.
2 топ. Жатаған шырша
Шыршаны жол жиектеріне жел ұстағыш ретінде егеді. Тұқымы орман құстары мен кеміргіштеріне тамақ ретінде қызмет етеді. Діңінің қабығы тері илеуде қолданылады. Көптеген елдерде жаңа жыл ағашы ретінде танымал.
Шыршаның қылқанының құрамында С витамині, аскорбин қышқылы, эфир майы, жемісінде 25 – 29%-дай сұйық май болады. Сүрегі жеңіл және жұмсақ, оны құрылыста, целлюлоза-қағаз өнеркәсібінде, музыкалық аспаптар жасауға пайдаланады; шайыр, қара май, скипидар, сүрек сірке қышқылы алынады.
Шыршадан жасалған музыкалық аспаптардың дауысы керемет болады. Италиян скрипка шеберлері Амати мен Страдиваридың скрипкалары шыршадан жасалған.
Жатаған шырша тау беткейіндегі топырақты шайылудан қорғайды. Жылдан жылға санының азаюына байланысты, қорғауға алынып, Қазақстанның«Қызыл кітабына» енгізілген. Шырша сүрегі – қағаз жасауға қажетті негізгі шикізат.
3 топ. Балқарағай
Сібір Балқарағайы тез өсетін, жарық сүйгіш, суыққа, ыстыққа, күшті желге төзімді болғандықтан Солтүстік және Шығыс Қазақстан өңірлерінде екпе орман ағашы ретінде өсіріледі. Оның сүрегінен қағаз және спирт, бояу, ал қылқанынан бағалы эфир майы алынады.
Ағашы шірімейтін мықты болғандықтан құрылыста, химиялық өндірістерде кеңінен қолданылады. Кәрі балқарағайдың діңінен шайырды көруге болады. Оны кір жуғанда сабын ретінде қолданған. Ежелгі рим мен араб медицинасында таптырмас дәрі ретінде пайдаланған. Шайыр-сағызы ауыз қуысын, тісті тазартып, қызыл иекті нығайтады. Ағаштың қабығы да бағалы шикізат.Одан тері илегіш, эфир майын және тоқыма бояуларын алған.
Әр топ оқып болды(3 мин. беріледі). Топта талданады (топ жетекшілері).
