Саба?ты? ма?саты: ?ал?анша безді? ??рылысы мен ?ызметі жайлы т?сініктерді ?алыптастыру. ?ал?анша безі функциональды? ?ызметі б?зылуы н?тижесінде пайда болатын аурулар жайлы білімін толы?тыру ж?не алдын алу шаралары
І. ?йымдастыру кезе?і.
ІІ. ?й ж?мысын тексеру.
Эндокриндік ж?йе деген не?
Гормон деген не?
Аралас бездерге не жатады?
ІІІ. Негізгі б?лім
?ал?анша без (glandula thyroidea, лат. glandula - без, гр. thyreos —?ал?ан) - шеткі ішкі секреция безі. ?ал?анша без сырты д?некер ?лпалы? ?апшы?пен ?аптал?ан. ?апшы?тан ?ал?анша без ішіне таралатын д?некер ?лпалы перделіктер без паренхимасын б?лікшелерге б?леді. Б?лікшелер к?птеген к?піршіктерден (фолликулдардан) т?рады. Фолликул ?уысын ??рамында к?рделі протеин — тироглобулин болатын ?оймалжы? зат — коллоид толтырып т?рады. Фолликул ?абыр?асын екі т?рлі клеткалар ??райды. Тироциттер ж?не парафолликулалы немесе К-жасушалар. Тироциттер ?лпаларды? дамуына, ?суіне, протеиндерді?, к?мірсуларды?, майларды?, йодты? алмасуына ?сер ететін, ??рамында йод болатын тироксин ж?не трийодтиронин гормондарын б?ліп шы?арады. Азы? ??рамында йод жетіспесе, онда жануарлар организмінде эндомиялы? зоб ауруы ?ршиді. Парафолликулалы клеткалар ?анда?ы кальцийді? м?лшерін азайтатын, ??рамында йод болмайтын кальцитонин гормонын б?леді.
?ал?анша безді? ??рылысы мен ?ызметі. ?ал?анша без барлы? омырт?алы жануарларда болатын ішкі секреция бездеріні? ішіндегі е? ірісі. ?ал?анша без к?мекейді? алды??ы жа?ына орналаскан. Ересек адамдарда оны? салма?ы шамамен 30-60 г, пішіні та?а т?різді, бірімен-бірі ?зара байланыс?ан екі б?ліктен т?рады. ?ал?анша безде іші шырышты зат?а толы ?уыстар бар. Шырышты заттан тироксин гормоны б?лінеді, ал оны? ??рамында йод болады. 50 жастан ?рі ?арай кал?анша безді? салма?ы мен м?лшері кішірейеді. Жа?а ту?ан баланы? ?ал?анша безіні? салма?ы 1-2 г.
?ызметі:
1) тироксин гормоны барлы? зат алмасу?а (н?руыз бен май) ?атысады;
2) а?заны? ?суі мен дамуына ?сер етеді;
3) ж?йке ж?йесі мен ж?рек ж?мысыны? ?озуын арттырады. ?ал?анша безді? ?ызметі б?зыл?анда пайда болатын ауыт?улар. ?ал?анша безден б?лінетін гормондар жетіспесе, адам микседема (грекше «myxa» - шырыш ж?не «oidema» - ісіну) ауруына шалды?ады.
Ауруды? белгілері:
1) а?зада зат алмасу 30-40%-?а дейін б?се?дейді, ?сіресе н?руыз алмасуы б?зылады;
2) теріні? астына су жиналады, тері ??р?ап, дене ісінеді;
3) дене температурасы т?мендейді;
4) ж?рек со?ысы баяулайды;
5) ?оз?алысы б?се?деп, ойлау ?абілеті нашарлайды; шашы т?сіп, сирейді.
Ауруды тироксин гормонымен емдейді. Тироксин гормоныны? синтезделуі а?зада йодты? болуына байланысты. Адам йодты, йодты калий, йодты натрий т?рінде та?аммен ?абылдайды. Адам денесінде 30-50 мг йод болса, соны?, шамамен 15 мг ?ал?анша безде кездеседі.
Егер ішетін су мен та?амда йод жетіспесе, адам іспеб??а? (эндемиялык зоб) ауруымен ауырады. М?ндай ауру ?сіресе топыра? пен суды? ??рамы?да йодты? аз болуынан пайда болады. Т?улігіне адамны? ?абылдайтын йод м?лшері 0,15-0,20 мг болуы керек.
Ауруды? белгісі. ?алканша безді? ?лпалары ?сіп, ?л?айып, салма?ы 1 кг-?а дейін жетеді, сон-дыктан оны алкым ісуі дейді. Б?л ауруды емдеу ж?не болдырмау ?шін ас т?зына йод (100 кг ас т?зына 2,5 г йодты калий т?зы) ?осады. Балабакша мен мектептерде балалар?а д?рі береді. Д?ріні? бір т?йіріні? ??рамында 1 мг йодты калий бар.
Жас балаларда ?алканша безді? гормоны жетіспесе, бойы ?спей, жынысты? жетілуі то?талады. Ми сы?арлары ?ыртысьшы? ж?мысы б?зылып, а?ылесі кем болады. М?ндай ауруды кретинизм (фр.«сrtinismе» - жарымес) дейді. Ауру ас?ынбаса, емдеп жазу?а болады.
?ал?анша безден гормон к?п б?лінсе, денеде зат алмасу к?шейеді; ж?рек со?уы жиілейді; ?ан ?ысымы к?теріліп, ж?йке ж?йесіні? ?озуы артады; тама?ты к?п ішкенмен салма? ?оспай, керісінше ары?тайды. Тез ашуланады ж?не терлегіш болады. К?здері бадырайьш, шарасынанал?а ?арай шы?ып т?рады. М?ндай ауруды бадыра? к?з немесе базедов ауруы дейді. Б?л ауруды неміс д?рігері К. А. Базедов сипаттап жаз?ан.
Ауруды емдеп жазу ?шін ?ал?анша безді? кішкене б?лігін кесіп алып тастайды. Жеке жасушаларын жою ?шін рентген с?улесімен де емдейді
Тироксин – гормонны? т?зілуі мен б?лінуін гипофизді? алды??ы б?лігінен б?лшетін гормондар реттейді. ?анда тироксинні? концентрациясы ?алыпты де?гейде болтан кезде, гипофизден б?лінетін гормонный м?лшері азаяды. Б?л тироксинні? ?алыпты де?гейде болуына к?мектеседі.
Сабақтың мақсаты: Қалқанша бездің құрылысы мен қызметі жайлы түсініктерді қалыптастыру. Қалқанша безі функциональдық қызметі бұзылуы нәтижесінде пайда болатын аурулар жайлы білімін толықтыру және алдын алу шаралары
І. Ұйымдастыру кезеңі.
ІІ. Үй жұмысын тексеру.
Эндокриндік жүйе деген не?
Гормон деген не?
Аралас бездерге не жатады?
ІІІ. Негізгі бөлім
Қалқанша без (glandula thyroidea, лат. glandula - без, гр. thyreos —қалқан) - шеткі ішкі секреция безі. Қалқанша без сырты дәнекер ұлпалық қапшықпен қапталған. Қапшықтан қалқанша без ішіне таралатын дәнекер ұлпалы перделіктер без паренхимасын бөлікшелерге бөледі. Бөлікшелер көптеген көпіршіктерден (фолликулдардан) тұрады. Фолликул қуысын құрамында күрделі протеин — тироглобулин болатын қоймалжың зат — коллоид толтырып тұрады. Фолликул қабырғасын екі түрлі клеткалар құрайды. Тироциттер және парафолликулалы немесе К-жасушалар. Тироциттер ұлпалардың дамуына, өсуіне, протеиндердің, көмірсулардың, майлардың, йодтың алмасуына әсер ететін, құрамында йод болатын тироксин және трийодтиронин гормондарын бөліп шығарады. Азық құрамында йод жетіспесе, онда жануарлар организмінде эндомиялық зоб ауруы өршиді. Парафолликулалы клеткалар қандағы кальцийдің мөлшерін азайтатын, құрамында йод болмайтын кальцитонин гормонын бөледі.
Қалқанша бездің құрылысы мен қызметі. Қалқанша без барлық омыртқалы жануарларда болатын ішкі секреция бездерінің ішіндегі ең ірісі. Қалқанша без көмекейдің алдыңғы жағына орналаскан. Ересек адамдарда оның салмағы шамамен 30-60 г, пішіні таға тәрізді, бірімен-бірі өзара байланысқан екі бөліктен тұрады. Қалқанша безде іші шырышты затқа толы қуыстар бар. Шырышты заттан тироксин гормоны бөлінеді, ал оның құрамында йод болады. 50 жастан әрі қарай калқанша бездің салмағы мен мөлшері кішірейеді. Жаңа туған баланың қалқанша безінің салмағы 1-2 г.
Қызметі:
1) тироксин гормоны барлық зат алмасуға (нәруыз бен май) қатысады;
2) ағзаның өсуі мен дамуына әсер етеді;
3) жүйке жүйесі мен жүрек жұмысының қозуын арттырады. Қалқанша бездің қызметі бұзылғанда пайда болатын ауытқулар. Қалқанша безден бөлінетін гормондар жетіспесе, адам микседема (грекше «myxa» - шырыш және «oidema» - ісіну) ауруына шалдығады.
Аурудың белгілері:
1) ағзада зат алмасу 30-40%-ға дейін бәсеңдейді, әсіресе нәруыз алмасуы бұзылады;
2) терінің астына су жиналады, тері құрғап, дене ісінеді;
3) дене температурасы төмендейді;
4) жүрек соғысы баяулайды;
5) қозғалысы бәсеңдеп, ойлау қабілеті нашарлайды; шашы түсіп, сирейді.
Ауруды тироксин гормонымен емдейді. Тироксин гормонының синтезделуі ағзада йодтың болуына байланысты. Адам йодты, йодты калий, йодты натрий түрінде тағаммен қабылдайды. Адам денесінде 30-50 мг йод болса, соның, шамамен 15 мг қалқанша безде кездеседі.
Егер ішетін су мен тағамда йод жетіспесе, адам іспебұғақ (эндемиялык зоб) ауруымен ауырады. Мұндай ауру әсіресе топырақ пен судың құрамыңда йодтың аз болуынан пайда болады. Тәулігіне адамның қабылдайтын йод мөлшері 0,15-0,20 мг болуы керек.
Аурудың белгісі. Қалканша бездің ұлпалары өсіп, ұлғайып, салмағы 1 кг-ға дейін жетеді, сон-дыктан оны алкым ісуі дейді. Бұл ауруды емдеу және болдырмау үшін ас тұзына йод (100 кг ас тұзына 2,5 г йодты калий тұзы) қосады. Балабакша мен мектептерде балаларға дәрі береді. Дәрінің бір түйірінің құрамында 1 мг йодты калий бар.
Жас балаларда қалканша бездің гормоны жетіспесе, бойы әспей, жыныстық жетілуі тоқталады. Ми сыңарлары қыртысьшың жұмысы бұзылып, ақылесі кем болады. Мұндай ауруды кретинизм (фр.«сrtinismе» - жарымес) дейді. Ауру асқынбаса, емдеп жазуға болады.
Қалқанша безден гормон көп бөлінсе, денеде зат алмасу күшейеді; жүрек соғуы жиілейді; қан қысымы көтеріліп, жүйке жүйесінің қозуы артады; тамақты көп ішкенмен салмақ қоспай, керісінше арықтайды. Тез ашуланады және терлегіш болады. Көздері бадырайьш, шарасынаналға қарай шығып тұрады. Мұндай ауруды бадырақ көз немесе базедов ауруы дейді. Бұл ауруды неміс дөрігері К. А. Базедов сипаттап жазған.
Ауруды емдеп жазу үшін қалқанша бездің кішкене бөлігін кесіп алып тастайды. Жеке жасушаларын жою үшін рентген сәулесімен де емдейді
Тироксин – гормонның түзілуі мен бөлінуін гипофиздің алдыңғы бөлігінен бөлшетін гормондар реттейді. Қанда тироксиннің концентрациясы қалыпты деңгейде болтан кезде, гипофизден бөлінетін гормонный мөлшері азаяды. Бұл тироксиннің қалыпты деңгейде болуына көмектеседі.
ІҮ. Бекіту: Деңгейлік тапсырмалар: үш топқа үш түрлі тапсырма.
1 – топ жазбаша. 1. Қалқанша бездің массасы ..... грамм.
2. ..... құрамына иод кіреді. 3. Адам тәулігіне - ..... миллиграмм иод алуы керек. 4. Оқушылар мен балабақша балалары ..... ішуі керек.
2 – топ. Ауызша: 1) қалқанша безі қай бездер қатарына кіреді? А) ішкі секреция, В) сыртқы секреция С) аралас бездер. 2. Ересек адамда қалқанша бездің гормондары жеткіліксіз бөлінсе қандай ауру пайда болады? А) СПИД; В) кретинизм; С) акормегалия; Д) микседема. 3. Кретинизм ауруы жас шамасы қандай адамдарда болады? А) шалдарда; В) балаларда; С) ересектерде. 4. Төмендегі аурулардың қайсысында көзі бадырайып тұрады? А) микседема; В) базедов ауруы; С) кртеинизм;
3 – топ. Сәйкестік сынақ.
№
Сұрақтары
Жауаптары
1
Иодтың жетіспеуінен сол бездің жұмысы бұзылады
Кретинизм
2
Егер тамақта йод жетіспесе қандай ауру пайда болады
Қалқанша безі
3
Дене бітімі мен үлкен ми сыңарлары қыртысының қызметі бұзылады
Эндемиялық зоб
4
Қалқанша без қызметі шамадан тыс жоғарыласа, өте ашуланшақ, қатты терлегіш
Базедов ауруы
ІҮ. Ой қорытынды
Бүгінгі сабаққа сараптама
Бүгінгі сабақта қандай жаңа заттарды үйрендіңдер?
Қай жерінде қандай қиындықтарға тап болдыңдар?
Сіз қиындықтарды қалай жеңе білдіңдер?
Топпенен жұмыс жасағанда қандай заттарды толықтыруға болады немесе алып тастауға болады?
Экспресс – тест
Қалқанша без бөлетін негізгі гормон? (тироксин)
Тироксин құрамына қандай химиялық элемент кіреді? (иод)
Балаларда қалқанша бездің қызметі жеткіліксіз болғанда пайда болатын ауру? (кретинизм)
Көз қарасы бейжай болсада көзі бадырайып тұрады. Бұл ауру (Базедов)
Ересек адамдарда қалқанша бездің қызметі жеткіліксіз болса онда ол не деп аталады? (микседема)
