Гендерді? тіркес т??ым ?уалауы. Кроссинговер. Жыныс генетика.

Гендерді? тіркес т??ым ?уалауы. Кроссинговер.Жыныс генетика

а) білімділік - о?ушылар?а гендерді? тіркесуі, тіркесуді? т?рлері: толы? тіркесу ж?не толы? емес тіркесу, кроссинговер ж?нінде т?сіндіру.

?) дамытушылы? - жа?а та?ырыпты ме?герту барысын т?рлі де?гейлік тапсырмалар мен ойындар, проблемалы? с?ра?тарды о?ушылар?а беру ар?ылы таным ?абілеттерін, логикасын, ой - ?рісін дамыту.

б) т?рбиелік - о?у ?рдісінде о?ушыларды? ?абілетіне сай шы?армашылы? ?абілетін е?бекке, ізденімпазды??а, жауапкершілікке т?рбиелеу.

Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?

Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.

Быстро и объективно проверять знания учащихся.

Сделать изучение нового материала максимально понятным.

Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.

Наладить дисциплину на своих уроках.

Получить возможность работать творчески.

=> ПОЛУЧИТЬ СУПЕРСПОСОБНОСТИ УЧИТЕЛЯ <=

Просмотр содержимого документа
«Гендерді? тіркес т??ым ?уалауы. Кроссинговер. Жыныс генетика.»

Сабақтың тақырыбы:

Гендердің тіркес тұқым қуалауы. Кроссинговер.Жыныс генетика

а) білімділік - оқушыларға гендердің тіркесуі, тіркесудің түрлері: толық тіркесу және толық емес тіркесу, кроссинговер жөнінде түсіндіру.

ә) дамытушылық - жаңа тақырыпты меңгерту барысын түрлі деңгейлік тапсырмалар мен ойындар, проблемалық сұрақтарды оқушыларға беру арқылы таным қабілеттерін, логикасын, ой - өрісін дамыту.

б) тәрбиелік - оқу үрдісінде оқушылардың қабілетіне сай шығармашылық қабілетін еңбекке, ізденімпаздыққа, жауапкершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Аралас сабақ.

Сабақтың түрі: Жаңа білімді меңгерту.

Сабақтың өту - әдісі: түсіндіру, баяндау, ойын ойнату, демонстрациялау.

Сабақтың көрнекілігі: суреттер. мультимедиялық коңдырғы, презентация, карточкалар, тест,

Пәнаралық байланыс: қазақ әдебиеті , математика,информатика

Пайдаланған әдебиет:Р. Сәтімбеков «Биология» қоғамдық – гуманитарлық бағытындағы 11 сыныбына арналған оқулық. Алматы «Мектеп» 2007ж; Биология .Оспанова А.;Ахметжанова Т;Кульбаева Қ. «ШЫҢ»баспасы.Алматы-2008ж. Толыбаев Қ. Бабадан қалған бар байлық.Алматы;Қазақстан,2000. Қазақ мақал-мәтелдері. Алматы. Ана тілі - 1993.

Сабақтың құрылымы:

І.Ұйымдастыру кезеңі. Оқушылармен сәлемдесу, түгелдеу, оқушылардың оқу құралдарын тексеру, зейіндерін сабаққа аудару.

«Бір нәрсеге, не өнерге талпыну үшін адамға алдымен табандылық керек» деп ұлы ойшыл Әл – Фараби айтқандай, ойланып сұрақтарға жауап беріңіздер.

ІІ.Үй тапсырмасын қайталау .

1.«Кім жүйрік?» (сұрақ – жауап)

1.Г. Мендельдің 1865 жылы шыққан еңбегі қалай аталады?

2.Генетика ғылымы нені зерттейді?

3. Генетика ғылымының негізін қалаған ғалым?

4.Моногибридті будандастыруға анықтама

5. Генетика ғылымының жарыққа шыққан жылы?

6. Дигибридті будандастыру дегеніміз не?

7. Гомозигота ұғымын қалай түсінеміз?

8. Толымсыз доминанттылық мәні неде?

9. Полигибридті будандастыру мәні.

10.Мендельдің бірінші заңы

11.Дигибридті будандастырудың тәуелсіз ажырау заңдылығын түсіндір.

2.Графикалық диктант

1. Полимерия дегеніміз не?

Егер гендердің өзара әрекеттесуі нәтижесінде бір белгінің көрінуіне екі, үш немесе одан да көп гендердің әсері болса, ондай құбылысты полимерия деп атайды.

2. Полимерия құбылысын алғаш қай ғалым ашты?

Полимерия құбылысын алғаш рет 1908 жылы швед ғалымы Нельсон - Эле бидай дәні түсінің тұқым қуалауын зерттегенде ашқан.

3. Полимерия қызметіне қарай нешеге бөлінеді?

Полимерлік гендер қызметіне қарай кумулятивті және кумулятивті емес полимерия болып бөлінеді.

4. Трансгрессия дегеніміз не?

Белгілердің полимерлік тұқым қуалау жағдайында, екінші ұрпақта пайда болған организмдер, белгілері жағынан ата - аналық түрлерімен салыстырғанда не басым, не әлсіз болуы мүмкін. Мұнда құбылысты трансгрессия деп атайды.

ІІ.Оқушыларды жаңа материалды қабылдауға даярлау.

IV.Жаңа материалды түсіндіру:

1. Морган жылдары өзінің шәкірттерімен бірге жеміс шыбыны-дрозофилаға тәжірибе жүргізді.Олбір хромосомада орналасқан гендердің бір-бірінен ажырап кетпей ,көбіне бірге тұқым қуалайтынын анықтады.

2. Жетілген қанатты сұр шыбын BBVV мен жетілмеген қанатты қара шыбынды bbvv алып будандастырды. F ұрпақтағы будандық даралардың барлығы біркелкілік заңына сәйкес генотипі BbVv дигетерозиготалы,фенотипі бойынша жетілген қанатты сұр денелі шыбындар болып шықты.Екінші ұрпақта төрт түрлі фенотиптері бардаралар алынған.41,5 %жетілген қанатты сұр денелі , 41,5% жетілмеген қанатты қара денелі шыбындар , ал 8,5% жетілмеген қанатты сұр денелі және 8,5% жетілген қанатты қара денелі шыбындар болған.

Тіркес тұқым қуалау құбылысы.

Кроссинговер. Дрозофиладағы кроссинговер.

3.Жұп хромосомалардың айқасып,нәтижесінде Х тәрізді фигуралардың –хиазмалардың пайда пайда болуы хромосомалардың айқасуы немесе кроссинговер деп аталады.Кроссинговерге ұшыраған хромосомалары бар гаметалар кроссоверлі,ал ұшырамаған хромосомаларды кроссоверленбеген деп атайды.

V.Жаңа сабақты түсінгендерін тексеру:

1.Ядроның құрамындағы хромосомалардың тұқым қуалаудағы ролін зерттеуде қандай ғалымдар еңбек сіңірді?

2.Т.Морган не себептен ғылыми-зерттеу жұмысының негізгі объектісі ретінде дрозофила шыбынын алды?

3.Кроссинговердің мәні неде?

VI.Жаңа сабақты бекіту:

1-ші тапсырма.Қызықты генетикалық есептер шығару

1.Қара көзділік гені доминантты,көк көзділік гені рецессивті.Әкесі де шешесі де гетерозиготалы қара көзді жұбайлардан көк көзді баланың дүниеге келуі мүмкін бе?

А -доминантты қой көзді

а– рецессивті көк көзді

Р Аа х Аа

Г А а А а

Ғ АА Аа Аа аа генотип :1 АА : 2 Аа :1аа

Фенотип : 3 қой көзді , 1 көк көзді

2.Адамда қой көзді белгі көк көздіге қарағанда басым , ал оңқайлық солақайлыққа қарағанда доминантты белгі ретінде тұқым қуалайды.Бұл аталған жұп гендер әртүрлі генде орналасқан.Көк көзді оңқай қыз көк көзді солақай жігітке тұрмысқа шықты .Олардың төрт баласы болған , екеуі көк көзді оңқай ,екеуі көк көзді солақай .Шешесінің генотипі қандай?

А-қой көз В-оңқай

а-көк көз в-солақай

Р ааВв х аавв

Г аВ ав ав ав

Ғ ааВв ааВв аавв аавв

Генотип: 2 ааВв : 2 аавв

Фенотип : көк көзді оңқай ,көк көзді солақай .

2-тапсырма.Мына сөйлемдерді толықтырыңыздар.

Т. Морганның тіркесу заңы бойынша бір хромосомада орналасқан гендер....... гендер тіркесіп....... ..........қуалайды. Гомологті хромосомалардың ұқсас бөліктерінің айқасуы кроссинговер деп аталады. Екі жыныста да біркелкі ұқсас болып келетін хромосомалар аутосомдар деп аталады. Ал аталық және аналық жыныста екі түрлі болып келетін және ағзаның жынысын белгілейтін хромосомаларды жыныс хромосомалары деп аталады.

3-ші тапсырма.“Биологиялық шынжыр” – жылдар бойынша биологиялық жаңалықтарды талдау
188319021903190519101915825141510041541583858517234650000
Шарты: “шынжырды ағытқанда” тақырып бойынша маңызды сандық мәліметтер алынады. “Ағыту” шынжырдың басынан басталады.
Айталық, 1883 ж - бельгиялық эмбриолог Э. Бенеден редукциялық бөліну аталық және аналық хромосомалардың ажырауына байланысты деп жорамалдады.
”Биологиялық шынжыр” ойынының жауабы
1883 ж - бельгиялық Э. Бенеден редукциялық бөліну аталық және аналық хромосомалардың ажырауына байланысты деп жорамалдады.
1902 - 1903жж. - В. Сэттон редукциялық бөліну, ұрықтану кезіндегі хромосомалардың орналасуы және белгілердің тәуелсіз ажырауының арасында байланыс бар екенін анықтады.
1905ж - Э. Вильсон жынысты анықтаудың хромосомалық негізін сипаттады.
1910 - 1915жж. Т. Морган тұқым қуалаушылықтың хромосомалық теориясын жасады.
8 - дрозофиланың хромосомаларының диплоидты жиынтығы
+250С, 14 - 15 күн сайын дрозофиланың бір жұбы 100 - ге жуық ұрпақ береді.
41, 5%- жетілген қанат сұр шыбындар;
41, 5%- шала қанат қара шыбындар;
83%- ата - енелеріне ұқсас даралар үлесі;
8, 5%- шала қанат сұр шыбындар;
8, 5%- жетілген қанат қара шыбындар;
17%- ата - енелеріне мүлдем ұқсамайтын шыбындар үлесі;
23 - адам хромосомаларының гаплоидты жиынтығы;
46 - адам хромосомаларының диплоидты жиынтығы;
50000 - адамның 46 хромосомасындағы гендердің саны

4-ші тапсырма.«Сәйкестендіру тесті».

1	Бір хромосомада орналасқан гендердің айқаса алмай, бірігіп тұқым қуалауы?	Гендердің тіркесуі
2	Тіркесудің екі түрін ата?	Толық және толық емес тіркесу
3	Т. Морган тіркесу құбылысын анықтау мақсатында зерттеу нысаны ретінде нені алды?	Дрозофила меланогастерді
4	Тиісті гендері бар гомологті хромосомалардағы сәйкес бөліктердің алмасу процесі?	Кроссинговер
5	Бір хромосомада орналасқан гендерді қалай атаймыз?	Тіркескен гендер
6	Кроссинговер құбылысының ашылуы.	Т. Морган
7	Кроссинговерге ұшыраған хромосомалары бар гаметаларды не деп атаймыз?	Кроссоверлі гендер
8	Кроссинговердің бір пайызы гендер арақашықтығының бірлігі болып табылады. Оны қалай атайды?	Сантиморган(сМ)
9	Кроссинговерге ұшырамаған гаметаларды қалай атайды?	Кроссоверлі емес гамета
10	Адамның 46 хромосомасында қанша ген бар?	26 мыңнан 40 мыңға жуық
11	Т. Морган және оның шәкірттеріне хромосоманың генетикалық картасын жасауға мүмкіндік туғызды?	Кроссинговер құбылысының ашылуы
12	Екі жыныста да біркелкі ұқсас болып келетін хромосомалар	аутосомдар
13	Т. Морган зерттеген белгілердің тіркес тұқым қуалауы Морганның тіркесу заңы немесе басқаша қалай аталады?	Генетиканың төртінші заңы
14	Дрозофила меланогастердің 4 жұп хромосомасында қанша ген бар?	7000 ген бар)

5-ші тапсырма.Генетика және халықтық педагогика

Бұл тапсырмамыздың барысында біз халықтық педагогикамен байланыстыра отырып мақалдар қоямыз соның жалғасын табуымыз керек.

1.Тектіден текті туар ......... (сараланып.)

2.Теріңді өзгерте алсаң да ...... (тегіңді өзгерте алмайсың.)

3.Аяғын көріп, асын іш ............ ( Анасын көріп, қызын ал)

4.Жеті атасын білген ер........... ( Жеті жұрттың қамын жер)

5.Жеті атасын білмеген ......... (құлағы мен жағын жер)

6.Жұртыңды ауыстыра алсаң да ...... (ұлтыңды ауыстыра алмайсың)

7.Салтыңды ауыстыра алсаң да ....... (халқыңды ауыстыра алмайсың)

8.Алып анадан туады ......... (арғымақ биеден туады)

9.Аурудың емін іздегенше, ........ (ауырмаудың жолын ізде)

10.Жақсы перзент сүйеніш ......... (жаман перзент күйініш)

6-ші тапсырма.ТЕСТ

1.Тұқым қуалаушылықтың заңдылықтарын зерттеген кезде Г. Мендель қандай тәсіл қолданды?

А) гибридологиялық Б)Биохимиялық В) цитологиялық Г) химиялық

2. Аллельді гендер қайда орналасқан?

А) бір хромосомада Б) бірдей локустарда В) гомологты емес хромосомада

Г) гомологты хромосомалардың бірдей локустарында

3. Фенотип бойынша дигибридті будандастырудың формуласы қандай?

А) 3:3:3:1 Б) 1:2:1 В) 9:3:3:1 Г) 9:1

4.Кроссинговер құбылысы қашан байқалады?

А) митозда Б) мейозда В) амитозда Г) репликацияда

5.Әйелде хромосомалық көрініс қандай?

А) ХУ Б) ХХ В) ХО Г) ХХУ

6. Гендердің тіркеліп тұқым қуалауын кім зерттеді?

А) Г. Мендель Б) М. Мичурин В) Н. Вавилов Г) Т. Морган

7. Қай организмге полиплоидия тән?

А) адамға Б) мүктерге В) өсімдіктерге Г) вирустарға

8. “ Гаметалардың тазалығы” заңдылығын кім ұсынды?

А) Т. Мендель Б) Северцев В) Т. Морган Г) Н. Вавилов

9.Ер адамда қалыпты жағдайда қандай жыныс хромосомалар болады?

А) ХУ Б) ХХ В) ХХУ Г) ХО

10. Толық емес доминантты фенотип б/ша формула қандай?

А) 3:1 Б) 5:1 В) 1:2:1 Г) 9:3:3:1

11. Ген нені кодтайды?

А) үшіншілік құрылысын Б) үшіншілік пен төртіншілік В) біріншілік пен екіншілік Г) нәруыздардың біріншілік құрылысын

12.Жыныспен тіркелмейтін қай белгі?

А) гемофилия Б) дальтонизм В) альбинизм Г) 6 бармақтылық

V. Қорытынды.

1. Т. Морганның тіркесу заңы бойынша бір хромосомада орналасқан гендер тіркесіп тұқым қуалайды.

2. Олар тіркесу тобын құрайды. Тіркесу толық және толық емес болады.

3. Гомологті хромосомалардың ұқсас бөліктерінің айқасуы кроссинговер деп аталады.

4. Кроссинговердің жиілігі хромосомада орналасқан гендердің арақашықтығын анықтауға және генетикалық картасын жасауға мүмкіндік туғызады.

5. Осы тақырыпқа байланысты хрестоматияда берілген материалдарды оқыңдар.

VІ. Оқушыларды бағалау. Үйге тапсырма беру.

Бүгінгі сабақта берілген тапсырмаларға толық жауап беріп, сабақ барысында оқушыларды бағалау.

Сабақтың теориялық материалы.

Тіркес тұқымқуалау

Генетика ғылымы дами келе барлық белгілердің тұқымқуалауы Мендель заңына сәйкес келе бермейтіні анықталды. Мысалы, белгілердің тәуелсәз ажырау заңдылығы тек басқа жұп хромосомаларда орналасқан гендерде ғана байқалады.

ХХ ғ-дың 20-шы жылдарының басында Т.Х.Морган және оның шәкірттері тіркес тұқым қуалауды зеріттеді. Зеріттеу объектісі ретінде жеміс шыбыны дрозофила таңдалды. өйткені оның тіршілік уақыты қысқа болғандықтан бір жылдың ішінде ондаған реттік ұрпақ алуға болады және кариотипте не бары 4 жұп, яғни 8 хромосома бар.

Морган заңы бойынша: бір хромосомада орналасқан гендер көбінесе бірге тұқым қуалайды.

Бір хромосомада орналасқан гендер тіркескен гендер деп аталады. Бір хромосомада орналасқан гендер тобы тіркесу топтарын құрайды.

Бірақ кроссинговер немесе хромосомалардың айқасуы деп аталатын үрдістің нәтижесінде гендердің тіркесуі бұзылуы мүмкін. Кроссинговер-гомологтық I- де өзара гомологтық бөліктерімен алмасуы. Кроссинговердің нәтижесінде сапа жағынан жаңа хромосомалар пайда болады, яғни генетикалық рекомбинацияға әкеледі. Гендер бір-бірінен неғұрлым алыс орналасса раларында кроссинговер соғұрлым жиі болып тұрады. Яғни, кроссинговер жиілігі гендердің арақашықтығына тура пропорционалды. Осыған байланысты гендердің хромосомада қандай кезек пен орналасқанын және олардың бір-бірінен арақашықтығын есептеу арқылы генетикалық карталар құрылған.

Жыныс генетикасы

Екі жыныста да біркелкі ұқсас болып келетін хромосомалар аутосомдар деп аталады. Ал аталық және аналық жыныста екі түрлі болып келетін және ағзаның жынысын белгілейтін хромосомаларды жыныс хромосомалары деп аталады.

Адам жасушасында барлығы 46 хромосома немесе 23 жұп хромосома бар: 22 жұп хромосомалар аутосомалар және 1 жұп жыныс хромосомалары. Жыныс хромосомаларын Х және У ретінде белгілейді. Аналық дараларда екі Х- хромосома (ХХ), ал аталық дараларда бірХ және бірУ хромосома (ХУ) болады.

Ағзаның жынысының хромосома бойынша анықталуының 5 типі бар:

1.ХХ, ХУ- сүтқоректілерге (соның ішінде адамға да), құрттарға, шаянтәрізділерге, бунақденелердің көпшілігіне (дрозофила), қосмекенділердің басым бөлігіне және кейбір балықтарға тән. Яғни бұл ағзаларда аналық даралар жыныс хромосомалары бойынша гомогаметалы, ал аталық даралар гетерогаметалы.

2. ZW, ZZ – құстарға, бауырымен жорғалаушыларға, кейбір қосмекенділерге және балықтарға, кейбір бунақденелерге тән. Бұл ағзаларда керісінше аналықтары гетерогаметалы аталықтары гомогаметалы.

3. ХХ, Х0-(О арқылы хромосома болмауын белгілейді) кейбір бунақ денелерге тән. Аналықтар гомогаметалы, аталықтарының жыныс гаметасының біреуі мүлде жоқ.

4. гаплоидті тип (2n, n) араларда және құмырсқаларда кездеседі: аталық даралар ұрықтанбаған гаплойдті (n) жұмыртқа жасушасынан дамиды (партеногенез), аналық даралар ұрықтанған диплойдті (2n) жұмыртқа жасушаларынан дамиды.

5. ХО, ХХ-кейбір бунақденелерде кездеседі.

Жыныс хромосомаларында Х- және У- хромосомаларында орналасқан гендердің тұқымқуалауы жыныспен бірге тұқым қуалау деп аталады. Жыныс хромосомаларында жыныс белгілерінің қалыптасуына ешқандай қатысы жоқ гендер болуы мүмкін.

Жыныс хромосомасы ХУ типіне жататын ағзалардың Х –хромосомасындағы көптеген гендердің аллельді жұбы У- хромосомасында болмайды. Сол сияқты, У- хромосомасының аллельді жұбының екіншісі Х- хромосомасында болмауы мүмкін. Мұндай ағзалар гемизиготалы деп аталады. Мұндай жағдайда генотиптегі дара рецессивті ген бірден фенотипте көрінеді. Мысалы, гемофиля (қанның ұйымауы) ауруының гені (бұл белгіні рецессивті ген қалыптастырады) Х- хромосомада орналасқан болуы мүмкін. Бұл жағдайда аталық дара ауру болады, өйткені оның У- хромосомасында бұл геннің доминантты (қанның ұйыуы доминантты белгі) аллелі жоқ.

Тұқым қуалаушылықтың хромосомалық теориясы

Томас Морган және оның шәкірттері тіркес тұқым қуалауды зеріттеу бағытында жүргізген тәжрибелерінің нәтижесін қорытындылай келіп тұқым қуалаушылықтың хромосомалық теориясын жариялады.

Теорияның негізгі қағидалары:

 Тұқым қуалауда негізгі ролді хромосомалар атқарады;

 Гендер хромосомалар бойымен белгілі кезекпен тізбектеле орналасады;

 Әр геннің хромосомада нақты белгілі орында (локуста) орналасады; аллельді гендер гомологтық хромосомалар бірдей локустарда орналасады;

 Бір хромосомада орналасқан гендер тіркесу топтарын құрайды;

 Гомологтық хромосомалардың арасында гендер мен алмасуы (кроссиговер) болуы мүмкін;

 Кроссиговер жиілігі гендердің арақашықтығына тура пропорционалды. Адамдың тұқым қуалаушылығын зеріттеу әдістері.

1. Будандастыру (гибритизация) әдісі бойынша бір немесе бірнеше белгі бойынша айырмашылығы бар екі ағзаны будандастырады. Будандастырудың нәтижесінде алынған ұрпақ гибридтер деп аталады.

2. Генеологиялық әдіс. Бұл әдіс негізінде адамда болатын түрлі белгілер мен қасиеттердің немесе аурулардың тұқым қуалауын оның шежірелік қатысын құрып, туыстарының арасында таралуын және ата-бабасынан ұрпақтан –ұрпаққа қалай берілгенін зеріттеу жатады. мұндай әдіспен ұрпаққа түрлі аурулардың берілу мүмкіндігін анықтауға болады.

3. Егіздерді салыстыру әдісі. Бұл әдісті бір жұмыртқалы егіздердің (бір жұмыртқадан дамығандықтан) генотипі бірдей болғандықтан әр түрлі белгілердің қалыптасуна сыртқы ортаның әсерін зеріттелінеді.

4. Цитогенетикалық әдіс. Бұл әдісте кариотип, яғни хромосомалардың саны, пішіні және мөлшері зеріттелінеді. Адамда пайда болған хромосомдық және геномдық мутацияларды байқауға мүмкіндік туғызады. Мұндай өзгерістер түрлі аурулардың тууына себепкер болады. Сондықтан цитогенетикалық әдісті медицинада диагностикалық мақсатта қолданады.

5. Биохимиялық әдіс. Адамда болатын зат алмасудың бұзылуы түрлі тұқым қуалайтын өзгерістермен тікелей байланысты. Бұл әдіспен гендік мутацияны анықтауға болады. Биохимиялық әдістің практикалық та үлкен маңызы бар. Мысалы, ДНҚ-ға талдау жасау арқылы баланың ата-анасын дәл анықтап табуға болады.

6. Популяциялық әдіс. Бұл әдіспен гендердің және генотиптердің популяцияда кездесу жиілігін зеріттейді. әдіс арқылы популяция генофондында түрлі аурулардың қаншасы гетерозиготалық және гомозиготалық күйде таралғаны жайлы ақпарат береді.