Биологиялы? диктант. Б?рша? т??ымдастарыны? г?лі -........... г?лсерікті. Г?лсерігінде тоста?аншасы ......., к?лтелері......... Аталы?ы-.............., аналы?ы - .......... Жемісі- ............... бір немесе к?п т??ымды. Б?рша? т??ымдастарыны? тамырында ................ бар. Олар ауа ??рамында?ы ...................... сі?іреді. М?ны ..................... тіршілік ету деп атайды. ?лкен к?лтесі......................., оны? б?йіріндегі екі к?лтесі ......................., ал т?менгі т?тасып ?скен екеуі ....................... деп аталады.
?осжарна?ты , г?лді ?сімдіктерді? е? к?п тара?ан тобы-к?рделіг?лділер т??ымдасы. Жер ж?зінде, Арктика мен Антарктида м?здарыны? ?зге таралу айма?тарыны? барлы?ында к?рделіг?лділерді? 20 000-нан астам т?рі белгілі. ?аза?станда к?рделіг?лділер т??ымдасыны? 700-ге жуы? т?рі ?седі. Б?лар негізінен ш?птекті, с?тті шырынды ?сімдіктер. Оларды? шала б?талы, б?талы, а?аштекті т?рлері де кездеседі. К?рделіг?лділер –к?бінесе к?пжылды? ?сімдіктер. Кейде біржылды? т?рлері де кездеседі. Г?лшо?ыры бір г?лден мы? г?лге дейін жина?талатынды?тан себетг?л деп аталады. Себет г?лдегі г?лдерді? ??рылысы ?рт?рлі. Пішіні, ??рылысына байланысты себетг?лде тілше, т?тікшелі, ?ос ерінді, жал?ан тілшелі, ш??ыра? т?різді г?лдер орналасады. М?не, сонды?тан да б?л топ?а жататын ?сімдіктер к?рделіг?лділер т??ымдасы деп аталады. ?сімдік себег?ліні? ??рылысы да ерекше. Мысалы, к?рделіг?лділер т??ымдас ба?ба?ты? себетг?лінде тек тілше г?лдер орналасады. Т?ймеда?ты? себетг?лінен тілше ж?не т?тікшелі г?лдерді к?реміз. Г?лкекіре себетг?лінде ш??ыра? т?різді г?лдер болады. Себетг?лі тек т?тікшелі г?лден т?ратын да ?сімдіктер бар.
К?рделіг?лділер ?рт?рлі ма?сатта пайдаланылады. К?нба?ыс, ма?сырдан ?сімдік майы алынады. Асс?ттіген, б?ріг?л-к?к?ністік ?сімдіктер. Дермене, т?ймеда?ы, ба?ба?, итоша?ан, ?ырмызыг?л д?рілік ?сімдік ретінде пайдаланылады. Жералм?рт (топинамбур) –мал азы?ты? да?ыл. Ба?ытг?л (ризантема) , нар?ызг?л (георгина) –с?ндік ?сімдіктер. К?рделіг?лділерді? арамш?п т?рінде ?сетіндері де бар. Олар?а ойранш?п, ?алуен, г?лкекіре, т?йетікендер жатады.
К?рделіг?лділер т??ымдастарына жататын ?сімдіктерді? орта? белгілері. Б?ларды? г?лдерінде тоста?анша болмайды. Тоста?аншасы кейде ?лпекті айдарша т?різді ?згеріп кетеді. На?ыз к?рделіг?лді ?сімдіктерді? себетг?лі болады. К?лтесі 5 к?лтежапыра?шадан ??ралады. Оларды? т?менгі б?лігі т?тікше т?різденіп бірігіп, жо?ары ?шында?ы 5 тісшесі болады. Ал жал?ан тілшег?лді? жо?ары ?шында 3 тісшесі ашылып жайылады. К?лтені? т?тікшесіне бітісіп ?скен 5 аталы?ы бар. Тоза?ды?ы да т?тікшеге ?осылады. Жатыны т?мен орналасады. Аталы? т?тік ар?ылы аналы? аузы ?ос телімді аналы? мойны ?теді. Демек, к?рделіг?лділерде бір ?ана аналы? мойны болады. Жемісі-айдарлы немесе айдарсыз т??ымшалар. К?рделіг?лділерді? формуласы: Т0К(5)А(5)Ж(2)- (ба?ба? г?лі).
4. ?орытындылау.
5. Бекіту:
1. Т??ымдас неліктен к?рделіг?ліделр деп атал?ан?
2. Оларды? сан алуанлды?ына ?андай мысалдар келтіруге болады?
3. К?рделіг?лділер т??ымдасына жататын ?андай орта? белгілерді білесі??
4. Ма?сыр ?андай ?сімдік?
6. ?йге тапсырма: §29
7. Ба?алау.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
А) 1.Бұршақ тұқымдастарының өкілдері қандай белгілері бойынша бір тұқымдасқа біріктіріледі?
2. Қандай организмдер бұршақ тұқымдастардың тамырында селбесіп тіршілік етеді?
3. Бұршақ тұқымдастардың гүлінің басқа тұқымдастардың гүлдерінен айырмашылығы неде?
4. Бұршақ тұқымдастардың жемісінің құрылысының ерекшелігі неде?
Б) Бұршақ тұқымдстарға жататын өсімдіктері анықтаңдар:
1. Шыршай. 2. Бақша қырыққабаты.3. Салаттық қыша.4. Дәрілік түйежоңышқа.5. Дәрілік сарыбасқурай. 6. Сусылдақ беде. 7. Сарбасқурай. 8. Бөрібұршақ. 9. Кәдімгі шие. 10. Егістік бұршақ. 11. Алхоры. 12. Жолжелкен
Биологиялық диктант. Бұршақ тұқымдастарының гүлі -........... гүлсерікті. Гүлсерігінде тостағаншасы ......., күлтелері......... Аталығы-.............., аналығы - .......... Жемісі- ............... бір немесе көп тұқымды. Бұршақ тұқымдастарының тамырында ................ бар. Олар ауа құрамындағы ...................... сіңіреді. Мұны ..................... тіршілік ету деп атайды. Үлкен күлтесі......................., оның бүйіріндегі екі күлтесі ......................., ал төменгі тұтасып өскен екеуі ....................... деп аталады.
Қосжарнақты , гүлді өсімдіктердің ең көп тараған тобы-күрделігүлділер тұқымдасы. Жер жүзінде, Арктика мен Антарктида мұздарының өзге таралу аймақтарының барлығында күрделігүлділердің 20 000-нан астам түрі белгілі. Қазақстанда күрделігүлділер тұқымдасының 700-ге жуық түрі өседі. Бұлар негізінен шөптекті, сүтті шырынды өсімдіктер. Олардың шала бұталы, бұталы, ағаштекті түрлері де кездеседі. Күрделігүлділер –көбінесе көпжылдық өсімдіктер. Кейде біржылдық түрлері де кездеседі. Гүлшоғыры бір гүлден мың гүлге дейін жинақталатындықтан себетгүл деп аталады. Себет гүлдегі гүлдердің құрылысы әртүрлі. Пішіні, құрылысына байланысты себетгүлде тілше, түтікшелі, қос ерінді, жалған тілшелі, шұқырақ тәрізді гүлдер орналасады. Мәне, сондықтан да бұл топқа жататын өсімдіктер күрделігүлділер тұқымдасы деп аталады. Өсімдік себегүлінің құрылысы да ерекше. Мысалы, күрделігүлділер тұқымдас бақбақтың себетгүлінде тек тілше гүлдер орналасады. Түймедақтың себетгүлінен тілше және түтікшелі гүлдерді көреміз. Гүлкекіре себетгүлінде шұқырақ тәрізді гүлдер болады. Себетгүлі тек түтікшелі гүлден тұратын да өсімдіктер бар.
Күрделігүлділер әртүрлі мақсатта пайдаланылады. Күнбағыс, мақсырдан өсімдік майы алынады. Ассүттіген, бөрігүл-көкөністік өсімдіктер. Дермене, түймедағы, бақбақ, итошаған, қырмызыгүл дәрілік өсімдік ретінде пайдаланылады. Жералмұрт (топинамбур) –мал азықтық дақыл. Бақытгүл (ризантема) , нарғызгүл (георгина) –сәндік өсімдіктер. Күрделігүлділердің арамшөп түрінде өсетіндері де бар. Оларға ойраншөп, қалуен, гүлкекіре, түйетікендер жатады.
Күрделігүлділер тұқымдастарына жататын өсімдіктердің ортақ белгілері. Бұлардың гүлдерінде тостағанша болмайды. Тостағаншасы кейде үлпекті айдарша тәрізді өзгеріп кетеді. Нағыз күрделігүлді өсімдіктердің себетгүлі болады. Күлтесі 5 күлтежапырақшадан құралады. Олардың төменгі бөлігі түтікше тәрізденіп бірігіп, жоғары ұшындағы 5 тісшесі болады. Ал жалған тілшегүлдің жоғары ұшында 3 тісшесі ашылып жайылады. Күлтенің түтікшесіне бітісіп өскен 5 аталығы бар. Тозаңдығы да түтікшеге қосылады. Жатыны төмен орналасады. Аталық түтік арқылы аналық аузы қос телімді аналық мойны өтеді. Демек, күрделігүлділерде бір ғана аналық мойны болады. Жемісі-айдарлы немесе айдарсыз тұқымшалар. Күрделігүлділердің формуласы: Т0К(5)А(5)Ж(2)- (бақбақ гүлі).
4. Қорытындылау.
5. Бекіту:
1. Тұқымдас неліктен күрделігүліделр деп аталған?
2. Олардың сан алуанлдығына қандай мысалдар келтіруге болады?
3. Күрделігүлділер тұқымдасына жататын қандай ортақ белгілерді білесің?
