Буна?денелілер класыны? жалпы сипаттамасы- буыная?тылар типіне жататын к?пжасушалы, омыр?асыз ж?ндік класы. Жер шарында700 000 млн. т?рі бар
Класс тарма?тары
Туа?анатсыздар
?анаттылар
Буна?денелілерге ?о?ыздар, шыбындар, масалар, к?белектер, баларалар, ??мырс?алар, инеліктер жатады.Жер бетінде, топыра? астында( б?заубас) жор?алап, ауада ?шып, суда(суаршын, су?андала, сушал?а?, з?ламат), адам жануарларда паразиттік( б?рге, бит, ?андала) жолмен тіршілік етеді.
?о?ыздарды мысал?а ала отырып сырт?ы ??рылысын зерттейік:
Денесі ай?ын ?ш б?ліктен т?рады: БАС, К?КІРЕК, ??РСА? б?лімдері
Бас б?лігінде: екі м?ртша, к?рделі к?здер оны? ??рамында мы?да?ан жай ??рылыста?ы к?зшелер бар.
Бас б?лігінде: ауыз м?шесі мен сезім м?шесі бар. Алды??ы жа?ында к?лденен пластинка т?різді ?сті?гі ерінде ?сті?гі ж?не асты??ы ж?п жа? бар олар ауыз м?шелері,,,,,, Ауызыны? астында т?ме?гі иерін бар. ?ме?гі ерін мен т?ме?гі жа?та ж?п м?ртша бар олар сезім ж?не д?м сезу р?ль ат?арады.
К?здеріні? алдында ж?п м?ртшаларыны? ?штары ке?ейген пластиналармен ая?талады, олар иіс зезу роль ат?арады. Иіс сезу пластинкаларыаналы?ынан г?рі аталы?ында жа?сы дамы?ан. ?о?ыздар бастарын е?кейте алады, біра?, б?ра алмайды. Буна?денелілерді? ауыз м?шелеріні? ??рылысы сан т?рлі ол оны? немен ?оректенуіне байланысты: С?ЗІП ЖАЛАУШЫ (шыбын), ШАНШЫП- СОРУШЫ( маса, раман ?андаласы), КЕМІРУШІ( тара?ан, ?о?ыз),
??РСА? б?лімі ?имылдамайтындай к?кірегіне бекінеді ол сегіз б?лімнен т?рады ж?не тек асты??ы жа?ынан к?рінеді. Егер ?ат?ыл ж?не н?зік ?анаттарын к?терсе к?рса?тын ар?а жа?ынан ?р б?лігінде екі жа?ынан кішкентай тесіктері, бар ол ДЕМТЕСІКТЕР Олар он ж?п болады.
Осы демтесіктерден ішке ?арай хитинді т?тікшелер бар демт?тіктер трахеялар. Олар тарма?талады ж?не ?р ішкі м?шеге тіпті ая?тарды? ?штарына, м?ртшалар?а дейін оралады. Егер ж?ндікке ?араса ол біресе ?зарады, біресе жиырылады себебі ??рса? б?лшы?еттері жиырл?анда трахеядан ауа шы?ады, ал ??рса?ы ?лкейгенде тыныс м?шелеріне таза ауа толады.
АС ?орыту ж?йесі ?о?ыздар а?аштарды? жас жапра?тарымен ?оректенеді. ?шкір шеті бар ?сті?гі жа?тарымен жапра?ты? шетін тістеп алады да асты??ы жа?ты? шеті ?ткір тіс т?різді солармен жапыра? б?лігін кеміріп б?лшектейді. Сойтіп аузында ?нта?тал?ан ?орегі ж?т?ынша??а т?сіп ары ?арай б?лшы?етті ас?азан?а т?седі ас?азанда?ы хитинді тістерімен ары ?арай ?нта?талып, ішекке т?седі де ?орытылады. ?орытылма?ан ас арт?ы шекке т?сіп, сырт?а шы?арылады.
З?р шы?ару ж?йесі Арт?ы шекке бір буда ?зын т?тіктер келеді МАЛЬПИГИЙ Т?ТІКШЕЛЕРІ. Мальпигий т?тікшелеріні? ?абыр?алары ?аннан с?йы? зиянды заттарды шы?арып арт?ы шекке ашылып, со?ан ??яды да сырт?а шы?арылады. ?о?ыздарды? ішкі м?шелері а? май т?різдес затпен ?аптал?ан. Осы а? зат ?аннан зиянды заттарды ?зіне сі?іреді. А? зат?а сі?ген зиянды заттар ?о?ызды? ?міріні? ая?ына дейін са?талып, сырт?а шы?арылмайды. Сонымен а? май т?різдес зат тек зиянды заттарды жинаушы ?ана емес, онда асты? ?оры май т?рінде жиналады Осы ас ?оры ар?асында ж?мырт?алар пісіп жетіледі.
?АН тарату ж?йесі- ??рса?ты? ар?а жа?ында т?тік т?різді ж?регі орналас?ан. Т?ріктерде бірнеше клапан бар. Сонды?тан ?о?ыздарды? ?аны бір ба?ытта а?ады АРТТАН АЛДЫ?А ?АРАЙ. Ж?ректін алды??ы жа?ында жал?ыз ?ан тамыры бар ол ?анды бас?а жеткізеді. М?нда ?ан б?кіл денені? ішіне ??йылады да, бас б?лігін т?гелдей аралап, арт?ы жа??а ?арай а?ады. Ж?рек б?лшы? етті? ?серінен ?немі ке?ийді сонда ?ан ж?п тесіктер ар?ылы ж?ректі? ішіне ??йылады да, сосын ?айтадан бас?а ?арай а?ады.
Ж?йке ж?йесі жо?ары де?гейде дамы?ан. Ж?т?ынша? ?сті ж?йке жасушасыны? т?йіні МИ. Миды? ?ш б?лігі бар: алды??ы, арт?ы, орта??ы б?ліктерден ??рал?ан. Олардан ж?йке ж?йе бас б?лігіне тарал?ан
Ж?т?ынша? асты т?йіні мен ??рса? ж?йке тізбегі екі ж?п т?йіні –ганглий ( грекше « ганглион»-б?дырма?, ісік ма?ынасын береді) Олардан ж?йкелер ая?тары мен ?анаттарына тарал?ан ж?не барлы? денесіндегі т?к пен шаш т?різді ?скіндері теріні? сезім,тітіргеншілік р?ль ат?арады.
Кластер ??ру: Буна?денелілерді? ма?ызы: ?сімдіктерді тоза?дандырады, топыра?ты ?опсытады,топыра? т?зуге ?атысады, зиянкестерді жояды, бал ж?не балауыз береді, жібек алу ?шін ?сіріледі, санитарлы? ?ызмет ат?арады, та?ам ретінде пайдаланылады Т?т к?белегін ?ол?а ?йрету. А?, денесі салбыра??ы, ?ша алмайтын к?белекті адам міне 4 мы? жыл таби?и таза жібек алу ?шін ?олда ?сіреді. Арнайы б?лмелерде ж?мырт?адан шы??ан ??рттарын ?олдан т?т а?ашыны? жапра?тарымен ?оректендіреді. ?скен ??рт кокон салады. Коконды аузында?ы жібек жібін шы?аратын безден жасайды.Аузынан шы??ан сілекей т?ріндегі жібек жіптері ауада ?атады да кокон?а оралады. Коконны? ішінде ??рт ?абы?ын тастап, ??ырша??а айналады.Коконны? ішіндегі ?уырша?ты улап олтіреді де жібін коконнан орап алып, мата жасау?а жібереді.
?йге тапсырма: 218-219, 222 беттерді о?у,
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Просмотр содержимого документа
«Буна?денелілер класыны? жалпы сипаттамасы. »
ШҚО, Үржар ауданы, Жаңа тілек ауылы «Әуезов атындағы орта мектебі»КММ
Биология, химия пәні мұғалімі Ахметова Светлана Усеновна
7 сынып № 32 Сабақтың тақырыбы: Бунақденелілер класының жалпы сипаттамасы. Бунақденелілердің көптүрлілігі, құрылысындағы ерекшеліктері. Қозғалуы, қоректенуі, тыныс алуы. Бунақденелілерді қолға үйрету №4з/ж Бөлме шыбынының сыртқы құрылысы. Жеміс шыбынының дернәсілі мен ересек дарағын қарау.
Сабақтың білімділік мақсаты: Бунақденелілер класының жалпы сипаттамасы. Бунақденелілердің көптүрлілігі, құрылысындағы ерекшеліктері. Қозғалуы, қоректенуі, тыныс алуы. Бунақденелілерді қолға үйрету дағдыларын қалыптастыру
Дамытушылық: Бөлме шыбынының сыртқы құрылысы. Жеміс шыбынының дернәсілі мен ересек дарағын қарай отырып б/д туралы білімдерін дамыту
Тәрбиелік: Қоршаған ортада өмір сүретін бунақденелілердің рөлімен таныстыра отырып оларды қорғау көзқарастарын қалыптастыру
Бунақденелілер класының жалпы сипаттамасы- буынаяқтылар типіне жататын көпжасушалы, омырқасыз жәндік класы. Жер шарында700 000 млн. түрі бар
35отряд
Бунақденелілер класы
Класс тармақтары
Туақанатсыздар
Қанаттылар
Бунақденелілерге қоңыздар, шыбындар, масалар, көбелектер, баларалар, құмырсқалар, инеліктер жатады.Жер бетінде, топырақ астында( бұзаубас) жорғалап, ауада ұшып, суда(суаршын, суқандала, сушалқақ, зұламат) , адам жануарларда паразиттік( бүрге, бит, қандала) жолмен тіршілік етеді.
Қоңыздарды мысалға ала отырып сыртқы құрылысын зерттейік:
Денесі айқын үш бөліктен тұрады:БАС, КӨКІРЕК, ҚҰРСАҚ бөлімдері
Бас бөлігінде: екі мұртша, күрделі көздер оның құрамында мыңдаған жай құрылыстағы көзшелер бар.
Бас бөлігінде: ауыз мүшесі мен сезім мүшесі бар. Алдыңғы жағында көлденен пластинка тәрізді үстіңгі ерінде үстіңгі және астыңғы жұп жақ бар олар ауыз мүшелері,,,,,, Ауызының астында төмеңгі иерін бар. Өмеңгі ерін мен төмеңгі жақта жұп мұртша бар олар сезім және дәм сезу рөль атқарады.
Көздерінің алдында жұп мұртшаларының ұштары кеңейген пластиналармен аяқталады, олар иіс зезу роль атқарады. Иіс сезу пластинкаларыаналығынан гөрі аталығында жақсы дамыған. Қоңыздар бастарын еңкейте алады, бірақ, бұра алмайды. Бунақденелілердің ауыз мүшелерінің құрылысы сан түрлі ол оның немен қоректенуіне байланысты:СҮЗІП ЖАЛАУШЫ (шыбын), ШАНШЫП- СОРУШЫ( маса, раман қандаласы), КЕМІРУШІ( тарақан, қоңыз),
КЕМІРІП-ЖАЛАУШЫ (балара), ТҮТІК ТӘРІЗДІ АУЫЗБЕН СОРУШЫ( көбелек)
КӨКІРЕГІ үш бөліктен тұрады, Көкірегінде қимыл-қозғалыс қызметін атқаратын аяқтар мен қанаттар орныққан.Әр бөлігінде жұп аяқтары бар. Аяқтарының ұшы өткір тырнақтармен аяқталады олар бұтақ, жапыраққа бекіну үшін арналған.Сондықтан қоңыздар бұтақтардан құламай жүреді.Бунақденелілерде 6 аяқ бар.
Ортаңғы және артқы бөлігінде нәзік қабыршақ қанаттары бар.
Арқа жағынан қоңыздың көкірегінің бір бөлігі ғана көрінеді, қалған екеуін және құрсағын қатқыл қататтар жауып тұрады.Үстіңгі қатқыл қанаттары өзгерген алдыңғы қанаттары. Сондықтан қоңыздарды ҚАТҚЫЛҚАНАТТЫЛАР-ға жатқызады
ҚҰРСАҚ бөлімі қимылдамайтындай көкірегіне бекінеді ол сегіз бөлімнен тұрады және тек астыңғы жағынан көрінеді. Егер қатқыл және нәзік қанаттарын көтерсе кұрсақтын арқа жағынан әр бөлігінде екі жағынан кішкентай тесіктері, бар ол ДЕМТЕСІКТЕР Олар он жұп болады.
Осы демтесіктерден ішке қарай хитинді түтікшелер бар демтүтіктер трахеялар. Олар тармақталады және әр ішкі мүшеге тіпті аяқтардың ұштарына, мұртшаларға дейін оралады . Егер жәндікке қараса ол біресе ұзарады, біресе жиырылады себебі құрсақ бұлшықеттері жиырлғанда трахеядан ауа шығады, ал құрсағы үлкейгенде тыныс мүшелеріне таза ауа толады .
АС қорыту жүйесі Қоңыздар ағаштардың жас жапрақтарымен қоректенеді. Үшкір шеті бар үстіңгі жақтарымен жапрақтың шетін тістеп алады да астыңғы жақтың шеті өткір тіс тәрізді солармен жапырақ бөлігін кеміріп бөлшектейді. Сойтіп аузында үнтақталған қорегі жұтқыншаққа түсіп ары қарай бұлшықетті асқазанға түседі асқазандағы хитинді тістерімен ары қарай ұнтақталып, ішекке түседі де қорытылады. Қорытылмаған ас артқы шекке түсіп, сыртқа шығарылады.
Зәр шығару жүйесі Артқы шекке бір буда ұзын түтіктер келеді МАЛЬПИГИЙ ТҮТІКШЕЛЕРІ. Мальпигий түтікшелерінің қабырғалары қаннан сұйық зиянды заттарды шығарып артқы шекке ашылып , соған құяды да сыртқа шығарылады. Қоңыздардың ішкі мүшелері ақ май тәріздес затпен қапталған. Осы ақ зат қаннан зиянды заттарды өзіне сіңіреді. Ақ затқа сіңген зиянды заттар қоңыздың өмірінің аяғына дейін сақталып, сыртқа шығарылмайды. Сонымен ақ май тәріздес зат тек зиянды заттарды жинаушы ғана емес, онда астың қоры май түрінде жиналады Осы ас қоры арқасында жұмыртқалар пісіп жетіледі.
ҚАН тарату жүйесі- Құрсақтың арқа жағында түтік тәрізді жүрегі орналасқан. Түріктерде бірнеше клапан бар. Сондықтан қоңыздардың қаны бір бағытта ағады АРТТАН АЛДЫҒА ҚАРАЙ. Жүректін алдыңғы жағында жалғыз қан тамыры бар ол қанды басқа жеткізеді. Мұнда қан бүкіл дененің ішіне құйылады да , бас бөлігін түгелдей аралап, артқы жаққа қарай ағады. Жүрек бұлшық еттің әсерінен үнемі кеңийді сонда қан жүп тесіктер арқылы жүректің ішіне құйылады да, сосын қайтадан басқа қарай ағады.
Жүйке жүйесі жоғары деңгейде дамыған. Жұтқыншақ үсті жүйке жасушасының түйіні МИ. Мидың үш бөлігі бар: алдыңғы , артқы, ортаңғы бөліктерден құралған. Олардан жүйке жүйе бас бөлігіне таралған
Жұтқыншақ асты түйіні мен құрсақ жүйке тізбегі екі жұп түйіні –ганглий ( грекше « ганглион»-бұдырмақ, ісік мағынасын береді) Олардан жүйкелер аяқтары мен қанаттарына таралған және барлық денесіндегі түк пен шаш тәрізді өскіндері терінің сезім ,тітіргеншілік рөль атқарады.
Кластер құру: Бунақденелілердің маңызы: Өсімдіктерді тозаңдандырады, топырақты қопсытады,топырақ түзуге қатысады, зиянкестерді жояды , бал және балауыз береді, жібек алу үшін өсіріледі, санитарлық қызмет атқарады, тағам ретінде пайдаланылады Тұт көбелегін қолға үйрету. Ақ, денесі салбыраңқы, ұша алмайтын көбелекті адам міне 4 мың жыл табиғи таза жібек алу үшін қолда өсіреді. Арнайы бөлмелерде жұмыртқадан шыққан құрттарын қолдан тұт ағашының жапрақтарымен қоректендіреді. Өскен құрт кокон салады. Коконды аузындағы жібек жібін шығаратын безден жасайды.Аузынан шыққан сілекей түріндегі жібек жіптері ауада қатады да коконға оралады . Коконның ішінде құрт қабығын тастап, құыршаққа айналады.Коконның ішіндегі қуыршақты улап олтіреді де жібін коконнан орап алып, мата жасауға жібереді.
Класс тармақтары
