Тәрбиелілігі: Адамгершілікке, жауапкершілікке, жан-жақты болуға тәрбиелеу.
Дамытушылығы: пәнге, тақырыпқа байланысты қызығушылықтарын дамыту.
Құрал-жабдықтар: плакат, ауызша сұрақ-жауап.
Сабақтың типі: аралас
Сабақтың барысы:
І.Ұйымдастыру кезеңі
Оқушылардың сабаққа дайындығын бақылай отырып, зейінін сабаққа аудару.
ІІ.Үй тапсырмасын тексеру кезеңі
Оқушылардан мазмұнын сұрау, сұрақ-жауап арқылы сұрау.
ІІІ.Үй тапсырмасын пысықтау
ІV.Бекіту.
Эволюциялық процесті оқыту әдісінің басты биологиялық даму сатыларын қарастырсақ келесі эволюциялық сатыларды жіктейміз: палеонтологиялық, биогеографиялық, морфологиялық, эмбриологиялық.Палеонтологиялық әдіс негізінен қазба жұмыстарын зерттейді. Палеонтологиялық әдіс қазба қалдықтардың белгілі формаларының шығуын, қазба қалдық түрлерінің филогенетикалық сатыларының дамуын тереңірек қарастырады.Қазба қалдықтарының өтпелі формасы ежелгі және қазіргі топтардың белгілері жөнінде қарастырады. Өтпелі формалардың басты түрі – қазып алынған организмдер формасы Jchyosega балыққа ұқсас жерасты омыртқаларға жатады. Ежелгі жерасты омыртқаларға стегоцефол және кейбір балық түрлері жатады. Өтпелі формаға сонымен қатар қосмекендіге ұқсас құс «Azchaeoptezyx» тапқан. Azchaeoptezyxтің рептелийге ұқсастығы ұзын құйрығы, омыртқасы жетілмеген және қабырғасы, тісі болады. Бірақ бұл нағыз құсқа ұқсайды: денесі қауырсынмен қапталған, алдыңғы аяғы қанатқа айналған. Келесі бұлаң тәрізді рептелий dycaenops, терапсид тобына жатады. Оның үлкен сүйек тістері, ит тістер, өткір ірі тістері оны жыртқыш сүтқоректілерге ұқсастығын көрсетеді. Бірақ оның дене құрлысы нағыз рептелий лер сияқты. Қазіргі уақытта көптеген басқада қазба қалдықтардың тек ірі ғана топтары емес, сонымен бірге ұқсас (отрядтар, тұқымдастар) жануарлар және өсімдіктер дүниесі табылуда. Өтпелі форманы оқу –эволюциялық процесті оқыту әдісінің ең маңызды бөлігі.
Палеонтологиялық саты –эволюциялық процестің бір –бірімен тығыз байланысын филогенездің даму жолдарын зерттейді. Палеонтологиялық саты жолдары, біздің эрамыздан бірнеше ғасыр бұрынғы және қазіргі эволюциялық процестерді салыстырмалы түрде зерттейді. Қазіргі уақытта жылқының, пілдің палеонтологиялық даму жолдарын зерттейді. Жылқының эволюциялық саты жолдары палеонтолог В.О. Ковалевскийдің (1842 -1883) басшылығымен зерттелді.Қазба жұмыстарымен салыстырғанда олардың түрлері қазіргі түрімен өте ұқсас.Жылқының эволюциялық түрлерінің өзгеруі Солтүстік Америкамен Евразияда, кейбір түрлері Оңтүстік Америкада байқалды.Қазба жұмысының даму сатысы. Қазба нәтижесінде табылған материалдар көп жағдайда сақтала бермейді. Дейтұрғанмен қазіргі палеонтологиялық ілім жаңа эволюциялық процесті зерттеуге мүмкіндік туғызуда.Соңғы он жылдықта қазба қалдықтарын зерттеу кезінде өзінің үлкен нәтижесін көрсетті. Қоршаған ортаны араластыру әдісі арқылы, ертеде жойылған өте нәзік микроскопиялық ағзаларды қалпына келтіруге болады делінді. Қазіргі уақыттағы полеомагниттік, поеохимиялық, радиоавтографиялық және басқа да зерттеу әдістері арқылы,мұхиттың тұзды жерін,судың температурасын,зерттеліп жатқан жердің қай жерде екенін,қай уақытта зерттелгенін анықтауға болады. Геологиялық және палеонтологиялық зерттеу әдістерін кеіңінен пайдалану, зерттеушілерге қазба қалдықтарын табуда үлкен көмеген тигізуде. Бүның бәрі «геологиялық толық зерттелмеген» дегенге әкеліп соқтырады, бірақ оны жоққа шығармайды. Осыған сүйене отырып, экожүйені бұрынғы деталдық ренонструкциясын пайдаланады. Макроэволюциялық процестің бастапқы зерттеуі (қазіргі масштабтан жүз мың –жүз млн жыл) уақыт аралығында,палеонталогиялық тәсілдер қолданылмайды,ереже бойынша микроэвалюциялық процеске уақытша масштабқа жүз және мың жыл қажет.
Биогеографиялық әдіс.
Эволюциялық процестің даму жолдарын зерттейді.Жердің континенті оның құрамындағы өсімдіктер мен фаунасын салыстырмалы түрде зерттейді.Триас кезеңінің соңында екі континентке бөлінеді;солтүстік Лавразия және оңтүстік Гондван болып.Гондван өз уақытымен оңтүстік Америка және Африка континентіне бөлінеді.Юра кезеңінің соңында Лавразия Солтүстік Америка және Евразияға бөліне бастайды.Тіршілік жағдайының өзгеруіне байланысты организм құрлысы да ортаға бейімделіп өзгереді.Мысалы өте ертеректерде жер қабаттарында бұрын тіршілік етіп,жойылып кеткен жануарлардың бақалшақтары сақталған.Фаунасын салыстырған кезде Солтүстік Америкада 3 эндемик тұқымдасын Оңтүстік Америка 10 эндемик тұқымдасын көреміз,барлығы 80% құрайды.Осы жерде тіршілік ететіндер ленифци,броненосци және т.б.Кей жағдайда ортаның тұрақталуына байланысты бірқатар мүшелер бірте бірте жойылған.Құрлықтың орналасуына қарай Африка мен Оңтүстік Америка жануарлары мен өсімдіктері Атлант мұхиты арқылы өткен.
Эмбриологиялық әдіс
Эмбриология эвалюциялық процесті оқытуда 2 басты әдіске бөледі.
1.Ұқсас ұрықтардың пайда болуы.
2.Рекапитуляция принципін түсіну.
XIX ғасырдың бірінші жартысында натуралист К.Бэр әр “ұқсас ұрықтың пайда болуын″ зерттеп жетілдірді.Онда анағұрлым ерте индивидуалды өркендеу сатысы зерттелсе,соғұрлым әртүрлі организмдер арасындағы ұқсастық дамыды.Мысалы; дамудың ерте сатысында омыртқалылардың эмбриондарын бір-бірінен ажырату қиын.Дамудың орта сатысында ұрықтардың кейбір белгілері көріне бастайды,әсіресе балық пен амфибия ұрықтарында.Ал соңғы сатыда құстар,сүтқоректілер ұрықтарында айқын байқалады.К.Бэрдің ұрықтар ұқсастығын тапқаннан кейін Ч.Дарвин бұл қоғамдағы шығу тегінің айғағы және эвалюцияның бастапқы этапының салыстырмалы формасы деп көрсетті.
Рекапитуляция принципі.Ұрықтар ұқсастығының шығуы Ч.Дарвин мен Э.Геккель мынадай қортындыға келді,онтогенез процесінде көптеген арғы текті формалардың құрлымы қайталанады делінген.Барлық көпжасушалы организмдер біржасушалы саты дамуынан өтеді.Бірқабатты «шара» кейбір қазіргі қарапайым организмдердің құрлымы сәйкес келеді.(мысалы вольвокс).Келесі жануарлардың дамуы екіқабатты қап немесе шар,бұл онтогенез сатысына қазіргі ішек қуыстылар құрлымы сәйкес келеді.(мысалы гидра).Барлық омыртқалы жануарлардың даму сатысына хорда сәйкес келеді.Хорда омыртқалылардың арғы тектерінде пайда болған.Дернәсілдік құрлым формаларының ересек организмдермен жақындық байланысы бар.Көптеген шаянтәрізділердің дернәсілі науплиус- 3 жұп аяқты және бір көзді.Ересек түріне ұқсамайды,бірақ напулиус мүйізге ұқсас болып келеді.Ренапитулияция принципі морфологиялық өзгерістерге шек қоймайды.Омыртқалыларда эвалюциялық процесі кезінде,зәр қышқылының ыдырауы нәтижесінде ферменттердің жаймен жоғалуы жүреді.Кейбір құстармен қосмекенділердің соңғы өнімі зәр қышқылы,жерасты және көптнген балықтарда мочевина,омыртқасыздарда аммиак болады.Эмбрио биохимиялық зерттеулер қарағанда,құстың ұрығының дамуының ерте сатысында аммиак бөледі.Итшабаққа,құйрықсыз қосмекнділердің дернәсілі ұқсас.Оның соңғы өнімі аммиак,ал ересек бақаларда-зәр шығарады.Бұл фактілер ренапитулияциясы(көптеген топтар мен ағзалардың) принципін және физило-биохимиялық белгілерді көрсетеді.Ренапитуляция концепциясы көптеген топтар және ағзалардың эвалюциялық дамуының жүрісін көрсетеді.Қазіргі жағдайда бұл концепция дамуының жолын ашып көрсетеді.
Тәрбиелілігі: Адамгершілікке, жауапкершілікке, жан-жақты болуға тәрбиелеу.
Дамытушылығы: пәнге, тақырыпқа байланысты қызығушылықтарын дамыту.
Құрал-жабдықтар: плакат, ауызша сұрақ-жауап.
Сабақтың типі: аралас
Сабақтың барысы:
І.Ұйымдастыру кезеңі
Оқушылардың сабаққа дайындығын бақылай отырып, зейінін сабаққа аудару.
ІІ.Үй тапсырмасын тексеру кезеңі
Оқушылардан мазмұнын сұрау, сұрақ-жауап арқылы сұрау.
ІІІ.Үй тапсырмасын пысықтау
ІV.Бекіту.
Эволюциялық процесті оқыту әдісінің басты биологиялық даму сатыларын қарастырсақ келесі эволюциялық сатыларды жіктейміз: палеонтологиялық, биогеографиялық, морфологиялық, эмбриологиялық.Палеонтологиялық әдіс негізінен қазба жұмыстарын зерттейді. Палеонтологиялық әдіс қазба қалдықтардың белгілі формаларының шығуын, қазба қалдық түрлерінің филогенетикалық сатыларының дамуын тереңірек қарастырады.Қазба қалдықтарының өтпелі формасы ежелгі және қазіргі топтардың белгілері жөнінде қарастырады. Өтпелі формалардың басты түрі – қазып алынған организмдер формасы Jchyosega балыққа ұқсас жерасты омыртқаларға жатады. Ежелгі жерасты омыртқаларға стегоцефол және кейбір балық түрлері жатады. Өтпелі формаға сонымен қатар қосмекендіге ұқсас құс «Azchaeoptezyx» тапқан. Azchaeoptezyxтің рептелийге ұқсастығы ұзын құйрығы, омыртқасы жетілмеген және қабырғасы, тісі болады. Бірақ бұл нағыз құсқа ұқсайды: денесі қауырсынмен қапталған, алдыңғы аяғы қанатқа айналған. Келесі бұлаң тәрізді рептелий dycaenops, терапсид тобына жатады. Оның үлкен сүйек тістері, ит тістер, өткір ірі тістері оны жыртқыш сүтқоректілерге ұқсастығын көрсетеді. Бірақ оның дене құрлысы нағыз рептелий лер сияқты. Қазіргі уақытта көптеген басқада қазба қалдықтардың тек ірі ғана топтары емес, сонымен бірге ұқсас (отрядтар, тұқымдастар) жануарлар және өсімдіктер дүниесі табылуда. Өтпелі форманы оқу –эволюциялық процесті оқыту әдісінің ең маңызды бөлігі.
Палеонтологиялық саты –эволюциялық процестің бір –бірімен тығыз байланысын филогенездің даму жолдарын зерттейді. Палеонтологиялық саты жолдары , біздің эрамыздан бірнеше ғасыр бұрынғы және қазіргі эволюциялық процестерді салыстырмалы түрде зерттейді. Қазіргі уақытта жылқының, пілдің палеонтологиялық даму жолдарын зерттейді. Жылқының эволюциялық саты жолдары палеонтолог В.О. Ковалевскийдің (1842 -1883) басшылығымен зерттелді.Қазба жұмыстарымен салыстырғанда олардың түрлері қазіргі түрімен өте ұқсас.Жылқының эволюциялық түрлерінің өзгеруі Солтүстік Америкамен Евразияда, кейбір түрлері Оңтүстік Америкада байқалды.Қазба жұмысының даму сатысы. Қазба нәтижесінде табылған материалдар көп жағдайда сақтала бермейді. Дейтұрғанмен қазіргі палеонтологиялық ілім жаңа эволюциялық процесті зерттеуге мүмкіндік туғызуда.Соңғы он жылдықта қазба қалдықтарын зерттеу кезінде өзінің үлкен нәтижесін көрсетті. Қоршаған ортаны араластыру әдісі арқылы , ертеде жойылған өте нәзік микроскопиялық ағзаларды қалпына келтіруге болады делінді. Қазіргі уақыттағы полеомагниттік, поеохимиялық, радиоавтографиялық және басқа да зерттеу әдістері арқылы,мұхиттың тұзды жерін,судың температурасын,зерттеліп жатқан жердің қай жерде екенін,қай уақытта зерттелгенін анықтауға болады. Геологиялық және палеонтологиялық зерттеу әдістерін кеіңінен пайдалану, зерттеушілерге қазба қалдықтарын табуда үлкен көмеген тигізуде. Бүның бәрі «геологиялық толық зерттелмеген» дегенге әкеліп соқтырады, бірақ оны жоққа шығармайды. Осыған сүйене отырып, экожүйені бұрынғы деталдық ренонструкциясын пайдаланады. Макроэволюциялық процестің бастапқы зерттеуі (қазіргі масштабтан жүз мың –жүз млн жыл) уақыт аралығында,палеонталогиялық тәсілдер қолданылмайды,ереже бойынша микроэвалюциялық процеске уақытша масштабқа жүз және мың жыл қажет.
Биогеографиялық әдіс.
Эволюциялық процестің даму жолдарын зерттейді.Жердің континенті оның құрамындағы өсімдіктер мен фаунасын салыстырмалы түрде зерттейді.Триас кезеңінің соңында екі континентке бөлінеді;солтүстік Лавразия және оңтүстік Гондван болып.Гондван өз уақытымен оңтүстік Америка және Африка континентіне бөлінеді.Юра кезеңінің соңында Лавразия Солтүстік Америка және Евразияға бөліне бастайды.Тіршілік жағдайының өзгеруіне байланысты организм құрлысы да ортаға бейімделіп өзгереді.Мысалы өте ертеректерде жер қабаттарында бұрын тіршілік етіп,жойылып кеткен жануарлардың бақалшақтары сақталған.Фаунасын салыстырған кезде Солтүстік Америкада 3 эндемик тұқымдасын Оңтүстік Америка 10 эндемик тұқымдасын көреміз,барлығы 80% құрайды.Осы жерде тіршілік ететіндер ленифци,броненосци және т.б.Кей жағдайда ортаның тұрақталуына байланысты бірқатар мүшелер бірте бірте жойылған.Құрлықтың орналасуына қарай Африка мен Оңтүстік Америка жануарлары мен өсімдіктері Атлант мұхиты арқылы өткен.
Эмбриологиялық әдіс
Эмбриология эвалюциялық процесті оқытуда 2 басты әдіске бөледі.
1.Ұқсас ұрықтардың пайда болуы.
2.Рекапитуляция принципін түсіну.
XIX ғасырдың бірінші жартысында натуралист К.Бэр әр “ұқсас ұрықтың пайда болуын″ зерттеп жетілдірді.Онда анағұрлым ерте индивидуалды өркендеу сатысы зерттелсе,соғұрлым әртүрлі организмдер арасындағы ұқсастық дамыды.Мысалы; дамудың ерте сатысында омыртқалылардың эмбриондарын бір-бірінен ажырату қиын.Дамудың орта сатысында ұрықтардың кейбір белгілері көріне бастайды,әсіресе балық пен амфибия ұрықтарында.Ал соңғы сатыда құстар,сүтқоректілер ұрықтарында айқын байқалады.К.Бэрдің ұрықтар ұқсастығын тапқаннан кейін Ч.Дарвин бұл қоғамдағы шығу тегінің айғағы және эвалюцияның бастапқы этапының салыстырмалы формасы деп көрсетті.
Рекапитуляция принципі.Ұрықтар ұқсастығының шығуы Ч.Дарвин мен Э.Геккель мынадай қортындыға келді,онтогенез процесінде көптеген арғы текті формалардың құрлымы қайталанады делінген.Барлық көпжасушалы организмдер біржасушалы саты дамуынан өтеді.Бірқабатты «шара» кейбір қазіргі қарапайым организмдердің құрлымы сәйкес келеді.(мысалы вольвокс).Келесі жануарлардың дамуы екіқабатты қап немесе шар ,бұл онтогенез сатысына қазіргі ішек қуыстылар құрлымы сәйкес келеді.(мысалы гидра).Барлық омыртқалы жануарлардың даму сатысына хорда сәйкес келеді.Хорда омыртқалылардың арғы тектерінде пайда болған.Дернәсілдік құрлым формаларының ересек организмдермен жақындық байланысы бар.Көптеген шаянтәрізділердің дернәсілі науплиус- 3 жұп аяқты және бір көзді.Ересек түріне ұқсамайды,бірақ напулиус мүйізге ұқсас болып келеді.Ренапитулияция принципі морфологиялық өзгерістерге шек қоймайды.Омыртқалыларда эвалюциялық процесі кезінде,зәр қышқылының ыдырауы нәтижесінде ферменттердің жаймен жоғалуы жүреді.Кейбір құстармен қосмекенділердің соңғы өнімі зәр қышқылы,жерасты және көптнген балықтарда мочевина,омыртқасыздарда аммиак болады.Эмбрио биохимиялық зерттеулер қарағанда,құстың ұрығының дамуының ерте сатысында аммиак бөледі.Итшабаққа,құйрықсыз қосмекнділердің дернәсілі ұқсас.Оның соңғы өнімі аммиак,ал ересек бақаларда-зәр шығарады.Бұл фактілер ренапитулияциясы(көптеген топтар мен ағзалардың) принципін және физило-биохимиялық белгілерді көрсетеді.Ренапитуляция концепциясы көптеген топтар және ағзалардың эвалюциялық дамуының жүрісін көрсетеді.Қазіргі жағдайда бұл концепция дамуының жолын ашып көрсетеді.
