Биологиялық химия, немесе биохимия –организмдердің химиялық құрамын және организмнің тіршілік әрекеті барысында бұл құрамның химиялық өзгеріске ұшырау процестерін зерттейді. Биохимия деген сөз гректің вios – тіршілік деген сөзінен шыққан. Яғни, тірі табиғаттың химиялық тілі, тіршілік химиясы дегенс өз. Осыған орай биохимияның өзі бірнеше салаларғаб өлінеді :адам биохимиясы, медициналық биохимия, өсімдіктер, микроорганизмдер, техникалық, космостық және клиникалық, эволюциялық, радиациялықт.б. Организмдерді зерттеу бағыты бойынша биохимияны статикалық зерттелетін заттардың химиялықт абиғаты және қасиеттері жайында динамикалық заттардың организмге түсу кезеңінен олардың зат алмасудың нақтық өнімдерінің шығуына дейінг іөзгерістері жәнефункциональдық органдардың, ткандердің және клеткалардың, жалпы біртұтас организмнің физиологиялық әрекетінің химиялық негіздері жөнінде биохимияғабөлінеді.Биохимияныңдамуыбір – біріменшектесбасқа пәндерменжалпыбиологиямен, гистологиямен, цитологиямен, генетикамен, физикамен, биофизикамен, бейорганикалық, аналитикалық, органикалық, физикалық, коллоидтық, биофизикалықхимияменмолекулярлықбиологиямен жәнефизиологияментығызбайланысты. Биохимияның аса маңыздыміндеті – студенттітіріорганизмдердіңхимиялыққұрамыменжәнетіріматериалардыңтіршілігінқамтамасызететінхимиялықзаңдылықтарментаныстыру.Биохимия ғылым ретінде ХVI – XIX ғасырларда пайда болды. Алғашқы биохимиялық мағлұматтар адамзатқа өте көнез аманнан таныс. Мысалы, адамбаласы өте ерте кезден – ақнан пісіруді, шарап, дәрі – дәрмек жасауда, тері илеуде жәнет.б. биохимиялық процестерді пайдаланған. Бірақ, бұл адам баласының тәжірибесіне ғана негізделген эмпиризндік білімдер еді.Биохимияның ғылым ретінде қалыптасуында маңызды роль атқарған көптеген мәліметтерқайта өрлеу дәуірінде қорланды. Ұлығалым Леонардо да Винчи 1452- 1519 барлық тіршілік процестерінің оттегінің қатысуымен өтетіндігін дәлелдеді. Биохимияның тарихы – материалистік және идиалистік екі көзқарастар күресінің тарихы. Өзінің дамуының алғашқы кезеңінде биохимия химиялық жаңылыс флогистон теориясымен соқтығысты. Бұл теория бойынша заттардың жиынтығы олардың құрамындағы “отты материяға” байланыстыб олды. Тіршілікке деген материалистік көзқарастың негізін салушы алғашқы ғалым М. В. Ломоносов, табиғатта ешқандай флогистон жоқ және болуы мүмкін еместігін дәлелдеді. ІХ ғасырдың басында дамып келе жатқан биохимия идеалистік витализм / лат vita – өмір, тіршілік теориясы мен тартысқа түсті. Көп ұзамай виталистердің ілімін практика және химиялық тәжірибелер теріске шығарды. Ф. Велер бейорганикалық заттардан қымыздық қышқылын 1824ж және несеп нәрін алды. Орыс ғалымы Н.Н.Зинин, өсімдік шикі затынан өндірілетін анилинді 1842ж алды. 1845жылы немісхимигі А. Кольбе с іркеқышқылын, француз ғалымы М. Бертло майларды, ал 1861ж А.М. Бутлеров тұңғыш рет синтетикалық қанты бар заттарды синтездеді.Отандық биохимияның негізін салушы А. Я. Данилевский 1838- 1923ж болып есептеледі. Ол, Россияда физиолог – химиктердің алғашқы мектебін ашты. Мектеп көптеген белоктардың құрамын, қасиеттерін зерттеді. 1891ж Петербургте М.В. Ненцкий бірінші биохимиялық лабораторияны ашты. Гемнің құрылысын зерттеп, гемоглобин мен хлорофиллдың ұқсастығын тапты.ХХ ғасырдыңбірінші жартысында биохимияның жаңасалалары –адамбиохимиясы, медициналық биохимия, жануар, өсімдік, микробтаржәневирустар биохимиясы қалыптасты.1925ж Харьковте А. В. Палладин бірінші биохимия инстетутын ашты. Адамзаттың қазіргі кезеңдегі назары биохимиялық ғылымдаралдына тіршілік құбылысының мәнін анықтау, органикалық дүние дамуының биологиялық заңдылықтарын ашу, тіршілік физикасы мен химиясын, заталмасу, тұқымқуалаушылықты зерттеу жөнінде бір қатар басты- басты міндеттер қойып отыр.Д.И.Менделеевтің периодтық таблицасының 100 элементінің 27-сі тірі организмдер құрайтынэ лементтер болып табылады. Химиялық қосылыстардың ішінде организм үшін судың маңызыерекше.Химиялық таза су иіссіз, дәмсіз мөлдірсұйық болып келеді. Су молекуласында 11,19 % сутекжәне 88,81 % оттек бар. Судың молекулалық массасы 18, 016, қату нүктесі –00С, қайнау шегі –100 0С, судың тығыздығы +4 С0 –да1г /см3 –гетең. Судың көптеген органикалық және минералдық заттардың өте жақсы еріткіші болуы, оның молекуласының құрылымы мен байланысты. Су органдарда, тканьдерде, клеткаларда бос, гидраттық және иммобильдік күйдеболады. Бос су көптеген биологиялықс ұйықтықтардың / қан, лимфа/ негізін құрайды. Клетка құрамындағы биополимерлер ерітіндіде коллоидтық қасиет білдіреді. Олар судың біраз мөлшерін өздеріне тартып, оларды электростатикалық күшпен, немесе Н – байланысар қылы ұстап т ұрады. Судың бұл қабаты гидраттық деп аталады. Клетка ішінде гидраттық қабықшаның құрамына кірмейтін суды иммобильдық су депатайды.Минералдық заттарға Д. И. Менделеевтің периодтық кестесіндегі жүзден аса элементтер жатады. Осы кестедег і төрт элемент – сутек, көміртек, оттек және азот-органикалық элементтер деп аталып, бүкілорганикалық қосылыстардытүзеді. Көлемі жағынан ең көп кездесетін алғашқы жеті минералды элементті ғылымда макроэлементтер деп атайды. Ол гректің “макрос” – көп, үлкен деген сөзінен шыққан. Макроэлементтерге жататын мыналар – Са, Мq, K, Na, P, Cl және т.б.
3. Тірі материяның маңызды сипаттамалары
1891ж Петербургте М.В. Ненцкий бірінші биохимиялық лабораторияны ашты. Гемнің құрылысын зерттеп, гемоглобин мен хлорофиллдың ұқсастығын тапты. ХХ ғасырдың бірінші жартысында биохимияның жаңа салалары –адам биохимиясы, медициналық биохимия, жануар, өсімдік, микробтар және вирустар биохимиясы қалыптасты. 1925ж Харьковте А. В. Палладин бірінші биохимия инстетутын ашты. Адамзаттың қазіргі кезеңдегі назары биохимиялық ғылымдар алдына тіршілік құбылысының мәнін анықтау, органикалық дүние дамуының биологиялық заңдылықтарын ашу, тіршілік физикасы мен химиясын, зат алмасу, тұқым қуалаушылықты зерттеу жөнінде бірқатар басты- басты міндеттер қойып отыр. Тірі материя дегеніміз эволюция барысында жинақталған генетикалық (тектік) ақпараттарды бере отырып, өздігінен өркендеуге қабілетті организмдер жиынтығы. Тірі материяда молекулалық, жасушалық, ұлпалық, мүшелік (ағзалық), организмдік, популяциялық түрлік және биосфералық - биогеоценоздық құрылым деңгейлері болады. Физиология алғашқы аталған бес деңгейге тән тіршілік заңдылықтарын зерттейді.
Молекулалық деңгейде биологиялық маңызы зор химиялык қосылыстардың (белоктардың, нуклеин қышқылдарының, липидтердің, көмірсулардың т.б.) организмнің өсіп-дамуындағы, нәсілдік ақпараттарды сақтап-қалдыруындағы рөлі мен тірі жасушалардағы зат алмасу, энергияның түрлену және басқа құбылыстардағы маңызы зерттеледі.
Жасушалық деңгей жасушаның құрылым принципін зерттеп, әр түрлі мүшелер мен ағзалардағы жасуша аралық физиологаялық-биохимиялық және құрылымдық-функционалдық, байланыстарды анықтайды.
Ұлпалық және ағзалық деңгей ұлпалар мен мүшелердің құрылысын, қызметін, әрекет механизімін, табиғатын, эволюциясы мен жеке даму зандылықтарын зерттеумен айналысады.
Организм деңгейінде жеке индивидуумда байқалатын үрдістер мен құбылыстар, олардың түрлі мүшелері қызметіндегі үйлесімдіктің сыры, әртүрлі экологиялық жайдайға бейімделу механизмдері зертгеледі.
Популяциялық - түрлік деңгей организмдік деңгейден өзінің мерзімдік және ауқымдық сипатымен ерекшеленеді. Кез келген организм тіршілігінің ұзақтығы генетикалық бағдарламамен шектеледі. Өзінің өсіп-даму мүмкіндігін тауысқан соң организм өледі. Популяция тіршілігі қолайлы жайдайда мерзіммен шектелмей, ұзаққа созылады.
Организм дегеніміз сыртқы ортаның әсеріне өз бетімен жауап қайтаратын, өзін-өзі реттейтін тірі материяның біртұтас бөлшегі. Ол күрделі ашық жүйе, сыртқы ортамен үздіксіз затпен және энергиямен алмасып отырады. Организмнің өзін-өзі реттеуі нәтижесінде оның ішкі ортасының салыстырмалы тұрақтылығы сақталып, құбылмалы сыртқы орта жағдайларына бейімделу реакциялары қалыптасады.
Құрылым ерекшеліктерімен байланысты организм бір жасушалы және көп жасушалы болып бөлінеді. Бір жасушалы организмдерде ядро, цитоплазма, вакуольдер және жасуша қабығы пайда болады да, бұл құрылымдардың әрқайсысы өздеріне тән функция атқарады. Көп жасушалы организмдер денесі құрылысы мен қызметі жағынан жаксы жіктелген жасушалар жиынтығынан құралады.
Қоректену ерекшеліктеріне қарай организм автотрофты және гетеротрофты болып бөлінеді. Автотрофты организмдер (бактериялар) қоректік заттардың көзі ретінде негізінен бейорганикалық заттарды пайдаланып, тіршілік әрекеттеріне қажетті энергияны күн сәулесінен алады. Гетеротрофты организмдер (адам мен жануарлар) органикалық қосылыстармен (белоктар, майлар, көмірсулар) қоректеніп, тіршілік ерекеттеріне қажет энергияны органикалық заттардың биологиялық тотығуынан алады.
Дене температурасының тұрақтылығын сақтау қабілетіне байланысты организмдер салқын қанды (пойкилотермиялы), жылы қанды (гомойотермиялы) және ауытқымалы температуралы жануарлар болып бөлінеді. Пойкилотермиялы жануарлар денесінің температурасы сыртқы орта температурасына байланысты өзгеріп отырады. Оларға құстар мен сүт қоректілерден басқа жануарлардың барлығы жатады. Гомойотермиялы жануарларға дене температурасының тұрақтылығын сақтау қабылеті тән болады (мыс, жоғары сатыдағы омыртқалы жануарлар). Ауытқымалы температуралы жануарлар жылдың жылы маусымында жылы қанды жануарлар, ал суық кезеңдерде салқьн қанды жануарлар тәрізді тіршілік етеді. Оларға қысқы ұйқыға кететін жануарлар жатады.
Орта температурасының ауытқуларына бейімдік қабылетіне қарай организм стенотермиялық жоне эвритермиялық болып жіктеледі. Стенотермиялық жануарлар сыртқы орта температурасының ауытқуларына төзімсіз келеді де, түрақты температура жағдайында тіршілік етеді. Оларды өз кезегінде жылу сүйгіштер (тропикалық мүхит жәндіктері, амфибиялар, бауырымен жорғалаушылар т.б.) және суық сүйгіштер (лосос түқымды балықтар, май балықтар (тюлендер), ақ аю т.б.) деп жіюгейді Сыртқы орта температурасыньщ зор аутқуларына төтеп беретін жануарларды эвритермиялық жануарлар дейді. Оларға құрлықта тіршілік ететін жануарлар жатады.
Тірі организмге оны өлі табиғаттан ерекшелендіретін бірнеше қасиет тән болады.
Зат пен энергия алмасуы. Барлық тірі организм қоршаған орта- мен затпен және энергиямен алмасып отырадьі. Олар сыртқы орта- дан зат пен энергияны қабылдап, оларды түрлендіріп, пайдаланып, биосфераға ыдырау өнімдері мен жылу түрінде түрленген энергия бөліп отырады. Зат алмасудың нәтижесінде организм құрылымдары- ның химиялық қүрамының түрақтьглығы, қүрылысының күрделі реттілігі сақталып, тіршілік орекеттері қамтамасыз етіледі.
Өрбіп-көбею. Тірі организмнің маңызды қасиеттерінің бірі өрбіп- көбею қабілеті. Осының нәтижесінде организм өзіне ұқсас, өзіне тән ұрпақ қалдырады, түр сақталады.
Өсіп-даму. Организмнің немесе оның жеке мүшелерінің толы- сып қалыптасуы. Туғаннан бастап өлгенге (тіршілік тоқтағанға) дейін жеке дарақтарда байқалатын қайтарымсыз, белгілі зандылықпен атқарылатын бір-бірімен тығыз байланысты мөлшерлік (өсу, үлкею, жасушалар санының көбеюі т.б.) және сапалық (жіктелу, жетілу, қар- таю т.с.с.) өзгерістер.
Тірі материя дамуының екі жолы болады: жеке даму (онтогенез) және тарихи даму (филогенез).
Тітіркенгіштік - әр түрлі өсерлерге қүрьшымның өзінің физиологиялық күйін өзгертумен жауап беруі. Осының нәтижесінде тіршілік сақталады, өсу, даму, жетілу үрдістері жүреді.
Өздігінен реттелу (автореттелу) - белгілі бір жүйенің өздігінен сапалы әрекет етуін қамтамасыз ететін тікелей және қайтарымды байланысқа негізделген басқару үрдісіңдегі жүйелілік.
Физиологиялық үрдіс дегеніміз тірі организмде жаңа сапалы мазмұнға ие болған физикалық және химиялық өзгерістердің күрделі түрлерінің жиынтығы (ас қорыту, тыныс алу, бөлу т.б.). Ал физиологияпық функция - тұтас организм немесе оның жеке жасушаларының, ұлпаларының, мүшелерінің тіршілік әрекеті, қьгзметі. Организмнің басты қызметі зат алмасу болып табылады. Зат алмасу мен өсу, даму, көбею, қоректену, қимылдау т.с.с. физиологиялық қызметтер тығыз байланысты.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Просмотр содержимого документа
«Биохимияның ғылым ретінде қалыптасуы және дамуы»
Биохимияның ғылым ретінде қалыптасуы және дамуы .
2.Организмдердің химиялық құрамы.
Биологиялық химия, немесе биохимия –организмдердің химиялық құрамын және организмнің тіршілік әрекеті барысында бұл құрамның химиялық өзгеріске ұшырау процестерін зерттейді. Биохимия деген сөз гректің вios – тіршілік деген сөзінен шыққан. Яғни, тірі табиғаттың химиялық тілі, тіршілік химиясы дегенс өз. Осыған орай биохимияның өзі бірнеше салаларғаб өлінеді :адам биохимиясы, медициналық биохимия, өсімдіктер, микроорганизмдер, техникалық, космостық және клиникалық, эволюциялық, радиациялықт.б. Организмдерді зерттеу бағыты бойынша биохимияны статикалық зерттелетін заттардың химиялықт абиғаты және қасиеттері жайында динамикалық заттардың организмге түсу кезеңінен олардың зат алмасудың нақтық өнімдерінің шығуына дейінг іөзгерістері жәнефункциональдық органдардың, ткандердің және клеткалардың, жалпы біртұтас организмнің физиологиялық әрекетінің химиялық негіздері жөнінде биохимияғабөлінеді.Биохимияныңдамуыбір – біріменшектесбасқа пәндерменжалпыбиологиямен, гистологиямен, цитологиямен, генетикамен, физикамен, биофизикамен, бейорганикалық, аналитикалық, органикалық, физикалық, коллоидтық, биофизикалықхимияменмолекулярлықбиологиямен жәнефизиологияментығызбайланысты. Биохимияның аса маңыздыміндеті – студенттітіріорганизмдердіңхимиялыққұрамыменжәнетіріматериалардыңтіршілігінқамтамасызететінхимиялықзаңдылықтарментаныстыру.Биохимия ғылым ретінде ХVI – XIX ғасырларда пайда болды. Алғашқы биохимиялық мағлұматтар адамзатқа өте көнез аманнан таныс. Мысалы, адамбаласы өте ерте кезден – ақнан пісіруді, шарап, дәрі – дәрмек жасауда, тері илеуде жәнет.б. биохимиялық процестерді пайдаланған. Бірақ, бұл адам баласының тәжірибесіне ғана негізделген эмпиризндік білімдер еді.Биохимияның ғылым ретінде қалыптасуында маңызды роль атқарған көптеген мәліметтерқайта өрлеу дәуірінде қорланды. Ұлығалым Леонардо да Винчи 1452- 1519 барлық тіршілік процестерінің оттегінің қатысуымен өтетіндігін дәлелдеді. Биохимияның тарихы – материалистік және идиалистік екі көзқарастар күресінің тарихы. Өзінің дамуының алғашқы кезеңінде биохимия химиялық жаңылыс флогистон теориясымен соқтығысты. Бұл теория бойынша заттардың жиынтығы олардың құрамындағы “отты материяға” байланыстыб олды. Тіршілікке деген материалистік көзқарастың негізін салушы алғашқы ғалым М. В. Ломоносов, табиғатта ешқандай флогистон жоқ және болуы мүмкін еместігін дәлелдеді. ІХ ғасырдың басында дамып келе жатқан биохимия идеалистік витализм / лат vita – өмір, тіршілік теориясы мен тартысқа түсті. Көп ұзамай виталистердің ілімін практика және химиялық тәжірибелер теріске шығарды. Ф. Велер бейорганикалық заттардан қымыздық қышқылын 1824ж және несеп нәрін алды. Орыс ғалымы Н.Н.Зинин, өсімдік шикі затынан өндірілетін анилинді 1842ж алды. 1845жылы немісхимигі А. Кольбе с іркеқышқылын, француз ғалымы М. Бертло майларды, ал 1861ж А.М. Бутлеров тұңғыш рет синтетикалық қанты бар заттарды синтездеді.Отандық биохимияның негізін салушы А. Я. Данилевский 1838- 1923ж болып есептеледі. Ол, Россияда физиолог – химиктердің алғашқы мектебін ашты. Мектеп көптеген белоктардың құрамын, қасиеттерін зерттеді. 1891ж Петербургте М.В. Ненцкий бірінші биохимиялық лабораторияны ашты. Гемнің құрылысын зерттеп, гемоглобин мен хлорофиллдың ұқсастығын тапты.ХХ ғасырдыңбірінші жартысында биохимияның жаңасалалары –адамбиохимиясы, медициналық биохимия, жануар, өсімдік, микробтаржәневирустар биохимиясы қалыптасты.1925ж Харьковте А. В. Палладин бірінші биохимия инстетутын ашты. Адамзаттың қазіргі кезеңдегі назары биохимиялық ғылымдаралдына тіршілік құбылысының мәнін анықтау, органикалық дүние дамуының биологиялық заңдылықтарын ашу, тіршілік физикасы мен химиясын, заталмасу, тұқымқуалаушылықты зерттеу жөнінде бір қатар басты- басты міндеттер қойып отыр.Д.И.Менделеевтің периодтық таблицасының 100 элементінің 27-сі тірі организмдер құрайтынэ лементтер болып табылады. Химиялық қосылыстардың ішінде организм үшін судың маңызыерекше.Химиялық таза су иіссіз, дәмсіз мөлдірсұйық болып келеді. Су молекуласында 11,19 % сутекжәне 88,81 % оттек бар. Судың молекулалық массасы 18, 016, қату нүктесі –00С, қайнау шегі –100 0С, судың тығыздығы +4 С0 –да1г /см3 –гетең. Судың көптеген органикалық және минералдық заттардың өте жақсы еріткіші болуы, оның молекуласының құрылымы мен байланысты. Су органдарда, тканьдерде, клеткаларда бос, гидраттық және иммобильдік күйдеболады. Бос су көптеген биологиялықс ұйықтықтардың / қан, лимфа/ негізін құрайды. Клетка құрамындағы биополимерлер ерітіндіде коллоидтық қасиет білдіреді. Олар судың біраз мөлшерін өздеріне тартып, оларды электростатикалық күшпен, немесе Н – байланысар қылы ұстап т ұрады. Судың бұл қабаты гидраттық деп аталады. Клетка ішінде гидраттық қабықшаның құрамына кірмейтін суды иммобильдық су депатайды.Минералдық заттарға Д. И. Менделеевтің периодтық кестесіндегі жүзден аса элементтер жатады. Осы кестедег і төрт элемент – сутек, көміртек, оттек және азот-органикалық элементтер деп аталып, бүкілорганикалық қосылыстардытүзеді. Көлемі жағынан ең көп кездесетін алғашқы жеті минералды элементті ғылымда макроэлементтер деп атайды. Ол гректің “макрос” – көп, үлкен деген сөзінен шыққан. Макроэлементтерге жататын мыналар – Са, Мq, K, Na, P, Cl және т.б.
3. Тірі материяның маңызды сипаттамалары
1891ж Петербургте М.В. Ненцкий бірінші биохимиялық лабораторияны ашты. Гемнің құрылысын зерттеп, гемоглобин мен хлорофиллдың ұқсастығын тапты. ХХ ғасырдың бірінші жартысында биохимияның жаңа салалары –адам биохимиясы, медициналық биохимия, жануар, өсімдік, микробтар және вирустар биохимиясы қалыптасты. 1925ж Харьковте А. В. Палладин бірінші биохимия инстетутын ашты. Адамзаттың қазіргі кезеңдегі назары биохимиялық ғылымдар алдына тіршілік құбылысының мәнін анықтау, органикалық дүние дамуының биологиялық заңдылықтарын ашу, тіршілік физикасы мен химиясын, зат алмасу, тұқым қуалаушылықты зерттеу жөнінде бірқатар басты- басты міндеттер қойып отыр. Тірі материя дегеніміз эволюция барысында жинақталған генетикалық (тектік) ақпараттарды бере отырып, өздігінен өркендеуге қабілетті организмдер жиынтығы. Тірі материяда молекулалық, жасушалық, ұлпалық, мүшелік (ағзалық), организмдік, популяциялық түрлік және биосфералық - биогеоценоздық құрылым деңгейлері болады. Физиология алғашқы аталған бес деңгейге тән тіршілік заңдылықтарын зерттейді.
Молекулалық деңгейде биологиялық маңызы зор химиялык қосылыстардың (белоктардың, нуклеин қышқылдарының, липидтердің, көмірсулардың т.б.) организмнің өсіп-дамуындағы, нәсілдік ақпараттарды сақтап-қалдыруындағы рөлі мен тірі жасушалардағы зат алмасу, энергияның түрлену және басқа құбылыстардағы маңызы зерттеледі.
Жасушалық деңгей жасушаның құрылым принципін зерттеп, әр түрлі мүшелер мен ағзалардағы жасуша аралық физиологаялық-биохимиялық және құрылымдық-функционалдық, байланыстарды анықтайды.
Ұлпалық және ағзалық деңгей ұлпалар мен мүшелердің құрылысын, қызметін, әрекет механизімін, табиғатын, эволюциясы мен жеке даму зандылықтарын зерттеумен айналысады.
Организм деңгейінде жеке индивидуумда байқалатын үрдістер мен құбылыстар, олардың түрлі мүшелері қызметіндегі үйлесімдіктің сыры, әртүрлі экологиялық жайдайға бейімделу механизмдері зертгеледі.
Популяциялық - түрлік деңгей организмдік деңгейден өзінің мерзімдік және ауқымдық сипатымен ерекшеленеді. Кез келген организм тіршілігінің ұзақтығы генетикалық бағдарламамен шектеледі. Өзінің өсіп-даму мүмкіндігін тауысқан соң организм өледі. Популяция тіршілігі қолайлы жайдайда мерзіммен шектелмей, ұзаққа созылады.
Организм дегеніміз сыртқы ортаның әсеріне өз бетімен жауап қайтаратын, өзін-өзі реттейтін тірі материяның біртұтас бөлшегі. Ол күрделі ашық жүйе, сыртқы ортамен үздіксіз затпен және энергиямен алмасып отырады. Организмнің өзін-өзі реттеуі нәтижесінде оның ішкі ортасының салыстырмалы тұрақтылығы сақталып, құбылмалы сыртқы орта жағдайларына бейімделу реакциялары қалыптасады.
Құрылым ерекшеліктерімен байланысты организм бір жасушалы және көп жасушалы болып бөлінеді. Бір жасушалы организмдерде ядро, цитоплазма, вакуольдер және жасуша қабығы пайда болады да, бұл құрылымдардың әрқайсысы өздеріне тән функция атқарады. Көп жасушалы организмдер денесі құрылысы мен қызметі жағынан жаксы жіктелген жасушалар жиынтығынан құралады.
Қоректену ерекшеліктеріне қарай организм автотрофты және гетеротрофты болып бөлінеді. Автотрофты организмдер (бактериялар) қоректік заттардың көзі ретінде негізінен бейорганикалық заттарды пайдаланып, тіршілік әрекеттеріне қажетті энергияны күн сәулесінен алады. Гетеротрофты организмдер (адам мен жануарлар) органикалық қосылыстармен (белоктар, майлар, көмірсулар) қоректеніп, тіршілік ерекеттеріне қажет энергияны органикалық заттардың биологиялық тотығуынан алады.
Дене температурасының тұрақтылығын сақтау қабілетіне байланысты организмдер салқын қанды (пойкилотермиялы), жылы қанды (гомойотермиялы) және ауытқымалы температуралы жануарлар болып бөлінеді. Пойкилотермиялы жануарлар денесінің температурасы сыртқы орта температурасына байланысты өзгеріп отырады. Оларға құстар мен сүт қоректілерден басқа жануарлардың барлығы жатады. Гомойотермиялы жануарларға дене температурасының тұрақтылығын сақтау қабылеті тән болады (мыс, жоғары сатыдағы омыртқалы жануарлар). Ауытқымалы температуралы жануарлар жылдың жылы маусымында жылы қанды жануарлар, ал суық кезеңдерде салқьн қанды жануарлар тәрізді тіршілік етеді. Оларға қысқы ұйқыға кететін жануарлар жатады.
Орта температурасының ауытқуларына бейімдік қабылетіне қарай организм стенотермиялық жоне эвритермиялық болып жіктеледі. Стенотермиялық жануарлар сыртқы орта температурасының ауытқуларына төзімсіз келеді де, түрақты температура жағдайында тіршілік етеді. Оларды өз кезегінде жылу сүйгіштер (тропикалық мүхит жәндіктері, амфибиялар, бауырымен жорғалаушылар т.б.) және суық сүйгіштер (лосос түқымды балықтар, май балықтар (тюлендер), ақ аю т.б.) деп жіюгейді Сыртқы орта температурасыньщ зор аутқуларына төтеп беретін жануарларды эвритермиялық жануарлар дейді. Оларға құрлықта тіршілік ететін жануарлар жатады.
Тірі организмге оны өлі табиғаттан ерекшелендіретін бірнеше қасиет тән болады.
Зат пен энергия алмасуы. Барлық тірі организм қоршаған орта- мен затпен және энергиямен алмасып отырадьі. Олар сыртқы орта- дан зат пен энергияны қабылдап, оларды түрлендіріп, пайдаланып, биосфераға ыдырау өнімдері мен жылу түрінде түрленген энергия бөліп отырады. Зат алмасудың нәтижесінде организм құрылымдары- ның химиялық қүрамының түрақтьглығы, қүрылысының күрделі реттілігі сақталып, тіршілік орекеттері қамтамасыз етіледі.
Өрбіп-көбею. Тірі организмнің маңызды қасиеттерінің бірі өрбіп- көбею қабілеті. Осының нәтижесінде организм өзіне ұқсас, өзіне тән ұрпақ қалдырады, түр сақталады.
Өсіп-даму. Организмнің немесе оның жеке мүшелерінің толы- сып қалыптасуы. Туғаннан бастап өлгенге (тіршілік тоқтағанға) дейін жеке дарақтарда байқалатын қайтарымсыз, белгілі зандылықпен атқарылатын бір-бірімен тығыз байланысты мөлшерлік (өсу, үлкею, жасушалар санының көбеюі т.б.) және сапалық (жіктелу, жетілу, қар- таю т.с.с.) өзгерістер.
Тірі материя дамуының екі жолы болады: жеке даму (онтогенез) және тарихи даму (филогенез).
Тітіркенгіштік - әр түрлі өсерлерге қүрьшымның өзінің физиологиялық күйін өзгертумен жауап беруі. Осының нәтижесінде тіршілік сақталады, өсу, даму, жетілу үрдістері жүреді.
Өздігінен реттелу (автореттелу) - белгілі бір жүйенің өздігінен сапалы әрекет етуін қамтамасыз ететін тікелей және қайтарымды байланысқа негізделген басқару үрдісіңдегі жүйелілік.
Физиологиялық үрдіс дегеніміз тірі организмде жаңа сапалы мазмұнға ие болған физикалық және химиялық өзгерістердің күрделі түрлерінің жиынтығы (ас қорыту, тыныс алу, бөлу т.б.). Ал физиологияпық функция - тұтас организм немесе оның жеке жасушаларының, ұлпаларының, мүшелерінің тіршілік әрекеті, қьгзметі. Организмнің басты қызметі зат алмасу болып табылады. Зат алмасу мен өсу, даму, көбею, қоректену, қимылдау т.с.с. физиологиялық қызметтер тығыз байланысты.
Тітіркенгіштік дегеніміз тірі материяның сыртқы ортаның әсеріне зат алмасу үрдісін күшейтумен беретін жауабы. Тітіркенгіштік өсімдік жасушаларына да, жануарлар жасушаларына да тән қасиет. Тітіркенгіштік организмнің сыртқы ортаның құбылмалы жағдайларына бейімделуінің негізінде жатады.
Жануарлар жасушаларына тағы да бір ерекше қасиет - қозғыштық тән. Қозғыштық деп тірі жүйенің (жасуша, ұлпа, мүше, организм) сыртқы немесе ішкі орта тітіркендіргіштерінің әсерінен өзінің физиологиялық белсенділігін өзгертуін айтады. Қозғыштық толқын тәрізді ерекше үрдіс - қозудың негізінде жатады. Қозудың нәтижесінде жеке құрылымдарға тән әрекет атқарылады.
Нерв жүйесі жетілген жануарларда физиологиялық реакциялардың ерекше түрі - рефлекс болады. Рефлекс деп организмнің сыртқы, не ішкі ортаның тітіркендіргіштеріне нерв жүйесінің қатысуымен беретін жауабын айтады. Мысалы, ауыз қуысының рецепторларын тітіркендіргенде
