Т?рбиелілігі - о?ушыларды? бойына ?лтты? рухты сі?іріп, адамгершілікке т?рбиелеу.
Саба?ты? п?наралы? байланысы: ?сімдіктану, Жануартану, Тарих
Саба?ты? т?рі: Аралас саба?
Саба?ты? к?рнекілігі: сызба-н?с?а
Саба?ты? ?дісі: С?ра? - жауап,баяндау.
Саба?ты? барысы: І. ?йымдастыру б?лімі.
ІІ. Жа?а саба?ты т?сіндіру.
ІІІ. Бекіту
ІV. ?орытындылау
V. Ба?алау
VІ. ?йге тапсырма беру.
Жа?а саба?ты т?сіндіру
Генетика (грекше — туу?а ?атысты) дегеніміз — организмдерді? т?кым ?уалаушылы?ы мен ?згергіштігін зерттейтін биологиялы? ?ылым. Генетика ?ылым ретінде XX ?асырды? бас кезінде белгілі болды. Генетиканы? ?алыптасуына: а) XIX ?асырда ?сімдік шаруашылы?ы мен мал шаруашылы?ынын дамуы; ?) ?сімдіктер ж?не жануарлар селекциясы; б) Ч.Дарвинні? "т?рлерді? пайда болуы", "?й жануарлары мен ?сімдіктерді? ?згергіштігі"; в) 1980—1990 жыддарда редукциялы? беліну, ?сімдік-терді? ?рыктануы — кариокинездін ашылуы; г) ?рбір т?рге хромосома саныны? тура?ты болу занынын шы?арылуы; г) 1900 жылы ?ш ?алымны? —Де Фриз (Голлан-дяя), Корренс (Германия), Чермак (Австрия) 1866 жылы аш?ан.
Генетика ?ылымы. Адамды ?те ерте кезден-а? бидай д?нінен бидай ?сімдігі ?сетіні, а? ?ойдан ак ?озы туатыны, тауы? ж?мырт?асынан балапан шыгатыны та??алдырып келді. ?сімдіктер мен жануарлар ?з ата-аналарыны? к?птеген белгілерін ?айталайды. Бір ?йдегі балалар да ?з ?ке-шешелеріне, а?а-інілеріне, апа-?арындастарына ??сайды. ??састыктарымен ?атар кейбір ?згешеліктері де байкалады. М?ны? себебі неде? Б?л с?рактарды? шешімі генетикалы? зерттеулер н?тижесінде табылды.
''Генетика ?ылымы казіргі заман?ы биологияны? негізі. Ол тірі организмдерге т?н бір-біріне байланысты екі касиетті — т?кым куалаушылы? пен ?згергіштікті зерттейді.
Т??ым ?уалаушылы? деп организмдерді? ?з белгілері мен ?асиеттерін ж?не даму ерекшеліктерін ?рпа?тарына беру ?абілетін айтады.
«?згергішт», керісінше, организмдердін жа?а белгілер мен ?асиеттерге ие болуы. Кез келген организмдегі жа?а белгілер ?згергіштікке байланысты ?алыптасады, ал т??ым ?уалаушылы? сол белгілерді? ?рпа?тан-?рпа??а берілуін ?амтамасыз етеді. ?сімдіктер мен жануарларды? сан алуан т?рлері ж?не оларды? ?р ?илы тіршілік орталарына бейімделуі осы т??ым ?уалаушылы? пен ?згергіштікті? н?тижесі. Тіпті жер бетінде бір ж?мырт?алы? егіздерден бас?а бір-біріне катесіз ??сас екі адамды кездестіру м?мкін емес. Адамдарда?ы к?зді?, теріні?, шашты? т?сі, ??лакты?, м?рынны? пішіні, о?уга зеректік, спорт пен музыка?а ?абілеттілік, т.б. к?птеген белгілер де т?кым ?уалаушылы? пен ?згергіштікке байланысты ?алыптас?ан. Ертедегі адамдар ?й хайуанаттары мен м?дени ?сімдіктерді? ?німділігін жаксарту ?шін тірі организмдерге т?н осы ?асиеттерді пайдалан?ан. Біра? олар?а т??ым ?уалау за?дылы?тары мен ?згер-гіштікті? себептері к?пке дейін белгісіз, т?сініксіз болды.
Чех ?алымы Грегор Мендель белгілерді? т?кым ?уалау за?лылы?тарын ашып, генетика ?ылымыны? негізін ?алады. Ол 1822 жылы Чехияны? Гинчица дегеп елді мекенінде кедей шаруанын отбасында д?ниеге келді. 1840 жылы Брюнне (казіргі Брно) каласындагы Августин монастрына тындаушы болып орналасты. Оны бітірген со? Вена университетіне т?сіп, екі жылдай жаратылыстану мен математиканы окып ?иренді. Мендель 1856 жылы монастырь?а кайтып келіп, ?мірінін со?ына дейін монах ?ызметін ат?арды.
ІІІ. Бекіту
Генетика ?ылымы нені зерттейді?
Григор Мендельді? ?ыс?аша ?мірбаяны.
Зерттеу ж?мысына Г. Мендельді? гибридологиялы? ?дісі.
ІV. ?орытындылау
V. Ба?алау
VI. ?йге тапсырма §37
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Сабақтың көрнекілігі:Галапагосс аралдарындағы қунақтардың қоректену ерекшеліктеріне байланысты тұмсығының өзгеруі
Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, топтастыру.
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру.
ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІV. Бекіту
V. Қорытындылау
VІ. Бағалау
VІІ. Үйге тапсырма беру.
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру.
Түр деген не?
Түрге күні бүгінге дейін бір ғана анықтама берілмеуі неліктен?
Морфологиялық өлшемнің ұзақ уақыт бірден – бір өлшем болып сақталуы неліктен?
Қазіргі кезде қай өлшем негізгі болып есептеледі?неліктен физиологиялық – биологиялық өлшем генетикалық өлшемнің нәтижесі деп есептеледі?
ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
Популяция деп тіршілік ортасы және оған бейімделу кабілеті де бірдей, бір-бірімен будандасып ұрпақ бере алатын бір түрге жататын дараларды айтады. Қолдан сүрыптау аркылы алынатын жануарлардың тұқымдары мен өсімдіктердің сорттары да жеке популяцияларға жатады.
Популяцияның генетикалык құрылымың ең алғаш статистикалық және генетикалық әдістерді қолдана отырып, дат генетигі В.Иогансен зерттеді. Оның 1903 жылы «Популяциядагы және таза линиялардағы тұқым қуалау» деген еңбегі жарық көрді. Бүл ілімді орыс генетигі С.С.Четвериков әрі қарай жалғастырып, дамытты.
Сонда бұл тәжірибенің нәтижесі, бұршақтың сорт популяциясы генетикалық құрылымы жағынан әртекті даралардан тұратындығын және оның әркайсысы таза сорттармақтардың (чистая линия) бастамасы бола алатындығын керсетеді. өздігінен тозаңданатын өсімдіктер популяциясының генотиптері ж\е анықталатып белгілері көбінесе гомозиготалы (АА немесе аа) жағдайда болады.
Ал жануарлар мен айкас тозанданатын есімдіктер популяция-сының генотиптері еркін будандасу негізінде қалыптасады. көпшілігінде гетерогенді (Аа) болып келеді. Мұндай популяциянын генетикалық құрылымын зерттеудің бір жолы — жекелеген гендер бойынша гомозиготалы және гетерозиготалы даралардың таралу сипатын аныктау.
Мысалы, популяциядағы бір геннің екі түрлі өлшемі бойынша гомозиготалы АА және аа даралары сан жағынан бірдей дейік. Олардан А жене а гендері бар аталык жөне аналық гаметалар ген мөлшерде түзіледі. Осындай гендері бар даралар будандасқанда мынадай нәтиже шығады:
♀ ♂
0,5 А
0,5 а
0,5 А
0,25 АА
0,25 Аа
0,5 а
0,25 Аа
0,25 аа
Сөйтіп, бүл мысалдан еркін будандасу жағдайында әр буын сайын доминантты жөне рецессивті гендері бар гаметалардьщ мелшері бір деңгейде, яғни 0,5 А және 0,5 а болатынын көреміз.
Бірак кейде популяциядағы гомозиготалар санының тең бол-майтындығы байкалады. Мысалы, карабидайдың бір популяция-сындағы сабағының түгі бар өсімдіктер түгі жоқ осімдіктерге кара-ганда терт есе көп болып келеді (4АА:1аа). Бүл жағдайда гаметалардың аракатынасы 0,5 А:0,5 а емес, 0,8 А:0,2 а болады. Будандастыру нөтижесінде олардан мынадай үйлесім түзіледі:
0,8 А
0,2 а
0,8 А
0,64 АА
ОДбАа
0,2 а
0,16 Аа ,
0,04 аа
Нөтижесінде өр жүз есімдіктің орта есеппен 96-сы түкті (64 гомозигота, 32 гетерозигота), тек төртеуі ғана түксіз болып шығады.
Бүл жағдайда келесі будандарда да «А» аллелі бар гаметалардың молшері 0,8 (0,64 гомозигота АА-дан, 0,16 гетерозигота Аа-дан), ал «а» аллелі бар гаметаньщ мөлшері 0,2 (0,04 гомозигота аа-дан, 0,16 гетерозигота Аа-дан келеді) болады.
231Харди—Вайнберг заңы. 1908 жылы ағылшын математигі Г.Харди мен неміс дөрігері В.Вайнберг популяциядағы генотип пен фенотиптін таралу жиілігін анықтайтын формула ұсынды.
Мысалы, адам популяциясындағы кейбір тұқым куалайтьш аурулардың таралу сипатын аньщтау және т.б. Өсімдіктер мен жануарлардың табиғи популяцияларына жүр-гізілген генетикалык зерттеулер олардың фенотип жағынан біркелкі болғанымен, түрлі рецессивті мутацияларға бай келетінін көрсетті. Ондай мутациялар генотиптері гетерозиготалы болып түрғанда фенотип түрғысынан ешкандай да білінбейді. Тек будандасу кезінде екі рецессивті аллель кезігіп, рецессивті гомозигота болғанда ғана білінеді. Мүндай жағдайда мутация тікелей табиғи сүрыпталудың бакылауына өтеді. Сейтіп, академик И.И.Шмальгаузеннің сөзімен айтатын болсак, өрбір түр мен популяция озінде «түкым куалайтын әзгергіштіктің корын» жинактаған күрделі гетерозиготалы жүйе болып есептеледі. Ол популяциянын тіршілік жағдайы әзгергенде ғана табиғи сүрыпталу аркылы жүзеге асырылады. Әр популяцияның өзіне тән гендік коры болады. Гендік қор (генофонд) дегеніміз — популяцияның, түрдің немесе систематикалык топтың гендерінің жиынтығы.
Мысалы, ірі өндіріс орталықтарында түтін мен ыс көп болғандыктан, сол манда өсетін ақ кайыңның діңгегі коңырқай күңгірт болып өзгереді. Соған байланысты кайыңда тіршілік ететін ақшыл көбелектердің арасында кейде күңгірт түсті мутанттар пайда болады. Егер мұндай құбылыс ауасы таза ауыл жағдайында болса, сүрыпталу арқылы жойылып кетер еді. Себебі ақшыл қайындағы күңгірт түсті көбелектер тез көзге түседі. Сондықтан оларды құстар жеп құртады. Ал түтінмен ысталған қайыңдағы көбелектер көзге көп түспейді, яғни табиғи сұрыпталу оларды сақтап қалады. Сұрыптаудың мұндай түрін қозғаушы сұрыптау дейді. Сонда мұндай сұрыпталуды жүзеге асыратын фактор — көбелектерді жейтін құстар. Егер сұрыпталу өте жылдам қарқынмен жүрсе, тез арада күңгірт түсті популяция пайда болады. Мысалы, Манчестер қаласының маңындағы қайың көбелегінің күңгірт түсті түрлері ақшыл көбелектерді 20 жылдың ішінде ығыстырып шығарған. Қозғаушы сүрыптау эволюцияда басты рөл аткарады. Бүған жылқының эволюциясы барысында оның аяғының саусактылықтан так түяктылыкка дейінгі өзгерісі де дәлел бола алады.
Қозғаушы сүрыптаумен катар табиғатта тұрақтандырушы сұрыптау да кеңінен таралған. Біршама түракты орта жағдайларында тіршілік ететін түрлерде болатьщ өзгерістер жағымсыз болуы мүмкін. Мұндай жағдайда аз озгерістерді тудыратын мутациялар сакталып, керісінше, көп өзгеріс тудыратын мутациялар жойылып отырады.
Тұрақтандырушы сұрыптауда, мысалы, жәндіктер арқылы тозаңданатын өсімдіктер гүлінің бір шағын бөлігі ғана өзгереді. Бұл сол жәндіктің мөлшеріне ғана шақ келеді, ал олай болмаған жағдайда тозаңдануға жағымсыз өсер етер еді.Мезозой дөуірінде пайда болған саусаққанатты балықтарға жататын латимерия осы күнге дейін өзгеріссіз тіршілік етіп келеді.
Сол сиякты Қазакстанда кең тараған акбөкен кайнозой дәуірінен бері карай орта жағдайларының түрлі өзгерістеріне қарамастан сақталып келеді. Бұларды тұрақтандырушы сұрыптаудың нәтижесі деп білеміз.
Қозгаушы сұрыптау мен тұрақтандырушы сұрыптау бір-бірімен тығыз байланысты. Қозғаушы сұрыптау қоршаған ортаның ауыспалы жағдайында түрлердін өзгеруіне ыкпал етеді. Ал тұрақтандырушы сұрыптау біршама тұрақты орта жағдайларында тиімді өзгерістерді сақтап, тұрактандырып отырады.Қозғаушы сүрыптау табиғаттағы түрлердің алуан түрлілігін камтамасыз етеді. Тұрактандырушы сұрыптау түрлердің тұрақтылығын сақтайды.
IV. Жаңа сабақты бекіту
Микроэвалюция ұғымы қандай үдерістерді қамтиды?
Дарақтарды қандай негізгі қағида бойынша бір популяцияға бірігеді?
Бұл ағзалар таралу аймағына қарай неге біркелкі орналаса алмайды?
Географиялық және экологиялық түр түзілу арасында қандай айырмашылықтар бар?
V. Қорытындылау
VI. Бағалау
VII. Үйге тапсырма §30
Күні:12.01.13
Пәні: Биология
Сыныбы: 9
Cабақтытың тақырыбы: §31 Макроэвалюция, оның бағыттары.
Сабақтың мақсаты:
Білімділігі - оқушыларды макроэвалюция және оның бағыттарымен таныстыру.
Дамытушылығы - оқушылардың шығармашылық, ойлау қабілетін арттыру.
Дарақтарды қандай негізгі қағида бойынша бір популяцияға бірігеді?
Бұл ағзалар таралу аймағына қарай неге біркелкі орналаса алмайды?
Географиялық және экологиялық түр түзілу арасында қандай айырмашылықтар бар?
ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
Эволюцияның негізгі бағыты қарапайымнан күрделіге қарай даму. Орыс биологі А.Н. Северцов органикалық дүниенің даму тарихында биологиялық прогресс пен биологиялық регресс болатынын ерекше бөліп көрсеткен.
Биологиялық прогресс — түрдің немесе баска да жүйелік топтардың тіршілік үшін күресте жеңіп шығуы. Биологиялық прогрестің негізгі белгілері: жүйелік (систематикалык) топтагы даралар санының артуы; таралу аймақтарының кеңеюі; тағы да баска жүйелік топтарға ажырауы. Организмдердің қоршаған ортаға бейімделуі:
а) түр дараларының саны артады; ә) түрдің таралу аймағы кеңейеді;
б) жаңа популяциялар, түр тамактары, түрлер түзіледі. Биологиялық эволюцияның бағыттары. Академиктер — Алексей
Николаевич Северцов пен Иван Иванович Шмальгаузен биологиялық эволюцияның биологиялық прогреске әкелетін 3 бағытын анықтады.
1. Ароморфоз (Арогенез).
2. Идиоадаптация (Аллогенез).
3. Дегенерация (Катагенез).
1. Ароморфоз (грекше "airo"— көтеру, "тогрһа"— пішіні), арогенез — организмнің кұрылысы мен қызметін күрделендіруге, құрылымы мен тіршілік етуге қабілетінің жалпы деңгейін көтеруге әкелетін эволюциялық өзгеріс. Ароморфоздың нәтижесінде жаңа ірі систематикалық топтар — типтер мен кластар пайда болады. Ароморфоздың нәтижесін кестемен берейік (2-кесте).
2-кесте
Негізгі ароморфоздар
Ароморфоздың нәтижесі
1
2
1) фотосинтез; 2) эукариотты жасушалар;
3) жыныс процесі;
4) кеп жасушалылық;
1} атмосферада оттектің жиналуы; 2) жасушада ядро мен органоидтердін пайда болуы; 3) жасуша арасында генетикальщ ақпа-раттын алмасуы; 4) көп жасушалы организмдердің шығуы
5) екі жакты симметрия; 6) үшқабаттылык; 7) мүшелер жүйесі; 8) ішектің соңғы бөлімі мен аналь тесігі; 9) козғалыс, тыныс алу, канайналым жүйесі; 10) хорданын тірек мүшелері;
11) өсімдіктердің үлпаларға жіктелуі; 12) жануарлар денесінін бөлімдерден тұруы; 13) жак сүйектерінің түзілуі; 14) омыртқалыларда аяк белдеулері-нІн дамуы;
өсімдіктін, сарышаяндардың алғаш күр-лыкка шығуы; белсенді қоректену, түрлі козғалыстар жасау
15) өсімдікте мүшелердің пайда болуы; 16 жүзбе канаттардьщ аякка өзгеруі; 17) ауамен тыныс алу мүшелерінің дамуы;
папоротниктәрізділер мен саусақканатты балықтардың күрлықка шығуы
бауырымен жорғалаушылар мен ашық-тұкымдылардьщ шығуы
20) түкым мен тозан. түтігінін түзілуі;
жабық түкымды (гүлді) өсімдіктер пайда болды
21) 4 қуысты (камералы) жүрек; 22) артерия, вена қан тамырларына бөлінуі; 23) сүт бездерінін болуы; 24) гүл мен жеміс және жатырдың дамуы;
алғашқы жылы қандылардын (қара-пайым сүткоректілер мен қүстар — археоптерикс) шығуына себеп болды
25) ми кыртысының карқынды дамуы; 26) тік жүру
адамның шығуы
Ескерту. Кестедегі келтірілген материалдар заманның даму ретіне қарай берілді.
Ароморфоз мутациялық өзгергіштік пен табиғи сұрыпталудың негізінде калыптасады. Эволюция барысында ароморфоз ұзақ уақыт сақталады.
Үлкен және кіші канайналым шеңберінің қалыптасуы — ароморфоздың жолы.
Сүтқоректілердің құрылым деңгейі — миының күрделенуі, тірі туу, жылықандылық прогресс жолымен дамуы негізінде күрделенді (32-сурет). Сүтқоректілердің жылықандылығы басқа организмдер бара алмайтын Арктика мен Антарктидаға таралуына себепші болды. Организмдердің орта жағдайларына бейімділігі артып, жаңа кеңістікке көбірек таралуына әсерін тигізеді.
Өсімдіктердегі ароморфоз:
1) көбеюі — спорадан тұқымга көшуі (түкымның пайда болуы — ароморфоз); 2) гүлдің дамуы; 3) гүлден жемістің түзілуі; 4) Судан басқа құрлықта да ұрықтануы; 5) өсімдіктердің құрылысының күрделенуі және т.б. Эволюцияның даму бағыты:
а) бір жасушалылардан көп жасушалыларға;
ө) екі қабатты организмнен үш қабаттыға;
79
32-сурет. Ароморфоз. Омыртқалы жануарлардың мүшелер жүйесінін
күрделенуі
б) төменгі сатыдағыдан хордалыларга дейін дамуы және т.б.
2. Идиоадаптация (грекше "idios"— "ерекшелігі", латынша "adaptatio" — "бейімделушілж" деген магына береді), аллогенез — биологиялық құрылым деңгейін күрделендірмей, өзгертпей тіршілік үшін күресте организмдердің өзіне пайдалы белгілі бір орта жағдайына бейімделушілігі. Әрбір түр белгілі бір ортада тіршілік ететіндіктен дәл осы ортаға тән пайдалы бейімделушілік калыптасады.
Жануарлардың бүркеніш (жасырушы) реңі, өсімдіктердің тікенектері, безді түктері, скат, камбала балықтарының су түбіне бейімделіп, жалпақ пішінді болуы — идиоадаптация (33-сурет).
Қорек аулау тәсіліне қарай, кұстардың аяктарындағы саусақтарының өзгеріске ұшырауы: жапалақ саусақтары (4 саусағы бірдей деңгейде) жемін бүріп ұстауға; тоқылдактың саусақтары ағаш діңінде еркін козғалуға; құтанның ұзын сирағындағы саусақтары батпаққа батып кетпей, жеңіл қозғалып жемін табуға бейімделген. Идиоадаптация — тірі организмдердің тіршілік ортасына жеке бейңмделуі.
Жануарлардағы нағыз идиоадаптация — аяқтарының күрылысындағы ерекшеліктер (көртышқандар, түяктылар, ескекаяқтылар); құс тұмсықтарының түрлі пішінді болуы (жырткыш кұстарда — имек тұмсьщ, балшыкіпы құстарда — өте ұзын тұмсык, кайшыауыздарда — самырсын түқымдарын шағу үшін айқасқан түмсық., т.б.); түрлі жөндіктердің, балықтардың бүркеніш реңдері, т.б. Өсімдіктердегі идиоадаптация — тозаңдануға, жемістері мен тұқымдарын таратуға бейімделуі. Қандауырша мен омыртқалы жануарлардың арғы тегі — ертедегі бассүйексіздер. Тарихи дамудың әсерінен қандауыршаның құрылым деңгейі күрделенбей, сұрыптаудың әсерінен теңіз түбіндегі құмда тіршілік ету бейімделушілігі дамыды. Әр типте немесе класта құрылым деңгейі бірдей көптеген түрлер әр түрлі тіршілік жағдайына бейімделген. Мысалы, балықтардың бір түрі тұщы суда, екіншісі тұзды суда, үшіншісі судың терең кабатында тіршілік етеді.
Скат — терең суды мекендейтін шеміршекті балықтардан шыққанымен су түбінде тіршілік етуге бейімделуге көшкен. Эволюция процесінде судың кысымы үлғайғандыктан скаттың дене пішіні де жалпайып өзгерді. Баяу қозғалатындықтан козғалу кызметін аткаратын құйрығы жойылды, жыртқыштарға жем бола бастады. Сондықтан денесінде су түбінің түсіне (кұм, кайыр) ұқсас бүркеніш рең, жауынан қорғану үшін күйрық шаншары жетілді. Су түбі ете караңғы болғандықтан электрлі мүшесі пайда болып, жаңа жағдайга бейімделді. Скат балығының дене құрылым деңгейі ешкандай өзгеріске ұшыраған жок.
3. Дегенерация (катағенез; грекдце "kata" — қарапайымдану, кері кету) — эволюцияның үшінші бағыты. Бүл бағытта (дегенерацияда) организмдердің құрылысы карапайымданады, бірақ өлімге апармайды. Мұның мысалы ретінде паразит құрттарды алуға болады. Жалпақ құрттар жануарлардың ішінде тіршілік ететіндіктен олардың асқорыту жөне сезім мүшелері жойылган. Паразит құрттардың құрылысының бұлай қарапайымдануы құрттарға ешбір кедергі жасамайды. Қайта олардың иесінің ішегінде тіршілігін сақтап қалуга себін тигізеді. Жалпақ құрттардың шыққан тегі суларда еркін жузіп, тіршілік еткенімен олардың паразиттікке ауысуы кұрылысының карапайымдануына себеп болып отыр.
Организмдердің тіршілік ету ортасына пайдасыз мүшелері регреске ұшырап жойылып, оның орнына бейімделу ыңғайына карай жаңа мүшелер пайда болады. Дегенерация — жалпы кұрылым деңгейін карапайымдатып төмендету аркылы организмдердің бейімделгіштік өзгерісі.
• Биологиялық процесс. Ароморфоз. Идиоадаптация. Дегенерация.
1. Биологиялык прогресс — жүйелік топтағы даралар санының артуы, таралу аймактарының кенеюі, баска да жүйелік топ-тарга ажырауы. Популяция мен түрдің тіршілік ортасына бейімделуі.
2. Биологиялык эволюцияның бағыттары: ароморфоз, идиоадаптация, дегенерация.
IV. Жаңа сабақты бекіту
1. Биологиялык прогресс дегенді калай түсінесіңдер?
2. Организмдер эволюциясынын басты бағыттарын атаңдар.
1. Биологиялык эволюцияның қай түрі организм топтарыньщ кұрылым
деңгейін күрделендіріп, жогары сатыға көтереді?
2. Ароморфозга мысалдар келтіріндер.
1. Идиоадаптация дегеніміз не?
2. 32-суреттегі балық, бака, кесіртке, кұс, маймылдардың дене күрылысынын күрделенуІн жеке-жеке талдап беріндер. Әркайсысьшмн тұсына кай мүшесі екендігін жазып, көрсетіңдер.
Құрттарда мезодерма кабатының пайда болуы ароморфозга жата ма? Жатса ол кандай құрттарда пайда болды?
1. Омырткалы жануарлардың жүрек кұрылысындағы ароморфозды талдап беріндер.
2. Биологиялық прогреске жетудің негізгі жолы қандай?
3. Прогресс жолымен дамудың негізінде сүтқоректілердің құрылым деңгейінде қандай күрделенушілік болды?
4. Өсімдіктердегі ең ірі ароморфоз деген не?
5. Идиоадаптацияда организмдердің биологиялық құрылым деңгейі өзгере ме? Өсімдіктердегі идиоадаптацияға мысалдар келтіріңдер.
V. Қорытындылау
VI. Бағалау
VII. Үйге тапсырма §31
Күні: 17.01.13
Пәні: Биология
Сыныбы: 9
Cабақтытың тақырыбы: §32. Биологиялық эвалюцияның жалпы заңдылықтары
Сабақтың мақсаты:
Білімділігі - оқушыларға биологиялық эвалюцияның жалпы заңдылықтары туралы мағлұмат беру.
Дамытушылығы - оқушылардың шығармашылық, ойлау қабілетін арттыру.
Сабақтың көрнекілігі: Сүтқоректілер аяқтарының сәйкес мүшелерінің суреті
Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру.
ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІV. Бекіту
V. Қорытындылау
VІ. Бағалау
VІІ. Үйге тапсырма беру.
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру.
1. Омырткалы жануарлардың жүрек кұрылысындағы ароморфозды талдап беріндер.
2. Биологиялық прогреске жетудің негізгі жолы қандай?
3. Прогресс жолымен дамудың негізінде сүтқоректілердің құрылым деңгейінде қандай күрделенушілік болды?
4. Өсімдіктердегі ең ірі ароморфоз деген не?
5. Идиоадаптацияда организмдердің биологиялық құрылым деңгейі өзгере ме?
ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
Дивергенция, конвергенция, параллелизм — тірі организмдер топ-тарыныц эволюциялык формалары.
Дивергенция (латынша"divergo" — кері шегінемін) деп туыс формалардағы белгілердің ажырауын айтады. Ол табиғатта үдайы жүретін процесс. Бір аймақта қореқ қорын біркелкі қабылдайтын ұқсас жануарлар болса, корек таусылғанда олар қоperi мол басқа орындарға ауысады. Бір аймақта сыртқы ортаға талабы әр түрлі организмдер тіршішк етсе арасында бәсеке аз болады. Эволюция барысында алғашкы бір турден бірнеше түрлердің шығуын Ч. Дарвин белгілердің ажырауы немесе дивергенция деп атады.
Конвергенция (латынша "conergo" — үксас болу) деп организмдер-дің туыстық жағынан алыс болғанымен мекен (тіршілік) ортасы бірдей, сыртқы пішінінің бір-біріне ұқсас болуын айтады. Мысалы, дельфиндер сүтқоректілер класына жатады, соған қарамастан дене пішіні балықтарға ұқсайды. Дене пішіні сүйір, артқы аяктары жоқ, алдыңғы аяқтары жүзбе қанатқа айналған. Жүзбе канаттары судың терендігіне оң мен солға бұрылу, су бетіне көтерілу жөне тежеу кызметін аткарады. Арқа жүзбе қанаты жылдам жүзгенде ауыр денесі жан-жағына ауып кетпес үшін кажет болса, қүйрық жүзбе канаты есу қызметін атқарады. Сондыктан дельфиннің құйрық жүзбе қанаты балықтікі сияқты тік емес көлбей орналасқан. Бір-бірімен туыстығы болмаса да, жануарлардың тіршілік ортасына бейімделуіпілігін көреетеді.
Параллелизм (грекше "parallehs" — қатар жүру) деп туыстык жағынан өте жақын организмдердің ұқсас белгілерінің бір-біріне тәуелсіз дамуын айтады. Мысалы, сүтқоректілер класына жататын ескекаяктылар отрядының сулы ортаға бейімделушілігі 3 салада дамыды. Мысалы, морждар, құлақты ж\е кәдімгі түлендер сулы ортага бір-бірінен тәуелсіз көшкендіктен суға бейімделу мүшесі — ескегі пайда болды. Жәндіктердің ішінде қоңыздардың алдыңғы жұп қанаттары өзгеріп, қатты қанатқа айналғандықтан қанатүсті деп атайды. Қоңыздардың барлығы қатқыл қанаттылар отрядына топтастырылды. Қосмекенділердің белгілері саусаққанатты балықтарда дамиды. Сүткоректілердің көп белгілері аңтісті кесірткелердің топтарында пайда болды жөне т.б.
Эволюция — қайтымсыз процесс. Кез келген организмнің жаңа ортаға бейімделуі үшін кандай да болсын өзгерген бір мүшесі жойылады. Кейін бүрынғы тіршілік еткен ортасына қайта ауысқанымен жойылған мүшесі кайтадан калпына келмейді, баска бейімделушілікпен алмастырылады. Эволюция кайтымсыз (кері кайталан-байтын) процесс екендігін кезінде Ч. Дарвин: "Тіпті тіршілік еткен ортасы қайтадан дәл бұрынғыдай болып қайталанғанымен жоғалған түр еш уақытта да қайта қалпына келмейді", — деп жазды. Мысалы, дельфин, киттер ешкашан кайтадан балыққа айналмайды. Қүрлыкта тіршілік еткен жануарлардың сулы ортаға ауысуы аяқтарының конвергентті өзгерісінен — конвергенция мүшелердің тек сырткы құрылысын өзгертуге қатысады.
37-сурет. Дивергенция нәтижесінде пайда болған бұғылардын көптүрлілігі: 1— теңбіл бұғы; 2—бүғы (марал); 3—кербұғы; 4—солтүстік бұғысы; 5—бұлан;
6—елік; 7—кұдыр
Дельфиннің, киттің ескектерінің ішкі күрылысында сүткоректілерге тән 5 саусакты аяктың негізгі белгілері сақталған. Өсімдіктерден Қырымда өсетін мәңгі жасыл бұташық — кірпішөпті (иглица) мысалға алайық. Оның сабағында жылтыр қалың "жапырақтары" бар. Шын мөнінде, ол — жапырағын емес түрін езгерткен бұтақтары. Нағыз жапырағы қабыршак тәрізді, жанағы жапыраққа ұқсаған бұтақтарынын ортаңғы жүйкесінде орналасады. Ерте көктемде қабыршақтарының қолтығынан майда гүлдер шығып, одан Кызыл жидектер дамиды.
Кірпішөптер ертеректе күрғақшылыкка бешмделіп, жапырактары суды кеп буландырмас үшін жойылған. Қайтадан ылғалды ортаға ауысканда жапырактарының орнына жапырак пішінді бұтақтар пайда болған.
Эволюцияның бір қалыпты еместігі. Жүздеген миллион жылдар бойы жер бетінде ешкандай өзгеріссіз тіршілік етіп жаткан организм-дер де бар, оған қылышкүйрық, саусаққанатты балықтар, гаттерия
жатады. Бұларды екінші сөзбен "тірі казбалар" дейді. Дегенмен кейбір өсімдіктер мен жануарлар жылдам өзгереді. Мысалы, Филиппин мен Аустралияда 800 мың жыл ішінде тышқандардың бірнеше жана туыстары пайда болтан. Байкалда 20 млн жылға жетер-жетпес уакыт аралығында 34 жана туыска жататын бүйірлеп жүзгіш шаянның 240 түрі шыккан. Эволюцияның каркыны астрономиялык уакытпен аныкталмайды. Жаңа түрдің шығуы кажетті ұрпақ санымен жөне бейімделушілікпен аныкталады.
Эволюцияның каркындылығы бір калыпты түракты жағдайда (мұхиттьщ терендігі, үңгір сулары) тіршілік ететін организмдерде баяу, өлсіз жүреді. Аралдарда жырткыштар кездеспейтін жерлерде сүрыпталу өте төмен болады. Керісінше сүрыпталудың каркынды жүретін жерлерінде эволюция да жылдам.
Мысалы, XX гасырдың 30-жылдарында зияндьі жәндіктерге карсы улы препарат (ДДТ) колданылған. Біраз жылдан соң улы препаратка тезімді формалары шығып, жер бетіне тез таралған. XX ғасырдың 40—50-жылдарында пенициллин, стрептомицин, грамицидин анти-биотиктерін кеңінен колданудын нәтижесінде бұған да төзімді микро-организмдер пайда болды.
Паразит құрттардын жойылған мүшелерінін орнына пайда болған мүшелердід. кұрт үшін кандай маңызы жапырактарының қабыршаққа айналу себебін түсіндіріңдер.
.Қозғалмай бекініп тіршілік ететін погонофорадағы дегенерациянын мысалдарын талдаңдар.
Погонофораларда ас қорыту мүшесі болмаса денесінде ас қалай корытылады?
Қозғалмай бекініп тіршілік ететін тағы қандай организмді білесіндер, сипаттап беріңдер.
Протей кайда тіршілік етеді? Дегенерация мысалдары арқылы түсіндіріңдер. Сулы ортада тіршілік ететін өсімдіктердегі дегенерацияға мысалдар келтіріндер.
V. Қорытындылау
VI. Бағалау
VII. Үйге тапсырма §32
Күні: 19.01.13
Пәні: Биология
Сыныбы: 9
Cабақтытың тақырыбы: §33. Жерде тіршіліктің дамуы.
Сабақтың мақсаты:
Білімділігі - оқушыларға жерде тіршіліктің дамуы туралы мағлұмат беру.
Дамытушылығы - оқушылардың шығармашылық, ойлау қабілетін арттыру. Тарихи ғылыми көзқарас қалыптастыру.
Жер кабатындағы тасқа айналып сақталып қалған қалдықтарынан зерттейді. Сондықтан геологиялық кабаттар Жер тарихының тас шежіресі. Қазба қалдықтар мен тау жыныстары қабатының жасын айыру үшін геохронологиялық әдіс колданылады. Әрбір геологиялық дәуірдің өзіне тән өсімдіктері мен жануарларының қалдықтарын анықтау үшін қабаттардың орналасу тәртібінің сұлбасын жасайды. Жердің ертедегі қабатының жасын айыру үшін радиоактивті изотоптарды пайдаланады. Организмдердің пайда болу жүйелілігін және жер қыртысы қабаттарының жасын біліп, ғалымдар ғаламшар тарихынын хронологиясын тіршіліктің дамуын сипаттады.
Жер тарихының шежіресі. Жер тарихы — заманға; заман — кезеңге; кезең — дәуірге; дәуір — ғасырға бөлінеді Бір заманның аякталуы мен келесі заманның басталуының арасында құрлық пен теңіздің арақатынасының өзгеруі; тау түзілудің қарқынды жүруі — жер бедерін өзгертіп, кайта құрады. Заманның аттары.
1.Архей — ежелгі заман.
2. Протерозой — алғашқы тіршілік.
3. Палеозой — ертедегі тіршілік.
4. Мезозой — ортадағы тіршілік.
5. Кайнозой — жаңа өмір.
Архей заманында тіршіліктің дамуы. Архей заманьшда аспанды түнерген қара бұлт қаптап, найзағай жарқылдап, жанар таулар атқылаған. Ауада оттек болмаған, көмірқышқыл газының көптігі тіршілікке қолайсыз еді. Тау жыныстарының кұрамында графит көп болған. Ғалымдар графит тірі организмдердің құрамына кіретін органикалық қосылыстардың қалдығынан түзіледі деп есептейді. Миллиондаған жылдар өткенде жылы суда қабығы мен ядросы жоқ тірі нәруыздың түйірлері, іркілдек тамшылар пайда болған. Олар суда еріген органикалық заттарды бүкіл денесімен сіңіре бастаған.
Сондықтан алғаш пайда болған тірі организмдер — гетеротрофтар деп есептеледі. Канада, Австрия, Африка, Орал, Сібірден табылған бағана тәрізді әкті түзілістер — строматолиттер (ертедегі шөгінді жыныстар) көк-жасыл балдырлар мен бактериялардың әрекеті екендігі аныкталған. Көк-жасыл балдырлар мен бактериялар — прокариоттар архейде тіршілік еткен. Шөгінді жыныстар — темір, никель, марганецтерге де бактериялардың қатысы бар. Көк-жасыл балдырлар мен бактерияларда оқшауланған ядро болмаса да зат алмасу жақсы дамып көбеюге қабілетті болтан. Жер бетінде тіршілік эволюциясында фотосинтездің болуы — ең басты кезең. Себебі фотосинтез органикалық дүниені жануарларға және өсімдіктерге бөлуге себепші болды. Ең алғашкы фотосинтездеуші организмдер прокариоттар — көк-жасыл балдырлар болды. Ауаға мұхиттан бос оттек бөліне бастады. Тірі табигат эволюциясындағы ірі ароморфоз фотосинтез процесінін жүруі. Архей заманының соңында ең алғашқы колониялы балдырлардың шыққандығына Аустралия мен Африка құрлығынан тасқа айналған қалдыктардың табылғаңы дәлел.
Протерозой заманында тіршіліктің дамуы. Протерозой — Жердің тарихи дамуындағы ең ұзаққа созылған заман. Бүл кезеңде көп жасушалы жасыл балдырлардың суда еркін жүзген жене су түбіне бекінген түрлері шықты. Су түбіне бекінген балдырлардың денесі бөліктерге бөлінген формаларынан мүшелер дамыды. Жасыл балдырлар ауа қабатына оттекті көп мөлшерде бөліп, жануарлардың тыныс алып өркендеуіне әсер етті. Әсіресе бір жасушалы организм-дерден — бактериялар, кек-жасыл балдырлар және талшыктылар өте көп таралған
Протерозойдың соңындаіъі есімдіктер мен жануарлар:
1 — көп жасушалы балдырлар; 2 — губкалар;
3 — медузалар; 4 — жылжып бара жаткан
буылтык кұрт; 5 — ініндегі буылтьщ кұрт; 6 — сегіз сөулелі коралл; 7 — карапайым буынаякты
Протерозойда организмдердің басым коппплігі теңіз ішеккуысты-лары, губкалар, буылтық қүрттар, былқылдакденелілер екендігі жер кыртысы кабаттарынан табылған калдықтардан байкалған. Сонымен катар саныраукүлактар, буынаяктылардың қалдыктарының болған-дығы дәлелденген (38-сурет).
Протерозойда табылған жыныстардан фотосинтез процесінің нәтижесінде, су мен атмосферада оттектің кеп жиналгандығы аныкталды.
ІІ. Палеозой заманы 6 кезеңнен: кембрий, ордовик, силур, девон, тас көмір (карбон), пермь.
Кембрий (организмдердің каңкд калдығы алғаш табылған орыннын аты). Ауа райы қоңыржай, топырак, болмагандыктан тірші-лік, негізінен, сулы ортада дамыды. Құрлықта тек бактериялар мен кек-жасыл балдырлар тіршілік еткен. Өсімдіктерден жасыл, диатом, алтын түсті балдырлар теңіздерде еркін жүзіп, қызыл, коңыр балдырлар теңіз түбіне бекініп тіршілік еткен. Кембрийдің бас кезінде құрлықтан шайылған тұздар теңіз суының тұздылығын арттырған. Әсіресе тенізде кальций, магний тұздарының концентрациясы көбейе бастаған. Теңіз жануарлары минералды тұздарды денесіне еркін сіңірген. Буынаяқтылардың ертедегі өкілі — осы күнгі құрлык шаянына ұқсас (мокрица) трилобиттер п.б. Денесіне сіңген минералды түздардан денесінің сыртында хитинді сауыт түзілген. Трилобиттердің денесі хитинді-сауытты, 40—50 бунаққа бөлінген, теңіз түбінде жорғалал жүріп тіршілік етеді. Кембрийде — губкалардың түрлері, коралдар, былқылдакденелілер, теңіз лилиясы, кейініректе теңіз кірпісі п.б. Кембрийді — омырткасыздардың даму кезеңі дейді.
Ордовик Теңізде коңыр, қызыл балдырлар, трилобиттер тіршіліктерін жалғастырып дами берді. Қазіргі сегізаяк, кальмарлардың туысы — алғашқы басаякты былқылдакденелілер (ұлулар) пайда болды. Сонымен бірге иықаякты, бауыраяқты былқылдақденелілер тарала бастады.
Силур кезеңінде тау түзілу процесі қарқынды болғандыктан құрлыктың көлемі артты, ең алғашкы омыртқалылар пайда болды. Буынаяқтылардан ұзындығы 2 метрге жететін 6 жұп аяқтары бар алып ракоскорпиондар дамыды. Оның ауыз айналасына орналасқан аяқтарының ең алдынғы жұбы қорегін ұстап бөлшектеу үшін қысқышқа айналған. Силурда ішкі қаңқасы шеміршекті, сырты қалқаннан тұратьш сүйекті сауытпен капталған ең алғашкы омыртқалы жақсүйексіз жануарлар — сауытты балықтар пайда болды (40-сурет). Сауытты балықтар жүп жүзбе қанаттары болмағандықтан, көбінесе су түбінде жатып тіршілік еткен. Тек пішіні жағынан балыққа ұқсағанымен, жақсүйексіздер (дөңгелекауыздылар) класына жаткан. Өте баяу козғалу әрі карай дамуға қабілетсіз етті, ақырында жойылды.
Осы күнгі дөңгелекауыздылар — минога мен миксина сауытты балықтардың жақын туысы.
Судың азайып ең алгаш құрлыккд шыққан өсімдік — псилофиттер (риниофиттер) (41-сурет). Оның құрылысы көп жасушалы жасыл балдырларға ұқсаған, нағыз жапырақтары болмаған. Жіңішке жіп төрізді өскіншелері арқылы топыраққа бекіпл, су мен минералды тұздарды сіңірген. биогенді қабат — топырақ түзілді. Ең алғаш кұрлыққа псилофиттермен қатар осы күнгі сарышаянға ұқсас өрмекшітектестер де шықты. Силурдың соңында қаңқасы шеміршектен тұратын жыртқыш балықтар пайда болды.Өсімдіктер мен жануарлар құрлықты мекендей бастады.
40-сурет. Жақсүйексіз сауытты балықтар
Девон (Оңтүстік Англияның Девоншир графтык атағының кұрметіне аталған). Девонды балықтар кезені дейді. Теңіздің көлемі азайып, саязданып, ауа райы құрғап, шөлді-шөлейтті жерлер көбейді. Теңіздерде шеміршекті (осы күнгі акулалар, скаттар, химералар) ж\е сүйекті балықтар пайда болды. Жүзбе қанаттарының қүрылысьша карай сүйекті балыктар сәулеқанаттылар (жүзбе канаттары желпуіш
41-сурет. Псилофиттер (риниофиттер) — кұрлыкка алғаш шыккан өсімдіктер
тәрізді) және саусаққанаттылар (жүзбе қанаттары саусакка ұксайды) деп бөлінеді. Саусакканатты балықтардың жүзбе қанаттары етті, кыска болған. Екі көкірек, екі құрсак жүзбе канаттарының көмегімен жүзіп кана коймай, суы күрғай бастаған көлдерден су іздеп жорғалап жүрген. 1938 жылы Оқтүстік Африканың мұражайына ұзындығы 1,5 метр, салмағы 50 кг балық тапсырылған. Балық мүражайы қызметкері К. Латимер ханымның есімімен латимерия деп аталған. Девонның соңында саусаққанатты балықтардан алғашкы қосмекенділер — стегоцефалдар шыққан.Девонда өсімдіктерден — споралы қырықбуындар, плаундар, қырықжапырақтар пайда болды. Тұқымды қырыкжапырактар көптеп тарала бастады. Қүрлық өсімдіктері ауаны оттекпен байытып, тазартып, жануарларды қорекпен қамтамасыз етті.
Тас көмір (жерде тас кемірдің қальщ кабаты болғандыктан атаған). Ауа райы ылғалды, жылы болып батпақты жер аумагы көбейген. Биіктігі 30—40 м, ені 1—2 м ағаштектес плаундар — лепидодендрон мен сигиллярия, каламиттер қалың орман болып ескен. Тас кемірдің орта кезінде жер бетінде өсімдіктер өлемі ерекше каулап есіп, дами бастаған (43-сурет). Тұқымды қырыкжапырақтардан ашыктұқымдылар таралып, эволюцияда тұқыммен көбею жолы пайда болды.
42-сурет. Палеозой заманыньщ девон, карбон, пермь кезеңдеріндегі фауналар:
1—саусакқанатты балық (девон); 2—ертедегі космекенді — стегоцефал (карбон);
3.Адамдардың жануарларға ұқсас құрылыс дене мүшелерін атау.
4. Адамның әлеуметтік факторлдарына тоқталу.
Адамнын шығу тегі мен тарихи даму кезеңдерін, нәсілдік ерекшеліктерін зерттейтін ғылым саласы антропология деп аталады. Адам мен жануарлардың дене құрылысында көптеген ұксас белгілер бар. Швед ғалымы К.Линней өзінің "Табиғат жүйесі" атты еңбегінде адам мен маймылды сүтқоректілер класының өкілі ретінде бір туыска жатқызған (1735). XIX ғасырдың бас кезінде француз ғалымы Ж.Б.Ламарк адамның жерде жүруге бейімделген маймыл тектес ата-тектен шықкандығын айтты. Ағылшын ғалымы Ч.Дарвин 1871 ж."Адамның шығу тегі және жыныстық сұрыпталу" атты еңбегінде: "Адам — тіршіліктің тарихи даму сатысындағы ең жоғары әрі соңғы буыны" деп көрсетті. Ол: "Адам мен адам тәрізді маймылдардың арғы ата тегі бір»— деген тұжырым жасады. Адамның жануарлар дүниесі жүйесіндегі алатын орны. Адамның жануарлар дүниесінің өкілі екендігі оның ұрықтык дамуы кезіндегі калыптасатын белгілерінен айкын көрінеді. ұрықтың алғашқы даму кезеңі — зигота бір клеткалы қарапайымдыларға ұқсаса, дамуының келесі бластула кезеңі вольвокске ұқсайды. Ұрық біртіндеп күрделеніп гаструлаға айналғанда, денесі екі қабаттан түратын ауыз қуысы және ішек қуысы бар гидрага ұқсайды. Міне, осылай даму барысында ұрықтың құрылысы күрделеніп, мүшелер жүйесі калыптаса бастайды. Адам ұрығының дамуының алғашқы кезеңінде барлык хордалылар (желілілер) типінің өкілдеріндегі сияқты ұрыктық арқа жағында жүйке түтігі, оның астында хорда (желі), ал хорданың астын ала ас қорыту мүшелері орналасады. Ас корыту мүшелерінің алдыңғы кеңейген жұткыншақ бөлімнің екі бүйірінде көптеген желбезек саңылаулары болады. Адам хордалылар типінің ішіндегі омырткалылар тип тармағына жатады. Өйткені даму барысында омыртка жотасы, екі қолы мен аяқтары қалыптасып, денесінің бауыр жағында жүрек, жүйке түтігінің алдыңғы жағынан мидың бес бөлімі түзіледі.
Адам сүтқоректілер класына жатады. Себебі алдыңғы мидың көлемі ұлғайып, құрылысы күрделенеді, балаларын сүтпен асырайды.Тістері (азу тіс, ит тіс және күрек тістер), дене қуысындағы көкет, құлак қалканы мен ортаңғы құлақтағы үш дыбыс сүйектері (төс, үзеңгі, балға) тек сүтқоректілерге тән белгілер екенін керсетеді. Адамның да ұрығы анасының жатырында дамып жетіледі, ұрықтың қоректенуі ұрықжолдасы (плацента) арқылы жүреді. Адамның қолындағы бас бармактың қалған 4 саусаққа карама-қарсы орналасуы және саусактарда жалпақ тырнақтың болуы, бұғана сүйектерінің жақсы жетілуі, сәбилердегі сүт тістердің кейінірек тұрақты тістермен алмасуы адамның приматтар отрядына, оның ішіндегі адам тәрізді маймылдар отряд тармағына жататынын көрсетеді. Адам осы отряд тармағының тартанаулы маймылдар тобына жатады. Бүл топтан адамдар түқымдасы бөлініп шыгып, өз алдына адамдар туысын құрайды. Бұл туыстың қазіргі түрі — саналы адам (Homo sapiens).
Адамның жануарлар дүниесіндегі орны
Хордалылар типі Омыртқалылар тип тармағы Сүткоректілер класы
Қағанақтылар класс тармағы
Приматтар (маймылдар) отряды .
Адам тәрізді маймылдар отряд тармағы
Адамдар туысы Саналы адам түрі
Адамның жануарлар дүниесінің өкілі екендігін дәлелдейтін рудименттік ж\е атавизмдік белгілер бар.
Рудименттік деп ата тегінен қалған қалдық белгілерді айтады. Рудименттік белгілерге, мысалы, соқырішек, құлақ айналасындағы бұлшық еттер, терідегі түктер, құйымшақ, т.б. жатады. Бұлардың қызмет аткармайды.
Атавизм деп арғы ата-тектін белгілерінің қайталануын айтады. Ондай белгілерге сирек жағдайда байқалатын денесін қалың түк басқан баланың дүниеге келуі немесе көп емшекті, құйрықты нәрестелердің туылуы мысал болады.
Антропогенездің биологиялық және әлеуметтік факторлары. Антропология ғылымы адамның ежелгі адам тәрізді маймылдардан шығып, осындай дәрежеге дейін көтерілуі биологиялық ж\е әлеуметтік факторларға байланысты деп түсіндіреді. Адамэволюциясына әсер еткен биологиялык факторлар: тұкым куалайтын езгергіштік, тіршілік үшін күрес, табиғи сүрыпталу. Алайда "саналы адам" түрінің пайда болуында әлеуметтік факторлар шешуші рол атқарды. Олар: еңбек, сөз, қоғамдасып тіршілік ету, әлеуметтік заңдылықтардың қалыптасуы және т.б.
Адам эволюциясында еңбектіц рөлі зор. Адамның еңбек етуі еңбек құралдарын жасаудан басталады. Адамның маймылға ұқсас ата тегі еңбек құралын өзі жасап, оны бірте-бірте күрделендіріп, пайдаланып, өзінің тіршілік ортасына бейімделе келе түрлі морфол-қ және физиол-қ өзгерістерге ие болды. Мұның себебі: су тартылып, орман алқаптарының көлемі азайып, ашық далалы жерлер пайда болды. Ағаш басында тіршілік еткен маймылдар енді жерге түсіп, ашық алаңкай жерлерде қоректерін тауып жеп, күн көре бастады. Ашық далада жауының козіне бірден түсетін болғандыктан, олардан қашып қорғануға тура келді. Қоректік заттары өзгеріп басқа өсімдіктермен, майда жәндіктермен қоректене бастады. Осыған байланысты еңбек құралдары қажет болды. Ол құралдарды іздеп табу немесе жасау керек еді. Міне, осынын бәрі бірте-бірте екі аяқпен тік жүріп қозғалуды кажет етті. Тік жүру адамнын дене құрылысын біршама өзгертті. Бүкіл салмақ омыртка жотасына түсетіндіктен, оган солқылдактық қасиет беретін иілімдер пайда болды. Аяктың басы жүруге серпімділік беретіндей болып өзгерді, жамбас қуысы кеңейді. Қорегінің өзгеруіне байланысты жақ сүйектері кішірейді. Тік жүрудін нәтижесінде адамның екі қолы босап, қолдың көмегімен қоректік заттарын іздеп тауып жеп, түрлі кұрал-саймандар жасап, жауынан корғана білді. Ендеше, кол — еңбек құралы ғана емес, ол — еңбектің жемісі. Ал еңбек — адам эволюциясының негізгі факторы.
Қоғамдасып тіршілік ету. Еңбек коғамдасып тіршілік етуге бастама берді. Адам төрізді маймылдардың кейбір топтары енбек құралдарын жасай алмады. Ондай топтардың көбісі тіршілік ортасының қолайсыз жағдайларына төзе алмай немесе өздері сияқты басқа топтармен бәсекеде жеңіп шыға алмай, жер бетінен жойылып кетіп отырды. Бейімділік кабілеті жоғары топтар бірлесіп еңбек құралдарын жасап, аң аулап, қоғамдасып жауларынан қорғанып, өз балаларына қамкорлық жасап күн көрді. Топтардың үлкендері еңбек құралдарын жасау жолдарын және аңшылықтың әдістерін кнпілеріне үйретті. Тәжірибе алмасу алғашында бір-бірімен ымдасу арқылы болса, бара-бара дыбыс шығарып белгі беру — сөз аркылы қарым-қатынас жасауға жол ашты. Қоғам Мүшелерінің соз арқылы қарым-қатынас жасауы ойлау қабілетінін дамуына әсер етті. Бұл жағдай мидың одан ары жетіліп, құрылысы мен қызметіеің күрделенуіне себеп болды. Осы кезенде тіршілік еткен адамдарда жануартектес азықтармен қоректену ж\е отты нәтижесінде шайнау бұлшық еттері жетіліп, жақ сүйектері кішірейді, ішектері біршама қыскарды.
IV. Жаңа сабақты бекіту
Мына кестені толтырыңдар.
Антропогенездің қозғаушы күштері
Биологиялық факторлар
әлеуметтік факторлар
V. Қорытындылау
VI. Бағалау
VII. Үйге тапсырма §34
Күні: 26.01.13
Пәні: Биология
Сыныбы: 9-сынып
Cабақтытың тақырыбы: §35. Антропосоциогенез сатылары. Адамның бейімделуі
Сабақтың мақсаты:
Білімділігі - оқушыларды адамның шығу тегі эволюциясымен, адамның бейімделуімен таныстыру.
Дамытушылығы - оқушылардың шығармашылық, ойлау қабілетін арттыру. Тарихи ғылыми көзқарас қалыптастыру.
Адамныі маймылдардан дамығаны жөніндегі дәлелдердің өайсысы шындыққа жақынырақ?
Осы заманғы маймылдардың қайсысы адамға жақынырақ?
Туыстық жа,ынан біз қандай дәрежедеміз?
Понгид және гоминидке бөліну қашан өтті?
ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
Приматтар (маймылдар) эволюциясы. Антропологиялык деректер бойынша, осыдан 30—35 млн жыл бұрын өте ертедегі жәндікқоректі сүткоректілерден жануарлардың бір тобы бөлінш, приматтарга бастама берген. Приматтар жоғары сатыдағы сүткоректілер болғандыктан, құрылыс ерекшеліктері едөуір күрделі, миы жаксы жетілген, көздері катар орналасып, алға карай бағытталған, аяқ башпайларында тырнактары бар жөне емшектері екеу болған. Приматтардың бір тармағынан адам төрізді маймылдардың ата тегі — парапитектер шыкдан.Олар алғаш
1. Адамнын жануарлар дүниесіндегі орнын көрсетіп, оны ғылыми түрғы-дан дөлелдендер. 2. Антропогенездін кандай биологиялык факторларын білесіадер? Біздің ата тегімізге олардың қандай өсері болды? Мысалдар келтіріп, түсіндіріңдер. 3. Әлеуметтік факторлар деген не? 4. Маймыл-дан адамға өтудегі еңбектін рөлі кдндай? 5. Қоғамдасып тіршілік етудің мөні неде? 6. Сөз жөне ойлау аса маңызды өлеуметтік факторлар екендігін түсіндіріндер
39-сурет. Дриопитек (З.Буриан бойынша)
ДОак сүйектері мен тістерінің құрылысы адам тәрізді маймылдарға ұқсаған. Кейінірек парапитектерден казіргі гиббондар мен орангутан жене ертеректе жойыльш кеткен дриопитектер тараган (39-сурет). Дриопитектер осыдан 25 млн жыл бүрын Азия мен Еуропаның оңтүстік аймактарында,Африкада тіршілік еткен деген деректер бар.Олар алдыңғы аяктарының көмегімен
аташтарға өрмелеп шығып, бүтактан-бүтакка секіріп, коректерін тауып жеп күн көрген. Ауа райының салқындап, ормандардың онтүстікке қарай ығысуына байланысты ашык далалы жерлер пайда болған.Маймылдардың кейбір топтары ағаштан түсіп, жерде тірншгік етуге көшкен. Түрлі мекен ету орталарына бейімделу барысында дриопитектерден 3 тармак бөлініп шығады. Олардың біреуінен казіргі горилла, екіншісінен шимпанзе, ал үшіншісінен адамның аргы ата тегі — австралопитектер пайда болған (40-сурет). Австралопитектер
екі аяғымен тік жүрген, бойының биіктігі — 100—120 см, дене салмағы 20—50 кг шамасында болған. Олар біздің ежелгі арғы ата тегіміз болып есептеледі. Австралопитектер ашық далалы жерлерде тіршілік етіп, өсімдіктектес жөне
жануартектес азықтармен коректенген. Тістерінщ күрылысы адамның
тістеріне ұқсас болтан. Еңбек құралы ретінде малтатастарды (галечник) және ірі тұяқты жануарлардың ұзын сүйектерін өндеп пайдаланған. Миының массасы 550г-ға жуық болған.Ғылыми мәліметтерге қарағанда, кейінірек, шамамен, осыдан 2—3 млн жыл бұрын австралопитектерге карағанда адамға жакындау тұрған ата- тек өкілдері өмір сүрген. Олардың миы біршама жаксы жетілген, массасы - 650 г. Малтатастардан алуан түрлі құралдар жасай білген, аяқ-қол саусақтарының орналасуы өзгеріп, адамдарға көбірек ұксаған. Мұны
ғылымда епті адам (HomohabUis) деп атайды.
40-сурет. Австралопитек (З.Буриан бойынша)
42-еурет. Неандертальдық адам (З.Буриан бойынша) 41-сурет. Питекантроп (З.Буриан бойынша)
Адам эволюциясының кезеңдері. Адамның даму тарихы 3 кезеңге бөлінеді: ежелгі адамдар, ертедегі адамдар жөне қазіргі адамдар. Антропологиялық деректер бойынша, ежелгі адамдар осыдан 1 млн жыл бұрын өмір сүрген. Олардың қатарына қаңка қалдықтары Ява аралынан табылған питекантропты, Қытай жерінен табылған синантропты және қалдыктары Германиядан табыл-ған гейделъберг адамын жаткызады. Бұлардың жалпы сырткы бейнесі адамға ұқсағанымен, маймылдарга тән белгілері басымырақ байқалады. Мысалы, қас үсті доғасы қалың әрі алға карай шығыңқы, мандайы тайқы, жак сүйектері ірі, ал иегі шығыңқы емес. Миының массасы 800—1000 г шамасьшда, бойларының биіктігі 160—170см (41-сурет). Олар үңгірлерде тұрьш, отты пайдаланған. Топтасып аң аулап, тастан және сүйектен үшкірлеп, кашап құралдар жасаған. Ұстап өлтірген жануарлардың етін жеп, терісін сыпырып, киім ретінде пайда-ланған. Ежелгі адамдардың пайдаланған еңбек кұралдары Қазакстан жерінен де табылған. Осы аталған ежелгі адамдарды бір топқа біріктіріп, тік жцретін адамдар (Homo erectus) деп атайды. Ертедегі адамдардың бірнеше тобын ажыратады. Олардың ішінде жаксы зерттелгені — неандертальдық адамдар (42-сурет). Бүлар осыдан 200 мын жыл бүрын Еуропа, Африка және Азияның оңтүстік аймактарында емір сүр-ген. Неандертальдық адамдардың бойларының биіктігі 160—165см, аяқ-қол бұлшық еттері жақсы жетілген, миының келемі ұлгайып, 1400 см3 шамасында болды. Олар бір-бірімен сөз аркылы қарым-қатынас жасап, казіргі адамдарга кебірек ұқсаған. Еңбек құралдары күрделеніп өзгерген. Топтасып емір сүрген, Еркектері бірігіп аң аулап, әйелдері мен балалары әсімдіктердің жемісін, тамырын жинап, тамак пісірген, аң терілерінен киім тігіп киген. Қол өнерімен аиналыскан.Ендеше, адамның даму тарихындагы
осы кезеңде биологиялык факторлармен катар әлеуметтік факторлардың әсері де айкын байкала бастаған.Ертедегі адамдар мен казіргі адамдардын, ягни біздердің арамыздағы байланыстырушы буын — кроманъон адамы (43-сурет). Кроманьон адамын осы замангы алғашқы адамдар деп атайды. Олардың канка калдықтары Франциядағы Кро-Маньон үнгірінен табылган. Кроманьон адамдары осыдан 40 мың жыл бүрын емір сүрген. Олардың сүйектері кейін Еуропа, Азия, Африка, Аустралия және Қазақстанның да кептеген жерлерінен табылған.
ІV. Бекіту
1. Приматтар эволюциясы туралы не білесіңдер?
2. Ежелгі адамдарға кімдер жатады? Олардын ерекшеліктері қандай? Осы кезенде кандай факторлар шешуші рөл атңарды?
3. Ертедегі адамдар деп кімді айта-ды?
4. Осы заманғы алгашкы адам деп кімді айтады? Бұл кезеңдегі негізгі өсер етуші факторларды атап, мысал келтіріңдер.
Берілген кестені толтырып, адам эволюциясының кезендеріне сипаттама беріңдер.
93Адам эволюциясының кезеңдері
Өзгеріске көбірек ұшыраған
мүшелер
Әзгеру
сипаты
Өзгерудін себептері
Австралопитектер
Ежелгі адамдар (синантроп, питекантроп, гейдельберг адамы)
Неандертальдыктар
Кроманьондықтар мен қазіргі адамдар
V. Қорытындылау
VI. Бағалау
VII. Үйге тапсырма §35
Күні: 31.01.13
Пәні: Биология
Сыныбы: 9-сынып
Cабақтытың тақырыбы: §36. Антропосоциогенез, адамның қоғамдасып өмір сүру мәні. Адам нәсілдері
Сабақтың мақсаты:
Білімділігі - оқушыларды адамның шығу тегі эволюциясымен, қоғамдасып өмір сүру мәні, адам нәсілдерімен таныстыру.
Дамытушылығы - оқушылардың шығармашылық, ойлау қабілетін арттыру. Тарихи ғылыми көзқарас қалыптастыру.
2. Ежелгі адамдарға кімдер жатады? Олардын ерекшеліктері қандай? Осы кезенде кандай факторлар шешуші рөл атңарды?
3. Ертедегі адамдар деп кімді айта-ды?
4. Осы заманғы алгашкы адам деп кімді айтады? Бұл кезеңдегі негізгі өсер етуші факторларды атап, мысал келтіріңдер.
ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
Бүкіл жер шарын мекендейтін, екі жарым мыңнан артык тілде сөйлейтін 6,2 млрд адамның барлығы бір ғана саналы адам (Homo sapiens) түріне жатады. Барлық адамдардың анатомиялық жөне физиологиялық ерекшеліктері бірдей, олардың тіршілік әрекеттері жалпы биологиялық заңдылықтарға бағынады. Соған қарамастан, тіршілік еткен табири орта жагдайларына бейімделудің нөтижесінде оларда алуан түрлі морфологиялық айырмашылыктар калыптасқан. Атап айтқанда: дене бітімі, бет пішіні, терісінің түсі, шаштарының түсі мен бұйралығы жөне т.б. Міне, осы аталған ерекшеліктеріне байланысты адамдар негізгі 3 нөсілге бөлінеді: негроидтік (қара нәсіл), еуропеоидтік (ак нәсіл) жөне монголоидтік (коңырқай нәсіл)
Негроидтік нәсілге тән белгілер: терісінің түсі қара қошқыл, шаштары толқынды немесе бұйра, мұрындары жалпақ, танаулары кең, еріндері қалың, сақал-мұрттары өте сирек. Бұл аталғандардын бәрі ыстық климат жағдайларына бейімділікті сипаттайтын белгілер. Мысалы, терінің қара коңыркдй түсті болуы ультракүлгін сәулелердің зиянды әсерінен қорғайды. Шаштың қалың, бұйра болуы оның арасына ауа кіріп ыстық өтуден сақтайды. Негроидтік нәсілдің кеңінен таралған аймағы — Африка. Еуропеоидтік нәсілдердің терісі акшыл, шаштары аздап толкынды немесе тік, мұрындары ұзынша келген шығыңкы, танаулары тар, еріндері жүка, ер адамдардың бетінде калың сакал мен мұрт өседі. Мұндай белгілер климаты суық аймактарға бейімделу барысында калыптаскан. Мысалы, шығыңқы тар танаудың қуыстарында суық ауа жылынады. Еуропеоидтік нәсілдердің алғашқы шоғырланған аймағы Еуропа мен Азиянын кейбір бөліктері болса, казіргі кезде олар дүние жүзінде кеңінен таралған.
Монголоидтік нәсілдердің терісінің түсі қоңырқай немесе ақшыл, шаштары қайратты, тік болады; еріндері мен мұрындарының көлемі орташа; бет пішіні жалпақ біртегіс, бет суйегі шығыңқы, көздері қысыңкы болып, рудименттік (калдық түріндегі) үшінші қабағы айқын байқалады. Бұл ерекшеліктер — аңызак, жел мен шаңнан, кара суықта үсуден қорғауға бағытталған бейімділік белгілер.
Монголоидтік нәсілдер, негізінен, Орталық Азияда, Индонезия мен Сібірде таралған. Әр нәсілдің өз ішінде кішігірім нәсілдер немесе насіл тармактары болады. Мұндай кішігірім нәсілдер де басқаларынан өздеріне тән нақты бір белгілерімен ажыратылады.
Нәсілшілдіктің кертартпалық мәні. Нәсілдер туралы ғылым нәсілтану деп аталады. Нәсілдердің шығу тегі туралы ғылымда әр қилы тұжырымдар бар. Олардың шындыққа жақыны — нәсілдер осы заманғы адамдар топтарынын (лопуляцияларьшың) климат жағдайлары алуан түрлі аймақтарда мекендеп, бір-бірінен окшауланудың нөтижесінде пайда болған деп түсіндіреді. Шын мәнісінде, тұкым куалаушылық пен өзгергіштіктің негізінде әр түрлі тіршілік ортасына бейімделуге байланысты калыптаскан морфологиялық белгілер ұрпақтан-ұрпаққа беріліп нығая түскен. Бүл жерде тұрақтандырушы сұрыпталу маңызды рөл аткарған деуге болады. Барлық нәсілдер эволюциялык дамудың бір деңгейінде орналаскан. Олар барлық биологиялық ерекшеліктері бойынша бір-бірімен тең. Нәсілдердің акыл-есі, ойлау жөне сөйлеу қабілеті мен іс әрекеттерінде ешқандай айырмашылықжок, бұл нәсілдердің бірлігін көрсетеді. Кейбір нәсілдердің экономикалық және мәдени даму деңгейінде айырмашылықтың болуы әлеуметтік факторларға байланысты калыптаскан. Соңғы кездегі қоғамдық қарым-катынастардың дамуы мен миграциялық процестердің өсуі, нәсілдер арасында некелесудің мүмкіндігі бірте-бірте нәсілдердің оқшаулануы мен олардын арасындағы морфологиялык айырма-шылықтардың азаюына себеп болуда.Бірқатар елдерде кейбір ғалымдар нәсілдерді "жоғары" және "төмен" дәрежедегі деп бөліп карастырады.
Еуропалық және америкалық нәсілшілдер өздерін "жоғары" нәсілге жатқызып, калғандары "төмен" нәсілдің адамдары дегенді уағыздайды. Олар кейбір халықтардың әлеуметтік дамуының төмен болуын олардың ақыл-ойының жеткіліксіздігі, яғни биологиялық "сапасыздығы" деп көрсеткісі келеді. Мұның себебі, нәсілдердің шығу тегі бір емес: еуропеоидтік нәсіл неандертальдык, адамдардан, монголоидтік нәсіл синантроптардан, ал негроидтік қара нәсіл тіпті ертеректегі австралогтектерден шыккан дейді. Сондықтан олардың дамуы да біркелкі болмаған, "қара нәсіл ең артта калган төменгі топты қүрайды" деп көп уақыт оларды құлшылықта ұстаған.
Шын мәнісінде, адам баласының қазіргі жағдайы, оның экономикалық және мәдениет саласынддғы жетістіктері кандай да бір жеке нәсілдің енбегі емес, ол көптеген ғасырларға созылған бүкіл адамзаттың іс-әрекетінің нәтижесі деп танылады.
ІV. Бекіту
1. Нөсілдердін шығу тегі туралы не білесіндер?
2. Адам нәсілдерінің морфологиялык ерекшеліктеріне сипаттама беріңдер.
3Нәсілшілдік деген не?
4. Адам нөсілдерінің бірлігін калай дәлелдеуге болады?
Адам нәсілдерін атап, олардын тіршілік ортасына байланысты калыптаскан ерекшеліктерін еске түсіріп, берілген кестені толтырындар.
Нәсілдер
Морфологиялык ерекшеліктері
V. Қорытындылау
VI. Бағалау
VII. Үйге тапсырма §36
Күні: 2.02.13
Пәні: Биология
Сыныбы: 9-сынып
Cабақтытың тақырыбы:Қайталау
Сабақтың мақсаты:
Білімділігі – оқушылардың макроэвалюция тарауынан алған білімдерін қорытындылау.
Дамытушылығы - оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын өмірмен
Cабақтытың тақырыбы:§37. Негізгі генетикалық ұғымдар
Сабақтың мақсаты:
Білімділігі - оқушыларға генетикалық ұғымдар туралы мағлұмат беру.
Дамытушылығы - оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын өмірмен
байланыстыру арқылы білім мен біліктігін дамыту .
Тәрбиелілігі - оқушылардың бойына ұлттық рухты сіңіріп, адамгершілікке тәрбиелеу.
Сабақтың пәнаралық байланысы: Өсімдіктану, Жануартану, Тарих
Сабақтың түрі: Аралас сабақ
Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа
Сабақтың әдісі: Сұрақ - жауап,баяндау.
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту
ІV. Қорытындылау
V. Бағалау
VІ. Үйге тапсырма беру.
Жаңа сабақты түсіндіру
Генетика (грекше — тууға қатысты) дегеніміз — организмдердің тұкым қуалаушылығы мен өзгергіштігін зерттейтін биологиялық ғылым. Генетика ғылым ретінде XX ғасырдың бас кезінде белгілі болды. Генетиканың қалыптасуына: а) XIX ғасырда өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығынын дамуы; ө) өсімдіктер және жануарлар селекциясы; б) Ч.Дарвиннің "түрлердің пайда болуы", "Үй жануарлары мен өсімдіктердің өзгергіштігі"; в) 1980—1990 жыддарда редукциялық беліну, өсімдік-тердің ұрыктануы — кариокинездін ашылуы; г) әрбір түрге хромосома санының турақты болу занынын шығарылуы; г) 1900 жылы үш ғалымның —Де Фриз (Голлан-дяя), Корренс (Германия), Чермак (Австрия) 1866 жылы ашқан .
Генетика ғылымы. Адамды өте ерте кезден-ақ бидай дәнінен бидай өсімдігі өсетіні, ақ қойдан ак қозы туатыны, тауық жұмыртқасынан балапан шыгатыны таңғалдырып келді. Өсімдіктер мен жануарлар өз ата-аналарының көптеген белгілерін қайталайды. Бір үйдегі балалар да өз әке-шешелеріне, аға-інілеріне, апа-қарындастарына ұқсайды. Ұқсастыктарымен қатар кейбір өзгешеліктері де байкалады. Мүның себебі неде? Бұл сұрактардың шешімі генетикалық зерттеулер нөтижесінде табылды.
''Генетика ғылымы казіргі заманғы биологияның негізі. Ол тірі организмдерге тән бір-біріне байланысты екі касиетті — тұкым куалаушылық пен өзгергіштікті зерттейді.
Тұқым қуалаушылықдеп организмдердің өз белгілері мен қасиеттерін және даму ерекшеліктерін ұрпақтарына беру қабілетін айтады.
«Өзгергішт», керісінше, организмдердін жаңа белгілер мен қасиеттерге ие болуы. Кез келген организмдегі жаңа белгілер өзгергіштікке байланысты қалыптасады, ал тұқым қуалаушылық сол белгілердің ұрпақтан-ұрпаққа берілуін қамтамасыз етеді. Өсімдіктер мен жануарлардың сан алуан түрлері және олардың әр қилы тіршілік орталарына бейімделуі осы тұқым қуалаушылық пен өзгергіштіктің нәтижесі. Тіпті жер бетінде бір жұмыртқалық егіздерден басқа бір-біріне катесіз ұқсас екі адамды кездестіру мүмкін емес. Адамдардағы көздің, терінің, шаштың түсі, құлактың, мұрынның пішіні, оқуга зеректік, спорт пен музыкаға қабілеттілік, т.б. көптеген белгілер де тұкым қуалаушылық пен өзгергіштікке байланысты қалыптасқан. Ертедегі адамдар үй хайуанаттары мен мәдени өсімдіктердің өнімділігін жаксарту үшін тірі организмдерге тән осы қасиеттерді пайдаланған. Бірақ оларға тұқым қуалау заңдылықтары мен өзгер-гіштіктің себептері көпке дейін белгісіз, түсініксіз болды.
Чех ғалымы Грегор Мендель белгілердің түкым қуалау заңлылықтарын ашып, генетика ғылымының негізін қалады. Ол 1822 жылы Чехияның Гинчица дегеп елді мекенінде кедей шаруанын отбасында дүниеге келді. 1840 жылы Брюнне (казіргі Брно) каласындагы Августин монастрына тындаушы болып орналасты. Оны бітірген соң Вена университетіне түсіп, екі жылдай жаратылыстану мен математиканы окып үиренді. Мендель 1856 жылы монастырьға кайтып келіп, өмірінін соңына дейін монах қызметін атқарды.
ІІІ. Бекіту
Генетика ғылымы нені зерттейді?
Григор Мендельдің қысқаша өмірбаяны.
Зерттеу жұмысына Г. Мендельдің гибридологиялық әдісі.
ІV. Қорытындылау
V. Бағалау
VI. Үйге тапсырма §37
Күні: 9.02.13
Пәні: Биология
Сыныбы: 9-сынып
Cабақтың тақырыбы:§38. Мендель заңы және оның тәжірибелері.
Сабақтың мақсаты:
Білімділігі - оқушыларға Мендель тәжірибелері, генетикалық ұғымдар туралы мағлұмат беру.
Дамытушылығы - оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын өмірмен
байланыстыру арқылы білім мен біліктігін дамыту .
Тәрбиелілігі - оқушылардың бойына ұлттық рухты сіңіріп, адамгершілікке тәрбиелеу.
Сабақтың пәнаралық байланысы: Өсімдіктану, Жануартану, Тарих
Сабақтың түрі: Аралас сабақ
Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа
Сабақтың әдісі: Сұрақ - жауап,баяндау.
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру.
ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІV. Бекіту
V. Қорытындылау
VІ. Бағалау
VІІ. Үйге тапсырма беру.
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру
Генетика ғылымы нені зерттейді?
Мендельдің өмірбаянын қысқаша баяндаңдар?
Басымдық теориясын қалай түсінесіңдер?
ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
Г .Мендельдің жасаған тәжірибесі. Мендельдің І заңы.
Моногибридті деп бір ғана белгілерімен ажырататын формаларды будандастыруды айтады. Ғ1 алынған буданды талдау барысында Г.Мендель буданға ата-анасының тек бір ғана белгісі берілетініне көз жеткізді. Мысалы, тегіс қабықты тұкымды бұршақты,бұдыр тұқымды бұршақпен будандастырғанда, бірінші ұрпақта алынған тұқымдар түгелімен тегіс қабықты болған. Ғ} буданда белгіні доминантты(басым) деп,көрінбей қалған белгіні рецессивті (басылыңқы) дейді.Бұл заңдылықты басымдылық заңы немесе бірінші ұрпақтың біркелкілігі деп атайды. Бүл Г.Менделъдің бірінші заңы. Басым болған «А», рецессивті «а» , бұдан «Ғ», ата-анасы «Р», будандастыру «х» , ♀ ,♂ белгілеулер бар.
Аллельді ген - қарама –қарсы ген.
ІІ. Заңы. Белгілердің ажырау заңы. 8023 тұқымның 6022 сары, 2001 жасыл тұқым 3:1 қатынасында. Дигибридті ... три., полигибрид.
Аллельді гендер. Мендель "Организмнің кез келген белгісі өзінің арнайы факторымен аныкталады, ал ол факторлар ата-аналарынан ұрпақтарына гаметалар арқылы беріледі", — деді.Голландиялық биолог, генетик В.Л.Иогансен ол факторларды ген деп атады, ал америкалық генетик Т.Морган 'Гендер хромосомаларда орналасқан", — деп тұжырымдады.Ген организмнің нақты бір белгісін анықтайды. Кез келген белгінің бірдей немесе екі түрлі көрінісін анықтайтын жұп гендер аллельді гендер деп аталады. Қай организм болсын, оның дене (сома) клеткасында хромосомалар жұп күйінде болатыны белгілі, оларды гомологті (ұрп) хромосомалар деп атайды. Аллельді гендер осы гомологті хромосомалардың бірдей үлескілерінде орналасқан. Аллельді гендер доминантты және рецессивті болуы мүмкін. Аллельді гендерді латын әріптерімен белгілеп, доминантты генді бас әріппен (А), ал рецессивті генді кіші әріппен (а) керсетеді.
Организмнің өз ата-аналарынан гаметалар арқылы қабылдаған гендердің толық жиынтығын генотип деп атайды. Генотипіне карай организм гомозиготалы немесе гетерозиготалы болуы тиіс. Гомозиготалы деп аллельді гендердің екеуі де доминантты — АА не екеуі де рецессивті — аа болатын организм. Олардан түзілетін гаметалар да бір типті болады. Гетерозиготалы организмнін аллельді гендері екі түрлі — Аа . Сондықтан түзілетін гаметалар да екі түрлі: біреуінде доминантты А гені, екіншісінде — рецессивті а гені болады.
Фенотип деп организмнің ішкі және сыртқы белгілерінің жиынтығын айтады, яғни тұкымның түсі мен пішіні, гүлінін, реңі, сабағының биіктігі, т.б. біреуіңің доминантты белгісі жарыққа шыққан жағдай толық доминанттылықты көрсетеді. Бірақ, табиғатта толык емес доминанттылық құбылысы да кездеседі. Ол кезде ата-аналарының екі белгісі де көрінбей, аралық сипаттағы жаңа белгі жарыққа шығады. Өйткені кейбір доминантты белгілер рецессивтілерге толык басымдылық қасиет көрсете алмайды. Бұл құбылысты аралық сипаттагы туқым қуалау немесе толық емес доминанттылыц деп атайды.
Кез келген хромосомада бір емес көптеген гендер орналасқан. Осындай бір хромосомада орналаскан гендердің тұқым қуалау ерекшелігін америкалық генетик Т.Морган зерттеді. Ол өз шәкірттерімен бірге 1910 жылдан бастап бірнеше жыл бойы жеміс шыбыны — дрозофилаға тәжірибе жүргізді, тәжірибеде жетілген қанатты сұр шыбьшды жетілмеген қанатты қара шыбынмен будандастырғанда — бірінші ұрпақтағы барлық шыбындар біркелкі жетілген қанатты сұр денелі болып шыққан. Бұл тәжірибеден дененің сұр түсті болуын және жетілген қанатты анықтайтын гендер басымдылық қасиеті бар доминантты гендер екені көрінеді.Морган тәжірибені әрі қарай жалғастырып, осы Ғ1- сұр денелі жетілген қанатты ♂ -ты қара денелі жетілмеген қанатты ♀ шыбынмен кері будандастырғанда — Ғ2 тең мөлшерде ата-аналарына ұксас сұр денелі жетілген қанатты және қара денелі жетілмеген қанатты екі түрлі шыбындар алынған.Бұл жағдай дененің түсі мен қанаттың дамуын анықтайтын гендердің бір хромосомада орналасқанын және олардың бірлесіп тұкым қуалайтынын керсетеді. Мейоздық бөліну кезінде жұп хромосомалар жас клеткаларға бір-бірден ажырап кетеді. әр хромосомада орналаскан гендер сол бірлескен күйінде бір гаметага түседі. Сол себепті, Ғ1- ғы ♂ будан шыбынынан тек екі түрлі гамета түзіледі. Бір хромосомада орналасқан гендердің бірлесіп тұкым қуалауы гендердің тіркесуі немесе тіркесі, тұқым қуалаудеп аталады. Морган заңы деп те атайды.
♂ ♀
Ғ1
Қара денелі жетілген қанатты — 50%
Сұр денелі жетілмеген қанатты — 50%
Бір хромосоманың бойында орналасқан және тіркесіп тұқым қуалайтын
гендер тіркесу тобын құрайды.тіркесу топтарының саны әр организмнің жұп хромосом санына байланысты. Мыс.др.шыбынында 8 хр-м болса 4 тіркесу тобын құрайды.
Жыныстың хромосомалық анықталуы. Табиғатта кездесетін барлық дара жынысты организмдерде аталық жөне аналық даралардың арақатынасы, шамамен, 1:1-ге тен болады.
Мысалы, дрозофила шыбынының дене клеткаларында 4 жұп хромосома болады. Олардың үш жұбы аталық және аналықтарында ұқсас келеді, оларды аутасомалардеп, ал екі жыныста екітүрлі болатын соңғы жұбы жыныстық хромосомалардеп атайды. Осы жыныстық хромосомаларына байланысты организмнің жынысы анықталады. Аналық шыбынның жыныстык, хромосомалары өзара ұксас келеді, оларды XX деп белгілейді. Аталық шыбында бұл хромосомалар екі түрлі, олардын біреуін X, екішпісін У деп белгілейді аталық шыбында екі түрлі сперматозоид түзіледі, оның бірінде X, екіншісінде У хромосома болады. Егер жұмыртка клеткасы X хромосомасы бар сперматозоидпен ұрықтанса, аналық организм (XX), ал У хромосомасы бар сперматозоидпен ұрықтанса, аталық организм (ХУ) дамып жетіледі.
Адамның дене клеткаларындагы 46 хромосома — 23 жұп құрайды. Мұны диплоидті жиынтық деп атайды. Ал гаметаларда диплоидті жиынтыктың тең жартысы — 23 хромосома ғана болады. Мұны гаплоидті жиынтық деп атайды. Оның 22-сі аутосома, біреуі жыныстық хромосома болады.
44+ХХ (аналык жыныс) 44+ХУ (аталық жьшыс)
ІV. Бекіту
1. Моногибридті будандастыру дегеніміз не?
2. Бірінші ұрпак будандарының біркелкілік ерсжесінің мәні неде?
3. Қандай белгілерді доминантты және рецессивті деп атайды?
4. Екінші ұрпақта байқалған белгілерді: ажырауын қалай түсінуге болады?
Мына сөздерге түсініктеме бер.Тіркесіп тұкым куалау.
Аутосомалар. Жыныстыкқ хромосомалар.
1. Егер хромосомалардың диплоидты жиынтыгын 2п деп белгілесе,
онда қалыпты аутосома: a - 2n-2; ә — 2п; б - 2п+2 болады.
2. Аутосомалар - бұлар мынадаи хромосомалар:
а - еркектер мен әйелдерде біркелкі болады;
ә - еркектер мен әйелдерде ерекшеленеді;
б - әйелдерде біркелкі, еркектерде әр түрлі болады.
3. Адам қоғамындағы X және У хромосомалардың арақатынасы
қандай?
а - 50% Xжөне 50% У; ә- 75%Хжәне25%У; б- 25%Хжәне 75% У.
V. Қорытындылау
VI. Бағалау
VII. Үйге тапсырма §38
Күні: 14.02.13
Пәні: Биология
Сыныбы: 9-сынып
Cабақтытың тақырыбы:§39. Тұқым қуалаушылық және өзгергіштік.
Өзгергіштік түрлері.
Сабақтың мақсаты:
Білімділігі - оқушыларды модификациялық және мутациялық өзгергіштіктің биологиялық ерекшеліктерімен және оның түрлерімен таныстыру.
Дамытушылығы - оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын өмірмен
байланыстыру арқылы білім мен біліктігін дамыту .
Тәрбиелілігі - оқушылардың бойына ұлттық рухты сіңіріп, адамгершілікке тәрбиелеу.
Сабақтың пәнаралық байланысы: Өсімдіктану, Жануартану, математика
Сабақтың түрі: Аралас сабақ
Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа, тірек - сызба
Сабақтың әдісі: Сұрақ - жауап,көрнекі баяндау.
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру.
ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІV. Бекіту
V. Қорытындылау
VІ. Бағалау
VІІ. Үйге тапсырма беру.
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру
1. Моногибридті будандастыру дегеніміз не?
2. Бірінші ұрпак будандарының біркелкілік ерсжесінің мәні неде?
3. Қандай белгілерді доминантты және рецессивті деп атайды?
4. Екінші ұрпақта байқалған белгілерді: ажырауын қалай түсінуге болады?
ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру
Модификациялык өзгергіштік. Кез келген организм накты бір орта жағдайларында дамып жетіледі. Сондыктан қоршаған орта факторлары, организмнің құрылыс ерекшеліктері мен тіршілік әрекеттерін өзгертуі мумкін. Бір түрге жататын даралар арасында қандай да бір айырмашылыктың пайда болуы өзгергіштікті көрсетеді. екінші бір өзгерістер тек сол организмнің өзінде ғана байкалып, келесі ұрпактарында көрінбеуі мүмкін. Олай болса, өзгергіштіктін тұқым қуалайтын және тұқым қуаламайтын формаларын ажыратады. Сыртқы орта жағдайларының әсеріне байланысты тұқым қуаламайтын өзгерістердің қалыптасуын модификациялық өзгергіштік деп атайды. Мысалы, бақбақ өсімдігінің тамырын екіге бөліп, біреуін жазық жерге, екіншісін тауға апарып отырғызса, екі түрлі орта жағдайында олар бір-біріне ұқсамай, өзгеше болып еседі.Тауда өскен бақбақ жазық жердегі бакбаққа қарағанда өте аласа, жапырақтары майда болады. Егер осы тауда өскен бақбақтың тұқымдарын жинап алып, жазық жерге сепсе, одан қалыпты жағдайдағы бақбақ өсіп шығады.Ал жер бетінде,жартылай суда және толығымен су астында өсетін болса, сол орта жағдайларына байланысты жапырақтары өзгеріп, түрлі пішінге ие болады.Тіпті жартылай суда өсіп тұрған бір өсімдіктің өзінде пішіндері үш түрлі жапырақ бар: судан шығып түрғандары — жебе төрізді, су бетіндегілері — жүрек тәрізді, ал су астындағы жапырақтар — таспа тәрізді. Көп жағдайда модификациялық өзгерістер организм үшін пайдалы, яғни оның тіршілік ортасына жақсы бейімделуі болып табылады. Мысалы, климаты құрғақ,ыстық аудандардың тұрғындарында терінің, пигменттілігі жоғары келеді.
Мутациялық өзгергіштік дегеніміз- кездейсоқ пайда болған тұқым қуалайтын өзгерістер. Хромосомдар саны мен құрылысының және гендегі өзгерістерне байланысты. Хромосомдар саны өзгеруіне байланысты полиплиодия және гетероплоидия. Мәдени өсімдіктердің полиплоидті формаларында клетка көлемі ұлғаяды,ядролары ірі болады,цитоплазмадағы нәруыздың, көмірсулардың,май мөлшері артады.
Полиплоидия кезінде хромомсомдар саны гаплоидты жиындыққа екі еселенеді. Гетероплоидия – хромосома саныныңеселенбей артуы немесе кемуі.
Гендік мутация кезінде геннің құрылысы,нуклеотидтердің орналасу реті бұзылады. Басқа нәруыз синтезделеді.Мутагендік факторлар – қоршаған ортаның жағдайына байланысты болатын мутациялық өзгеріс. Оның түрлері: физикалық, химиялық, биологиялық. Н.И. Вавилов «Тұқым қуалайтын өзгергіштіктегі гомологтік қатар заңы» деп аталады.
ІV. Бекіту
1.Аутосомдар деген не ?
2. Аталық жыныс хромосомдары қалай білгіленеді ?
3. Аналық жыныс хромосомдары қалай білгіленеді ?
4. Тіркесіп тұкым куалау дегеніміз не, Не себепті тіркесу бұзылады?
Тест.
1. Мутация елшем бірлігі: а - ген,ә - хромосома, б - мутон.
2. Мутация жиілігі мыналарға байланысты:
а - нактылы генге, ә - дарактың биологиялык түріне, б - хромосомадағы гендер санына, в - дұрыс жауабы жок.
V. Қорытындылау
VI. Бағалау
VII. Үйге тапсырма §39
Күні: 16.02.13
Пәні: Биология
Сыныбы: 9-сынып
Cабақтытың тақырыбы:§40. Адам генетикасы және оның әдістері.
Тұқым қуалау аурулары
Сабақтың мақсаты:
Білімділігі - оқушыларды адам генетикасын зерттеу әдістерімен таныстыру.
Дамытушылығы - оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын өмірмен
Сабақтың пәнаралық байланысы: Жануартану, математика
Сабақтың түрі: Аралас сабақ
Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа, тірек - сызба
Сабақтың әдісі: Сұрақ - жауап,көрнекі баяндау.
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру.
ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІV. Бекіту
V. Қорытындылау
VІ. Бағалау
VІІ. Үйге тапсырма беру.
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру
Мутацияның себептері қандай?
Комбинативтік өзгергіштік деген не?
Мутагендердің қандай заттары мен факторларын атай аласыңдар?
Реакция нормасы деген не?
Сәйкес қатарлардың авторы кім?
ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру
Тірі ағзаларға айқындалған тұқым қуалаудың негізгі заңдылықтары әр жақты. Оны адамға да пайдалануға болады. Әрине адамға тәжірибе жасауға болмайды. Алайда соған қарамастан, адам үшін де гендердің көпшілігінен тұқым қуалайтын қағидалар табылған.
Генеалогиялық әдіс. Бұл әдісте — адамның ата тегіне шежірелік сызбанұсқа құрылып, оған талдау жасалады. Талдау нәтижесінде сол адамдағы қандай да бір айрыкша белгінің немесе аурудың бірнеше ұрпақ бойы туыстары арасында тұқым қуалау ерекшелігі анықталады.Адамның өзімен, оның туыстарымен тікелей байланыс жасап, кажетті мәліметтер алу арқылы дұрыс диагноз қойып, болашақ ұрпақ туралы тиімді кеңес бере алады.Генеалогиялық әдіс арқылы гемофилия, қант диабеті,туа біткен кереңдік, шезофрения,қатарақта ауруының бірнеше ұрпақ бойы тұқым қуалайтын ауруларды ғана емес, адамның басқа да қасиеттеріді анықтайды.
Цитогенетикалық әдіс. Бұл әдіс арқылы дене клеткасындагы хромосомалардың саны мен құрылысы зерттеледі.хромосомалар саны мен оның құрылысының өзгеруіне байланысты қалыптасатыны айтылды. Адамның барлық хромосомалық аурулары осы цитогенетикалық әдіс арқылы зерттеліп ашылған. Зерттеу үшін көп жағдайда адамның қан лейкоциттерін бөліп алып, арнайы қоректік ортада өсіріп, олардан микроскоппен препаратты зерттеу барысында хромосомалар жиынтығының толық екендігі, артық немесе кем болуы анықталады. Мысалы, дені сау адамның қалыпты жағдайдағы кариотипі (хромосомалардың толық диплоидті жиынтығы) 46 ХУ (ер адамда) және 46 XX (әйелде) деп белгіленсе, хромосомалық аурулар кезінде кариотип 47 ХХУ, 45 ХО, 47 (21+), т.б. болып өзгереді
Егіздерді салыстыру әдісі. Егіз туылған балаларды бір-бірімен салыстыру аркылы кез келген жағымды белгіні анықтайды. Бұл әдісті пайдалану арқылы егіздер — бір жүмырткалық және екі жұмыртқалық деп екі топқа бөлінеді. БЖЕ-ұрыктанған бір жұмыртка клеткасынан түзілген зиготаның екіге бөлініп дамиды. Олардың генотиптері ұксас (100%), екеуі де ұл немесе екеуі де қыз болады.кейбір айырмашылықтар тек сыртқы ортаға байланысты қалыптасады.ЕЖЕ жеке-жеке ұрықтанған екі жұмыртқадан дамып жетіледі. Генотиптерінің ұқсастығы 50% шамасында. Бұл егіздерде байқалатын айырмашылық белгілер генотиптің әр түрлілігімен қатар сыртқы ортаға да байланысты түзілуі мүмкін..Қандай да бір белгі бойынша егіздердің ұқсастығын конко-данттылық, ал белгі олардың тек біреуінде болып екіншісінде болмаса — дискорданттылық деп атайды. БЖЕ көзге көрінетін көптеген белгілері бойынша конкорданттылык жоғары болады. Қан топтары, қас-қабақтын пішіні,көздің түсі, шаштың түсі.
Биохимиялык әдіс- гендік мутациялар нәтижесінде пайда болған гендік ауруларды, яғни зат алмасу бұзылуының ауруларын анықтайды. Жиі кездесетін ауруларға кантты диабет, галактоземия, фенилкетонурия, т.б. жатады. Биохимиялық әдісті пайдаланып, қанның және зәрдің құрамындағы зат алмасу өнімінің мөлшері тексеріледі.
Хромосомның ауытқуына байланысты аурулар.
1. Даун
2. Клайнфельтер
3. Шерешевский-Тернер
Гендік аурулар
4. Фенилкетонурия.
5. Алақан мен табан терісінің жұқаруы
ІV. Бекіту
Адам генетикасының қанша әдістері бар?
сол әдістердің жағымды және жағымсыздарын сипаттаңдар?
Қай әдістер ескілеу?
Адам генетикасы әдістерінің ерекшелігі неде?
Гибридологиялық әдісті адамға неге қолдануға болмайды?
V. Қорытындылау
VI. Бағалау
VII. Үйге тапсырма §40
Күні: 21.02.13
Пәні: Биология
Сыныбы: 9-сынып
Cабақтытың тақырыбы:§41. Генетиканың маңызы.
Денсаулық сақтаудың генетикалық маңызы.
Сабақтың мақсаты:
Білімділігі – оқушыларға генетиканың маңызы туралы түсінік беру.
Дамытушылығы - оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын өмірмен
сол әдістердің жағымды және жағымсыздарын сипаттаңдар?
Қай әдістер ескілеу?
Адам генетикасы әдістерінің ерекшелігі неде?
5. Гибридологиялық әдісті адамға неге қолдануға болмайды?
6. Адам генетикасын зеттеудің қандай әідістердің бар,бұл әдістің маңызы неде?
7. Генеалогиялық әдістің ерекшелігі қандай ?
8. Генеалогиялық әдістің ерекшелігі қандай ?
9. Егіздерді салыстыру әдістің ерекшелігі қандай ?
10. Биохимиялық әдістің ерекшелігі қандай ?
ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру
Генетиканың маңызы өте зор. Оның зерттеу нәтижелері білімнің көптеген саласында қолданылады.
Дарвиннің теориясындағы ең әлсіз буын пайдалы белгінің тұқым қуалау проблемасы болып есептелді. Бір – ақ рет пайда болған пайдалы белгінің ондай белгісі жоқ мыңдаған және миллиондаған дарақтар арасында жойылып кетпейтінін Дарвиннің өзі түсіндіреалмады. Керісінше бұл белгі орнығып алып, популяцияда көбейе түседі.
Генетиканың табиғатты қорғау ісіне қатысы. Қоршаған ортада техниканың көп пайда болуы биологиялық саналуандықты сақтап қалу мәселесін шиеленістіре түсті. Өсімдіктер мен жануарлардың көптеген түрлері өліп біту шегінде тұр. Көптеген елдердің ғалымдары табиғи және жасанды популяцияларда олардың санын қалпына келтірумен шұғылдануда. Алайда бұл жұмыстың тиімді болуы генетикалық заңдылықтарсыз мүмкін емес. Мысалы; ағзалар түрінің әрқайсысында популяциядағы дарақтардың ең аз мөлшерде белгілі сандық көрсеткіштері болады. Егер ағзаларды өсіру пайдаланылатын тұқымдық аталықтар саны бұл минимумнан аз жағдайда жүргізілсе онда міндетті түрде өзінше генетикалық тоқырау болады.
Медециналық генетика – осы заманғы генетиканың адамзат үшін өте маңызды бөлімі.Адамзат тектік қорында жинақталған зиянды генетикалық өзгерістер мөлшері мутагендермен және сан алуан сәулелену түрімен қоршаған ортаны ластануға мөлшерлес өсуде. Алайда сәулеленулердің қандай болса да өзге дозасы кезінде қандай терісм мутациялар міндетті түрде пайда болатыны күні бүгінге дейін анық емес.
ІV. Бекіту
Генетикалық дамудың қандай бағыттары ең маңызды?
медецина, табиғат қорғау, ауыл шаруашылыңында генетика қандай міндеттердің шешімін табады?
Медециналық генетиканың мүмкін болатын даму жолдары?
Негізгі генетикалық заңдылықтармен танысу өз өміріңе қалай әсер етуі мүмкін?
V. Қорытындылау
VI. Бағалау
VII. Үйге тапсырма §41
Күні: 23.02.13
Пәні: Биология
Сыныбы: 9-сынып
Cабақтытың тақырыбы:Қайталау
Сабақтың мақсаты:
Білімділігі – оқушылардың тұқым қуалау белгілерінің заңдылықтары тарауынан алған білімдерін қорытындылау.
Дамытушылығы - оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын өмірмен
Сұрыптау терминінің бір – біріне жақын екі мәні бар:
1. Адамға сапасы және қасиеттері үшін пайдалы жануарлар қолтұқымының, өсімдіктер іріктемесінің, ұсақ ағзалар себінділерінің жаңа туындыларын шығару үдерісстері сұрыптау деп түсіндіріледі. Осы тұрғыдан алғанда сұрыптау бұрынғы тарихқа дейінгі дәуірде басталған үдеріс болып есептеледі.Алғашқы адамдар ең алғаш жабайы жануарларды қолға үйретіп, тұңғыш рет өсімдіктерді еге бастаған сәттен бастап сұрыптау жүзеге аса бастады.
2. Сұрыптау дегеніміз – жануарлар қолтұқымын, өсімдіктер іріктемесін және ұсақ ағзалардың таза дақылдарының жаңа туындыларын шығарудың теориялық негіздері және ідістерін жетілдірумен шұғылданатын ғылым. Осы тұрғыдан алғанда сұрыптау ХІХ ғасырдың ортасынан бері өмір сүре бастады, өйткені сұрыптаудың теориялық негізі генетика және эвалюциялық теория болып табылады.
Жоғары өнімді ұсақ ағзалар себінділерін шығару фармокологияда пайдаланылады. Мәселен, Сусамырды емдеу кезінде пайдаланылатын инсулиннің барлығы осылай өндіріледі. Пенициллиндік қатардың антибиотиктері – зең саңырауқұлақтар себенді әрекетінің нәтижесі.
Сұрыптаудың негізгі әдісі қолдан сұрыптау болды және бола береді. Адам әрқашан сапасы және қасиеттері жақсы жануарлар мен өсімдіктерді өсіруге қалдыруды ұнатты. Сұрыптау әдісіне іріктеу, будандастыру, мутагенез, жатады. Алайда бұл үдеріс ұзақ уақыт ойланбай, ешқандай әдіс қолданбай жүргізіліп келеді. Рас, адамдар арғы көне дәуірде тірі ағзалардың өте жақсыларын іріктеп алып, олардың арасында будан жүргізуге талпыныс жасады. Мұндай айла – амал қалаған нәрсеге жеткізе бермеді.
ІV. Бекіту
Сұрыптау ұғымының қандай маңызы бар?
Жануарлар мен өсімдіктерде сұрыптаудың қандай бастапқы кезеңі болады?
Жалпылама және теріс сұрыптау неліктен тиімсіздеу болды?
ағзалардың қай топтарында дара сұрыптау жүргізу оңай және неліктен?
Ұрпақ бойынша тұқымдық ата – енелерді сұрыптау неліктен сұрыптауда тиімді әдістердің бірі болып саналады?
V. Қорытындылау
VI. Бағалау
VII. Үйге тапсырма §42
Күні: 02.03.13
Пәні: Биология
Сыныбы: 9-сынып
Cабақтытың тақырыбы:§43 Өсімдіктер мен жануарларды сұрыптау әдістері
Сабақтың мақсаты:
Білімділігі – оқушыларға өсімдіктер мен жануарларды сұрыптаудың негізгі әдісі туралы түсінік беру.
Дамытушылығы - оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын өмірмен
Жануарлар мен өсімдіктерде сұрыптаудың қандай бастапқы кезеңі болады?
Жалпылама және теріс сұрыптау неліктен тиімсіздеу болды?
ағзалардың қай топтарында дара сұрыптау жүргізу оңай және неліктен?
Ұрпақ бойынша тұқымдық ата – енелерді сұрыптау неліктен сұрыптауда тиімді әдістердің бірі болып саналады?
ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру
Өсімдіктердің жаңа іріктемелерін алу. 1. Жаппай сұрыптау-айқас тозаңданатын өсімдіктерге қолданады. Бұл кезде қажетті белгілерді таңдап алады да, сол белгісі бар ұрпақты бірнеше қайтара егеді.
2. жеке сұрыптау –бір жағымды белгісі бар дараны бөліп алады, егіп осы белгіні сақтаған ұрпақты таңдайды.
2. Туыстық емес будандастыру- бір-бірімен туыстық қатынасы жоқ гинотиптері әр түрлі даралар. Мақсаты –тіршілік қабілеті жоғары,өнімділігі жоғары,қолайсыз жағдайға төзімді будан алу.
3. Аутбридинг- будандастырудың жағымды жолы, өзгергіштік қабілеті жоғары гетерозиготалы будан.
4. Әріден будандастыру нәтижесінде гетерозис алынады. Бұл ұрпақ ата-аналарымен салыстырғанда тіршілік қабілеті жоғары,өнімділігі мол, сапасы жақсы.
1. жаппай сұрыптау-қажетті бірнеше белгілері бойынша дараларды бөліп алып, ұрпақтан-ұрпаққа тұқым қуалауын бақылау.Осы жалмен Қазақтың ақбас сиыры –етті және қырдың қызыл сиыры.
Жеке сұрыптау тиімді бір белгісі бар дараларды бөліп алып,туыстық шағылыстыру қолданады.бүдан гомозигаталы күйге көшті. Мол өнім алғанмен сытқы ортаға төзімсіз болып шықты.
2. Туыстық емес шағылыстыру әр түрлі қолтұқым алынады. Қажетті белгінің ұрпаққа берілуін қадағалайды.Бұл әдіспен Иванов жергілікті мегежінді ағылшын ұқабанымен шағылыстырып,далалық ақ шошқаны алды.
3. Әріден шағылыстыру. Түраралық шағылыстыру нәтижесінде будан ұрпақ бермейді. Бие мен есекті шағылыстыру кезінде алынған қашыр өте төзімді. Осы жолмен Есенжолов,Бутарин,Жандеркин арқар мери нос қойын, арқар х биязы жүнді қоймен.
. Академик В.А.Бальмонттың басшылығымен етті-жүнді бағыттағы казактың биязы жүнді қойы, Дегерес және кұйрыкты Еділбай қойлары шығарылды. Ғалымдар Б.М.Мусин, Н.З.Ғалиакбаров өз әріптестерімен бірігіп, етті бағыттағы қазақтың ақбас сиырын, ал Д.Н.Пак баскарған ғалымдар тобы сүтті бағыттағы Алатау сиырын шығарды. Сонымен қатар Ю.Н.Барминцев, С.С.Рзабаев бастаған топ жылкыныңетті-сүтті бағыттағы Көшім және Мұғалжар қол тұқымдарын шығарды.
ІV. Бекіту
ІІІ. Мынадай кестені толтырып, ауызша түсінік беріңдер.
Шағылыстыру жолдары
Мақсаты
Нөтижелері
Мысалдар
Шаруашылықтық және селекциялық манызы
1. жаппай
V. Қорытындылау
VI. Бағалау
VII. Үйге тапсырма §43
Күні: 7.03.13
Пәні: Биология
Сыныбы: 9-сынып
Cабақтытың тақырыбы:§44 Мәдени өсімдіктердің және үй хайуанаттарының пайда болу орталықтары. Саңырауқұлақтарды және ұсақ ағзаларды сұрыптаудың ерекшеліктері
Сабақтың мақсаты:
Білімділігі – оқушыларға мәдени өсімдіктердің және үй хайуанаттарының пайда болу орталықтары. Саңырауқұлақтарды және ұсақ ағзаларды сұрыптаудың ерекшеліктері
туралы түсінік беру.
Дамытушылығы - оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын өмірмен
Селекция «сұрыптау» деген сөз. –үй жануарларының жаңа тұқымдарын және мәдени өсімдіктердің іріктемелерін,өндіріске қажтті микроорганизмдердің штамптарын шығыру туралы ғылым.
1887-1943 ботаник,генетик,саяхатшы
Вавилов 300 мың
М.орталық
ВАСХНИЛ -1929ж
Қазіргі кезде мәдени өсімдіктердің шығу тегі мен систематикалық орнын салыстырмалы морфологиялық жөне биохимиялық зерттеулердің негізінде, сол сияқты генетикалық ерекшеліктеріне, яғни хромосомаларының кұрылымы мен гендердің құрамына қарай анықтайды. Үй жануарларын да мәдени өсімдіктер сияқты шығу орталықтарынан таратуға болады. Жануарлардың қолга үйретілуі туралы зоологиялық және археологиялық зерттеулердің негізінде мәдени өсімдіктердің шығу орталықтарымен байланыстыра отырып пікір айтуға болады. Мысалы, индонезиялық-үндіұытайлық, орталықта алғашқыда ұсақ жануарлар — ит, шошқа тауық, қаз, үйректер қолға үйретілген деген болжам бар.
3. Мәдени өсімдіктердің шығу орталықтары
1. Оңтүстік Азиялық тропиктік орталық
Баклажан, шай, күріш, қияр, лимон, апельсин, қант қамысы, манго, банан(50%)
2. Шығыс Азиялық
Соя, тары, қытай алмасы, кұрма, алмұрт, алхоры, қарақұмық және т.б
3.Онтүстік-Батыс Азиялық орталық
Жұмсақ бидай, аласа бидай, домалақ дәнді бидай, асбұршақ, жасымық, атбұршақ (чина), ноқат, мақта, зығыр, алмұрт,(14%)
Сол сияқты Алдыңгы Азияда қой, Азияда ешкі үй жануарларына айналдырылған. Ірі караның арғы тегі — күдір (тур) ең алғаш Еуропаның біраз елдерінде қолга үйретілген. Жылқы Еуразия даласынан шыққан деген болжам бар. Орталық Америкада таутайлақ (лама) жөне күркетауықтар қолга үйретілген.
Үй жануарларының шығу тегі жайлы көптеген даулы пікірлер де бар. Мысалы, иттің шығу тегі туралы пікірталастар болған. Зерттей келе олардың қасқырдан шыққандығы дөлелденді. Кәдімгі койдың шыққан тегі жабайы арқарлар болып есептеледі. Олар біздің Қазакстанда кең тараған, сондай-ақ ертеде оңтүстік Еуропа мен Алыңғы Азия тауларында тіршілік еткен. Кудір (тур) Еуразия мен Оңтүстік Африкада тараған, бірақ бірте-бірте жойылған. Қазіргі қолда өсірілетін жылқының арғы тегі Орта Азиядан табылған жабайы керқұлан (Пржевальский жылқысы) болып табылады. Тамақ өнеркәсібінде нан пісіру, спирт алу жөне сүт ашыту, одан әр түрлі тағамдар даярлау, шарап жасау жұмыстары микроорганизмдердің тіршілік әрекетіне негізделген. Мұндай штамдар мал шаруашылығы үшін азықтық нәруызды, тамақ өнеркәсібі мен медицинада қолданылатын ферменттер мен витаминдік препараттарды өндіруде маңызды рөл атқарады.
ІV. Бекіту
1. Мәдени өсімдіктердің пайда болу орталықтары туралы ілімнің авторы кім?
2. Бүгінгі күні осындай орталықтардың қаншасы бар?
3. Жануарларды қолға үйрету орталықтары қай қағида бойынша бөлінген?
4. Оларды атаңдар?Олар қайда орналасқан?
5. Саңырауқұлақтар және ұсақ ағзаларды сұрыптауда жаңа әдістерді іс – жүзінде пайдаланудың болашағы қандай?
6. Биотехнология әдістері арқылы қандай экологиялық проблемелер шешіледі?
V. Қорытындылау
VI. Бағалау
VII. Үйге тапсырма §44
Күні: 9.03.13
Пәні: Биология
Сыныбы: 9-сынып
Cабақтытың тақырыбы:§45 Ең жаңа сұрыптау әдістері, гендік инженерия. Қазақстандағы және ілемдегі осы заманғы сұрыптаудың табыстары
Сабақтың мақсаты:
Білімділігі – оқушыларға ең жаңа сұрыптау әдістері, гендік инженерия. Қазақстандағы және ілемдегі осы заманғы сұрыптаудың табыстары туралы түсінік беру.
Дамытушылығы - оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын өмірмен
1. Мәдени өсімдіктердің пайда болу орталықтары туралы ілімнің авторы кім?
2. Бүгінгі күні осындай орталықтардың қаншасы бар?
3. Жануарларды қолға үйрету орталықтары қай қағида бойынша бөлінген?
4. Оларды атаңдар?Олар қайда орналасқан?
5. Саңырауқұлақтар және ұсақ ағзаларды сұрыптауда жаңа әдістерді іс – жүзінде пайдаланудың болашағы қандай?
6. Биотехнология әдістері арқылы қандай экологиялық проблемелер шешіледі?
ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру
Микроорганизмдер штамдарын алуда тәжірибелік мутагенез бен сұрыптау әдістерін қолданады. Түрлі радиоактивті сәулелермен және химиялық мутагендік заттармен әсер ету арқылы қажетті өнімдерді көп мөлшерде бөліп шығаратын мутантты штамдар алады осы әдісті пайдалану арқылы . Мысалы, пенициллиум зең саңырауқүлағынан пенициллин, актиномицеттерден стрептомицин мен биомицин антибиотиктері алынып, адамның түрлі жұқпалы ауруларын емдеуге кеңінен қолданылады. Мутантты формалардан алынатын антибиотиктердің мөлшері кәдімгі штамдарға қарағанда 10—12 есе жоғары келеді. Сонымен қатар организмге қажетті аминқышқылдар мен витаминдер бөліп шығаратын жаңа мутанттар да шығарылды. Осындай бір бактериялык мутантты штамм кәдімгі штаммен салыстырғанда жануарлардың дұрыс өсіп жетілуін қамтамасыз ететін лизин аминқышқылды 500 есе артық бөледі. Біздің елімізде микроорганизмдердің антибиотиктерді көп бөліп шығаратын мутантты формаларын алуға М.Х.Шығаева, Н.Б.Ахматуллина, К.А.Төлемісова, т.б. ғалымдар зор үлес қосты. Биотехнология және гендік инженерия. Биотехнология дегеніміз — тірі организмдер мен биологиялық процестерді адамның мақсатына сай өндірісте қолдану. Биотехнологияның басты міндеті — халықты азық-түлікпен камтамасыз ету үшін мал шаруашылығы өнімдері мен мәдени өсімдіктердің өнімін арттыру, микроорганизмдерден азыктық, нәруыз алуды жоғарылату, адам өміріне қажетті аминқышқылдарды, витамиңдерді, ферменттер мен антибиотиктерді мол ендіру. Биотехнологияньщ осы мақсатта жұмыс істейтін бағыты — өндірістік микробиология.
Автокөліктер шығаратын улы газдарды, ауыл шаруашылығы және өндіріс қалдыктарын, ірі қалалардан шығарылатын лас суларды микроорганизмдердің, көмегімен тазартады, Егістіктер мен бау-бакшалардағы арамшөптерге, түрлі зиянкес жәндіктерге қарсы күресуге қолданылатын адам денсаулығы үшін зиянды пестиц-ң орнына экологиялық таза препараттар алу да биотехнлогиялық жолмен іске асырылуда.
Соңғы кезде мұнай мен газ қорының азайып, қымбаттауына байланысты кейбір мемлекеттерде фотосинтез нетижесінде түзілген органикалық заттарды микроорганизмдердің көмегімен спиртке айналдырып, жанармай ретінде пайдалану мүмкіндігі ашылды.
Өндірістік микробиологияны металлургияда пайдалану да жақсы нөтиже көрсетуде. Бактериялардың көмегімен уран, алтын және күмісті бөліп алу да жолға койылған. Кейбір бактериялар минералдарды тотықтырып, оларды жақсы еритін қосындыларга айналдыру. Бактериялардың осы қасиетін пайдаланып, бүкіл дүние жүзінде жылына мыстың жүздеген мың тоннасын өндіруге мүмкіндік туды. Бұған жұмсалатын шығын байырғы қарапайым әдіспен ендіруден 2—3 есе арзанға түседі. Осы аталған және басқа да көптеген мөселелерді шешуде биотехнология молекулалық биологияның жаңа саласы — гендік инженериямен тығыз байланыс жасайды.
Гендік инженерияда гендерді тасымалдау арқылы түраралық кедергілерді жойып, қажетті тұқым қуалайтын белгілерді бір организмнен екіншісіне беру іске асырылады."Инженерия" түсінігінің өзі "күрастыру" деген мағана. гендік инженерия организмнің жағымды белгілерін сақтай отырып, оған арнайы мақсатта қосымша жаңа қасиет беріп, генотипін қалаған бағытта өзгерту болып табылады. Гендік инженерияның көмегімен бактериялық клеткадан вирустық ауруларды емдеуге қолданылатын интерферон және өсу гормоны — соматотропин нәруыздарын алды. Қантты диабет ауруын емдеуге қолданылатын инсулин гормон алудың арзан жолы болып табылды. Бұрын инсулин жануарлардың ұйкы безінен ете қымбатқа түсетін жолмен алынатын еді. Қазіргі кезде гендік инженерия әдісімен ішек таяқшасы бактериясынан алынады. ғалымдар гендер құрамына өсу гормонының генін енгізіп, шошқадан екі еседей жылдам өсетін шошқаның жаңа қолтұқымын шығарды.кәдімгі
Ағылшын ғалымдары геномына қанның ұюын тездететін ген енгізілген қой алды. арзанға түсетін препаратты гемофилия ауруын емдеуге колданады.
Геном — гаплоидті хромосомаларда орналасқан гендердің толық жиын-ғы.
ІV. Бекіту
1. Қандай ағзаларды сұрыптауда биотехнологиялық әдістер қолданады?
2. Ағзалардың қай топтарында ол жиірек пайдаланылады?
3. Криоконсервация деген не?
4. сұрыптаудың болашағы неде?
5. Қазақстанда қандай ғалымдар сұрыптаумен биотехнологияның дамуына еңбек сіңірді?
6. Биотехнология әдістері арқылы қандай экологиялық проблемелер шешіледі?
ІІІ.Мынадай кестені толтырып, оған түсінік берікдер.
Микроорганизмдер селекциясынын бағыттары
Бағытт-ң мәні
Мысалдары
Практикалық мацызы
V. Қорытындылау
VI. Бағалау
VII. Үйге тапсырма §45
Күні: 14.03.13
Пәні: Биология
Сыныбы: 9-сынып
Cабақтытың тақырыбы:Қайталау
Сабақтың мақсаты:
Білімділігі – оқушылардың сұрыптау тарауынан алған білімдерін қорытындылау.
Дамытушылығы - оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын өмірмен
7-сурет. Дивергенция нәтижесінде пайда болған бұғылардын көптүрлілігі: 1— теңбіл бұғы; 2—бүғы (марал); 3—кербұғы; 4—солтүстік бұғысы; 5—бұлан;
ротерозойдың соңындаіъі есімдіктер мен жануарлар:
евон (Оңтүстік Англияның Девоншир графтык атағының кұрметіне аталған). Девонды балықтар кезені дейді. Теңіздің көлемі азайып, саязданып, ауа райы құрғап, шөлді-шөлейтті жерлер көбейді. Теңіздерде шеміршекті (осы күнгі акулалар, скаттар, химералар) ж\е сүйекті балықтар пайда болды. Жүзбе қанаттарының қүрылысьша карай сүйекті балыктар сәулеқанаттылар (жүзбе канаттары желпуіш
ас көмір (жерде тас кемірдің қальщ кабаты болғандыктан атаған). Ауа райы ылғалды, жылы болып батпақты жер аумагы көбейген. Биіктігі 30—40 м, ені 1—2 м ағаштектес плаундар — лепидодендрон мен сигиллярия, каламиттер қалың орман болып ескен. Тас кемірдің орта кезінде жер бетінде өсімдіктер өлемі ерекше каулап есіп, дами бастаған (43-сурет). Тұқымды қырыкжапырақтардан ашыктұқымдылар таралып, эволюцияда тұқыммен көбею жолы пайда болды. 
егроидтік нәсілге тән белгілер: терісінің түсі қара қошқыл, шаштары толқынды немесе бұйра, мұрындары жалпақ, танаулары кең, еріндері қалың, сақал-мұрттары өте сирек. Бұл аталғандардын бәрі ыстық климат жағдайларына бейімділікті сипаттайтын белгілер. Мысалы, терінің қара коңыркдй түсті болуы ультракүлгін сәулелердің зиянды әсерінен қорғайды. Шаштың қалың, бұйра болуы оның арасына ауа кіріп ыстық өтуден сақтайды. Негроидтік нәсілдің кеңінен таралған аймағы — Африка. Еуропеоидтік нәсілдердің терісі акшыл, шаштары аздап толкынды немесе тік, мұрындары ұзынша келген шығыңкы, танаулары тар, еріндері жүка, ер адамдардың бетінде калың сакал мен мұрт өседі. Мұндай белгілер климаты суық аймактарға бейімделу барысында калыптаскан. Мысалы, шығыңқы тар танаудың қуыстарында суық ауа жылынады. Еуропеоидтік нәсілдердің алғашқы шоғырланған аймағы Еуропа мен Азиянын кейбір бөліктері болса, казіргі кезде олар дүние жүзінде кеңінен таралған.
1 
Вавилов 300 мың 
