Саба?ты? та?ырыбы: Фенотиптік ж?не модификациялы? ?згергіштік. Белгілер мен ?асиеттерді? дамуы ж?не жары??а шы?уында сырт?ы орта жа?дайларыны? р?лі. Модификациялы? ?згергіштікті? статистикалы? за?дылы?тары.
Саба?ты? ма?саты:
Білімділік: о?ушыларда модификациялы? ?згергіштік т?рлері, т??ым ?уалауда?ы ма?ызы жайлы білім ?алыптастыру.
Дамытушылы?: биологиялы? білімдері мен п?нге деген ?ызы?ушылы?тарын дамыту.
Т?рбиелілік: денсаулы?ты са?тау?а, т??ым?уалаушылы? ауруларыны? алдын алу?а, тірі таби?атпен ізгілікті ?арым –?атынаста болу?а т?рбиелеу.
Саба?ты? т?рі: аралас
Саба?ты? к?рнекілігі: суреттер, кестелер, таратпа материалдар, слайд материалдары
Саба?ты? барысы:
?йымдастыру кезе?і:
?й тапсырмасын тексеру:
?йлесімдік ?згергіштік деген не? Мысал келтір
Эволюциялы? ма?ызы.
Гомологтік ?атарлар за?ыны? м?ні.
Жа?а саба?ты т?сіндіру:
Генотиптері ??сас, біра? ?р т?рлі орта жа?дайларында ?сіп дамитын организмдерді? фенотиптері т?рліше болып ?алыптасады. Дара?тарды? осылайша фенотипті жа?ынан ?р т?рлі болып ?згеруін модификациялы? ?згергіштік деп атайды. Модификациялы? ?згергіштікті? ?зі белгілі бір реакция нормасымен шектеледі, я?ни организм белгілеріні? ?згеруіні? белгілі бір шамасы болады. Мысалы, сиырды? ?ш ?асиетін алайы?: оны? с?ттілігі азы?ы мен к?тіміне ты?ыз байланысты. Д?рыс рацион ??рып, ?ажетті м?лшерде азы?тандыра отырып оны? с?тін молайту?а болады. Б?л тез ж?не к?п ?згеретін ?асиет. Ал с?тіні? майлылы?ы с?ттілікке ?ара?анда азы? ж?не к?тім жа?дайларына аз м?лшерде байланысты ж?не ол сиырды? т??ымына т?н біршама т?ра?ты ?асиет. Дегенмен, ??нарлы азы? беру ар?ылы оны да аздап ?згертуге болады. Ана??рлым аз ?згеретін, т?ра?ты белгі — сиырды? т?сі. Біра? сиыр ж?ніні? т?сін сырт?ы орта жа?дайларына м?лдем байланыссыз деуге болмайды, ол да аздап болса ?згереді. Б?дан біз ?андай белгі-?асиет болсын сырт?ы ортаны? ?серінен белгілі бір м?лшерде модификациялы? ?згергіштікке ?шырайтынды?ын к?реміз.
Модификациялы? ?згергіштік организмні? к?бею жолдарына, ?андай биологиялы? т?рге жататынды?ына ж?не ?су ортасына байланысты. Ол жер бетіндегі барлы? тірі организмдерде болады.
Модификациялы? ?згергіштік генотипті? ?згеруіне байланысты емес, сонды?тан олар т??ым ?уаламайды. Біра? гендерді? ?ызметіне ж?не ферменттерді? белсенділігіне ?сер етуі м?мкін. Мысалы, т?менгі температурада кейбір ферменттерді? белсенділігі кемиді. Со?ан байланысты зат алмасу процесі ?згереді де, организмні? ?сіп-дамуы баяулайды. Олай болса, сырт?ы орта факторларыны? ?серінен к?птеген физиологиялы?, биохимиялы? ж?не морфологиялы? процестер ?згереді. Біра? б?лар тек фенотиптік ?ана ?згерістер. Себебі м?ндай жа?дайда гендерді? ??рылымында еш?андай ?згеріс бай?алмайды.
Модификациялы? ?згергіштікті зерттеуді? статистикалы? ?дістері. ?ткен та?ырыпта организм белгілеріні? сырт?ы орта жа?дайларыны? ?серінен ?р т?рлі м?лшерде ?згеретіндігі туралы айтылды. Енді осы?ан зер салып ?арайы?. Мысалы, бір а?аштан ?зіп алын?ан жапыра?тарды? ?зынды?ы мен енін ?лшесек, оларды? ?р т?рлі екендігіне к?з жеткіземіз. Б?л жапыра?тарды? ?сіп-дамуына орта жа?дайлары, к?нні? т?суі, ?оректік заттар мен суды? тамыр ар?ылы жеткізілуі ж?не т.б. бірдей ?сер етпейтіндігіне байланысты болатын ?згергіштік. Егер жапыра?тарды ?зынды?ы бойынша е? кішісінен ?лкеніне дейін бір ?атар?а орналастыратын болса?, б?л белгіні? ?згергіштік ?атарын к?реміз. Ол есептеулерді? н?тижесі мынадай:
Кестедегі жо?ары цифрлар азынан к?біне ?арай орналас?ан варианттар ?атарын, ал т?менгі цифрлар варианттарды? кездесу жиілігін к?рсетеді. Б?л цифрларды? б?рін ?осса?, бастап?ы алын?ан 100 маса??а с?йкес келеді. Вариация ?атарында орналас?ан жеке варианттарды? ?згерісін ?исы? сызы? ар?ылы аны? к?рсетуге болады.
Вариациялы? ?атарды? ма?ызды бір статистикалы? к?рсеткіші – орташа арифметикалы? шама. Оны табу ?шін мына формуланы ?олданамыз:
М – орташа шама, Х – вариант, – варианттарды? кездесу жиілігі, n – варианттар саны, – жиынты?.
Б?л формула бойынша жо?арыда атал?ан бидай маса?шаларыны? вариация ?атарыны? орташа шамасын былай есептеп шы?арамыз:
Сонымен, орташа арифметикалы? шама 17,13-ке те? болып шы?ты.
Алайда, орташа арифметикалы? шама ?згергіштікті? сипатын аны? к?рсете алмайды. Себебі орташа шамасы бірдей екі вариациялы? ?атарды? ?згергіштігі ?р т?рлі болып келуі м?мкін. Белгіні? ?згеру де?гейін сипаттайтын келесі бір к?рсеткіш – ол орташа квадратты? ауыт?у – сигма). Оны мына формула бойынша табамыз:
М?нда орташа шамамен ?р жеке варианттарды? айырымдары квадраттарыны? жиынты?ы (n – 1)-ге б?лініп, т?бір астынан шы?арылады.
Математикалы? статистиканы? за?дылы?ы бойынша кез келген кездейсо? шама орташа шамадан ?3,0-дан арты??а ауыт?ымауы керек. Сонды?тан орташа квадратты? ауыт?уды? негізінде орташа арифметикалы? шаманы? ?ателігі (М ? m) аны?талады. Ол мынадай формуламен есептеледі:
Е? со?ында, осы к?ріністерді? негізінде пайыз бойынша белгілерді? ?згергіштігі аны?талады. Оны вариация коэффициенті (V) деп атайды. Ол мына формуламен есептеледі:
Мысалы, бидайды алып, екі белгісіні? – маса?ыны? ?зынды?ы мен маса?шалар саныны? модификациялы? ?згергіштігін зерттейік. Атал?ан белгілерді? вариация коэффициенттерін салыстыру ар?ылы оларды? ?згеру шамасын аны?тай аламыз.
Сонымен, модификациялы? ?згергіштікке на?ты сипаттама беру ?шін зерттелетін объект бойынша алынатын дара?тарды? саны к?п болуы керек. Сонда ?ана жо?арыда к?рсетілген статистикалы? ?діс ?зіні? о? н?тижесін береді. Б??ан к?з жеткізу ?шін арнайы зертханалы? ж?мыс (6-зертханалы? ж?мыс) ?сынылып отыр.
Та?ырыпты? т?йіні
1. ?згергіштікті? екі т?рі бар. Олар:
а) фенотиптік немесе т??ым ?уаламайтын ?згергіштік. Б??ан модификациялы? ?згергіштік жатады;
?) генотиптік немесе т??ым ?уалайтын ?згергіштік. Б??ан мутациялы? ж?не комбинативтік ?згергіштіктер жатады.
2. Сырт?ы орта жа?дайларыны? ?серінен организм фенотипіні? ?згеруін модификациялы? ?згергіштік деп атайды.
Модификациялы? ?згергіштікті? ?зі белгілі бір реакция нормасымен шектеледі, я?ни организмні? ?рбір белгі-?асиетіні? ?згеруіні? белгілі бір шамасы болады.
Модификациялы? ?згергіштік генотипті? ?згеруіне байланысты емес, сонды?тан ол т??ым ?уаламайды.
3. Модификациялы? ?згергіштік статистикалы? ?діспен зерттеледі. Статистикалы? ?дісті ?олдануды? негізінде белгілерді? ?згеру шамасы пайызбен аны?талады. Оны вариация коэффициенті (V) деп атайды.
Жа?а саба?ты бекіту:
1. Мына ?ры?танудан F1-де ?андай аурулар пайда болады? Ата-анасыны? генотиптері ?андай?
Просмотр содержимого документа
«Фенотиптік ж?не модификациялы? ?згергіштік »
Сабақтың тақырыбы: Фенотиптік және модификациялық өзгергіштік. Белгілер мен қасиеттердің дамуы және жарыққа шығуында сыртқы орта жағдайларының рөлі. Модификациялық өзгергіштіктің статистикалық заңдылықтары.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларда модификациялық өзгергіштік түрлері, тұқым қуалаудағы маңызы жайлы білім қалыптастыру.
Дамытушылық: биологиялық білімдері мен пәнге деген қызығушылықтарын дамыту.
Тәрбиелілік: денсаулықты сақтауға, тұқымқуалаушылық ауруларының алдын алуға, тірі табиғатпен ізгілікті қарым –қатынаста болуға тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: аралас
Сабақтың көрнекілігі: суреттер, кестелер, таратпа материалдар, слайд материалдары
Сабақтың барысы:
Ұйымдастыру кезеңі:
Үй тапсырмасын тексеру:
Үйлесімдік өзгергіштік деген не? Мысал келтір
Эволюциялық маңызы.
Гомологтік қатарлар заңының мәні.
Жаңа сабақты түсіндіру:
Генотиптері ұқсас, бірақ әр түрлі орта жағдайларында өсіп дамитын организмдердің фенотиптері түрліше болып қалыптасады. Дарақтардың осылайша фенотипті жағынан әр түрлі болып өзгеруін модификациялық өзгергіштік деп атайды. Модификациялық өзгергіштіктің өзі белгілі бір реакция нормасымен шектеледі, яғни организм белгілерінің өзгеруінің белгілі бір шамасы болады. Мысалы, сиырдың үш қасиетін алайық: оның сүттілігі азығы мен күтіміне тығыз байланысты. Дұрыс рацион құрып, қажетті мөлшерде азықтандыра отырып оның сүтін молайтуға болады. Бұл тез және көп өзгеретін қасиет. Ал сүтінің майлылығы сүттілікке қарағанда азық және күтім жағдайларына аз мөлшерде байланысты және ол сиырдың тұқымына тән біршама тұрақты қасиет. Дегенмен, құнарлы азық беру арқылы оны да аздап өзгертуге болады. Анағұрлым аз өзгеретін, тұрақты белгі — сиырдың түсі. Бірақ сиыр жүнінің түсін сыртқы орта жағдайларына мүлдем байланыссыз деуге болмайды, ол да аздап болса өзгереді. Бұдан біз қандай белгі-қасиет болсын сыртқы ортаның әсерінен белгілі бір мөлшерде модификациялық өзгергіштікке ұшырайтындығын көреміз.
Модификациялық өзгергіштік организмнің көбею жолдарына, қандай биологиялық түрге жататындығына және өсу ортасына байланысты. Ол жер бетіндегі барлық тірі организмдерде болады.
Модификациялық өзгергіштік генотиптің өзгеруіне байланысты емес, сондықтан олар тұқым қуаламайды. Бірақ гендердің қызметіне және ферменттердің белсенділігіне әсер етуі мүмкін. Мысалы, төменгі температурада кейбір ферменттердің белсенділігі кемиді. Соған байланысты зат алмасу процесі өзгереді де, организмнің өсіп-дамуы баяулайды. Олай болса, сыртқы орта факторларының әсерінен көптеген физиологиялық, биохимиялық және морфологиялық процестер өзгереді. Бірақ бұлар тек фенотиптік қана өзгерістер. Себебі мұндай жағдайда гендердің құрылымында ешқандай өзгеріс байқалмайды.
Модификациялық өзгергіштікті зерттеудің статистикалық әдістері. Өткен тақырыпта организм белгілерінің сыртқы орта жағдайларының әсерінен әр түрлі мөлшерде өзгеретіндігі туралы айтылды. Енді осыған зер салып қарайық. Мысалы, бір ағаштан үзіп алынған жапырақтардың ұзындығы мен енін өлшесек, олардың әр түрлі екендігіне көз жеткіземіз. Бұл жапырақтардың өсіп-дамуына орта жағдайлары, күннің түсуі, қоректік заттар мен судың тамыр арқылы жеткізілуі және т.б. бірдей әсер етпейтіндігіне байланысты болатын өзгергіштік. Егер жапырақтарды ұзындығы бойынша ең кішісінен үлкеніне дейін бір қатарға орналастыратын болсақ, бұл белгінің өзгергіштік қатарын көреміз. Ол есептеулердің нәтижесі мынадай:
Кестедегі жоғары цифрлар азынан көбіне қарай орналасқан варианттар қатарын, ал төменгі цифрлар варианттардың кездесу жиілігін көрсетеді. Бұл цифрлардың бәрін қоссақ, бастапқы алынған 100 масаққа сәйкес келеді. Вариация қатарында орналасқан жеке варианттардың өзгерісін қисық сызық арқылы анық көрсетуге болады.
Вариациялық қатардың маңызды бір статистикалық көрсеткіші – орташа арифметикалық шама. Оны табу үшін мына формуланы қолданамыз:
М – орташа шама, Х – вариант, – варианттардың кездесу жиілігі, n – варианттар саны, – жиынтық.
Бұл формула бойынша жоғарыда аталған бидай масақшаларының вариация қатарының орташа шамасын былай есептеп шығарамыз:
Сонымен, орташа арифметикалық шама 17,13-ке тең болып шықты.
Алайда, орташа арифметикалық шама өзгергіштіктің сипатын анық көрсете алмайды. Себебі орташа шамасы бірдей екі вариациялық қатардың өзгергіштігі әр түрлі болып келуі мүмкін. Белгінің өзгеру деңгейін сипаттайтын келесі бір көрсеткіш – ол орташа квадраттық ауытқу – сигма). Оны мына формула бойынша табамыз:
Мұнда орташа шамамен әр жеке варианттардың айырымдары квадраттарының жиынтығы (n – 1)-ге бөлініп, түбір астынан шығарылады.
Математикалық статистиканың заңдылығы бойынша кез келген кездейсоқ шама орташа шамадан Ғ3,0-дан артыққа ауытқымауы керек. Сондықтан орташа квадраттық ауытқудың негізінде орташа арифметикалық шаманың қателігі (М Ғ m) анықталады. Ол мынадай формуламен есептеледі:
Ең соңында, осы көріністердің негізінде пайыз бойынша белгілердің өзгергіштігі анықталады. Оны вариация коэффициенті (V) деп атайды. Ол мына формуламен есептеледі:
Мысалы, бидайды алып, екі белгісінің – масағының ұзындығы мен масақшалар санының модификациялық өзгергіштігін зерттейік. Аталған белгілердің вариация коэффициенттерін салыстыру арқылы олардың өзгеру шамасын анықтай аламыз.
Сонымен, модификациялық өзгергіштікке нақты сипаттама беру үшін зерттелетін объект бойынша алынатын дарақтардың саны көп болуы керек. Сонда ғана жоғарыда көрсетілген статистикалық әдіс өзінің оң нәтижесін береді. Бұған көз жеткізу үшін арнайы зертханалық жұмыс (6-зертханалық жұмыс) ұсынылып отыр.
Тақырыптың түйіні
1. Өзгергіштіктің екі түрі бар. Олар:
а) фенотиптік немесе тұқым қуаламайтын өзгергіштік. Бұған модификациялық өзгергіштік жатады;
ә) генотиптік немесе тұқым қуалайтын өзгергіштік. Бұған мутациялық және комбинативтік өзгергіштіктер жатады.
2. Сыртқы орта жағдайларының әсерінен организм фенотипінің өзгеруін модификациялық өзгергіштік деп атайды.
Модификациялық өзгергіштіктің өзі белгілі бір реакция нормасымен шектеледі, яғни организмнің әрбір белгі-қасиетінің өзгеруінің белгілі бір шамасы болады.
Модификациялық өзгергіштік генотиптің өзгеруіне байланысты емес, сондықтан ол тұқым қуаламайды.
3. Модификациялық өзгергіштік статистикалық әдіспен зерттеледі. Статистикалық әдісті қолданудың негізінде белгілердің өзгеру шамасы пайызбен анықталады. Оны вариация коэффициенті (V) деп атайды.
Жаңа сабақты бекіту:
1. Мына ұрықтанудан F1-де қандай аурулар пайда болады? Ата-анасының генотиптері қандай?
