Саба?ты? ма?саты; Білімділік;О?ушылар?а тіршілікті? ерекше жасушасыз т?рі вирустармен,оларды? ??рылысы тіршілік ?рекеттерімен таныстыра отырып білімдерін толы?тыру.
Вирустар д?ниесі. Вирус латынша «У» деген с?з. Б?л –жасушасыз тіршілік иесі. Оларды? к?пшілігін тек электронды? микроскоппен ?ана к?ріге болады. Вирустар тек тірі жасуша?а орны?са ?ана к?бейе алады. Жасуша?а ене алма?ан жа?дайда вирустарда тіршілік нышаны бай?алмайды. Вирусты? м?лшері бактериядан да кіші бол?анды?тан, вирусты-100000 есе ?лкейтетін микроскопта ?ана к?руге болады. Ол- жасушасы жо? ?те ?са? б?лшекті зат, я?ни жасушасыз ??рылым. Ол бактериялардан кіші, вирус- латынша «У» деген с?з. Вирус екі т?рлі нуклейн ?ыш?ылынан, сыртында н?руызы бар ??рылым. Оны? пішіні- шар, сопа?, тая?ша, жіп т?різді. Вирусты? ?лшемі 0,0000002 см. Вируста жасушадан тыс?ары жерде зат алмасу ж?рмейді. Ол нуклейн ?ыш?ылын тірі жасушалар?а енгізіп, оны ?зіні? к?беюіне пайдаланады. Соны? н?тижесінде30 минутта бір жасушадан ж?здеген жа?а вирустар пайда болады.Вирус - жасуша ішінде ?мір с?ретін паразит. Вирустар тек тірі жасушада ?ана тіршілік етеді. Вирус ?за? уа?ыт топыра?та, суда ж?не ?згеде жерлерде са?талады.
Бактерия жасушасына енетін вирус фаг немесе бактериофаг (грекше «бактерион»- тая?ша, «фагейн»-жебір, жеп ?ою, жою деп аталады).
Ауру ту?ызатын вирустар. Вирус а?заны? жасушаларына еніп тіршілігін б?зады, ауру тудырады. Олар т?мау, балаларды? сал ауруы, ?ызылша, сары ауру, шешек,?шы?. Омырт?алы жануарларды? 500-дей,?сімдіктерді уландыратын 300-ден астам вирус т?рлері бар.
Иммунитет- а?заны? ауру ?оздыр?ыштарын ?абылдамайтын ?асиеті.
?сімдіктерде вирустар тудыратын аурулар. 100 топ?а бірігетін вирустар мы?нан астам ?сімдік ауруларын ?оздырады. Вирус за?ымда?ан ?сімдіктерді? жапыра?ында, бас?а м?шелерінде т?рлі т?сті да?тар, жола?тар пайда болады.
Вирус (лат. v?rus - «у») – тірі организмдерді? ішіндегі жасушасыз тіршілік иесі. Олар рибонуклеин ?ыш?ылынан немесе дезоксирибонуклеин ?ыш?ылынан ??рал?ан нуклеопротеидтерден, сондай-а? ферментті н?руызбен ?аптал?ан ?абы?шадан – кабсидтерден т?рады. Б?л ?абы?ша вирусты? ??рамында?ы нуклеин ?ыш?ылдарын сырт?ы ортаны? ?олайсыз жа?дайларынан кор?айды. Кейбір вирустарды? ??рамында нуклеин ?ыш?ылдарынан бас?а к?мірсулар, май текті заттар, биотин (Н витамині) ж?не мыс молекулалары кездеседі. Вирустар тек тірі жасушада ?ніп-?сіп к?беюге бейімделген. Электронды? микроскоппен 300 мы? есе ?лкейтіп ?ара?анда, оны? пішіні тая?ша т?різді, жіп т?різді немесе іші ?уыс цилиндр пішінді болатыны д?лелденді. Вирустар тірі организмдерді? барлы?ын уландырады. ?азіргі кезде вирустарды? жылы ?анды омырт?алыларды уландыратын 500-дей, ал ?сімдіктерді уландыратын 300-ден астам т?рі белгілі болып отыр. Вирустарды? ??рылысы мен іс-?рекетін темекі те?білі ауруын мысал?а алып ?арастырайы?. Темекі те?білі вирусы темекі жапыра?ында?ы хлоропластарды за?ымдайды. Осыны? салдарынан жапыра? та?тасы б?рісіп, шиыршы?танады. Сонымен ?атар тоста?анша, к?лте жапыра?шалары да ?згереді. Темекі те?білі вирусымен за?ымдал?ан жапыра? 9-11 к?ннен кейін сар?ая бастайды. У. Стенлиді? д?лелдеуі бойынша, темекі жапыра?ында вирус б?лшектері алты ?ырлы кристалл пішінді шо?ыр т?зеді. Бактерияларды за?ымдап, ерітіп (лизис) жіберетін вирустарды бактериофагтар деп атайды. Б?ларды ал?аш рет 1915 жылы Ф. Туорт сипаттап жазды. Кейбір бактериофагты? пішіні итшаба??а ??сайды. Оларды? денесі – басы, ??йры?ы ж?не іші ?уыс тарма?тал?ан базальді т?тікшелерден т?рады. Вирус ??ымы 1899 жылы ?ылым?а ал?аш рет голландиялы? ?алым Мартин Бейеринк енгізді. 1935 жылы америкалы? вирусолог Уэнделл Стэнли вирусты кристалл к?йінде б?ліп алды. Осы кристалдарды сау темекі ?сімдігіне енгізгенде, ол те?біл ауруымен ауыратынын д?лелдеді. 1898 ж. неміс ?алымы Фридрих Лефлер сиыр аусылыны? ?оздыр?ышы аусыл вирусын, ал 1911 жылы америкалы? ?алым Фрэнсис Роус тауы? саркомасыны? вирусын тауып зерттеді. ?азіргі кезде жылы ?анды жануарларда ауру тудыратын вирустарды? бес ж?здей, ал ?сімдіктерде ?ш ж?здей т?рі белгілі. Кейбір ?атерлі ісік ауруын тудыратын вирустарды? адам мен жануарларда вирусты? микрофлорасы ?алыптасады. Вирустарды? пішіні ?р т?рлі (мысалы, тая?ша, иілгіш жіпше т?різді, сфералы?, к?п ?ырлы, та?ыда бас?а). Вирусты? клеткадан тыс (вириондар) ж?не клетка ішінде тіршілік ететін топтары бар. Барлы? вирустар шартты т?рде жай ж?не к?рделі болып б?лінеді. Вирус к?беюі бес саты?а б?лінеді: клетка?а ену; клеткада вирус нуклеин ?ыш?ылыны? ??рылуын ?амтамасыз ететін ферменттерді? т?зілуі; вирус ??рылым б?лшектеріні? жиналуы; одан вирионны? т?зілуі; ересек вирусты? клеткадан шы?уы. Вирус бактериялар клеткасына клетка ?абыр?асы ар?ылы ?тсе, жануарларда клетка мембранасы ар?ылы адсорбцияланады. ?сімдіктерге вирус тек ?ана клетканы? за?ымдал?ан жерінен ?ана ене алады. Бір клетканы «іштей жеген» вирустар к?ршілес клеткалар?а ауысып, барлы? организмді за?ымдап, ауру?а шалды?тырады. Вирустарды молекулалы? биология зерттейді. Вирустар нуклеин ?ыш?ылдарыны? гендік ?ызметін ашу ?шін (генетикикалы? кодты аны?тау) пайдаланылады. Компьютерлік вирус – компьютердегі м?ліметтерді ?аса?ана б?лдіру ма?сатында жазыл?ан арнаулы ша?ын ба?дарлама. Ол ?зінен-?зі (автоматты т?рде) бас?а ба?дарламаларды? со?ына немесе алдына ?осымша жасырын жазылып, оларды б?лдіруге кіріседі. Кейіннен дискідегі немесе желідегі м?ліметтерді тасымалдау, к?шіру кезінде, м?ліметтерге ілесе отырып, бас?а компьютерлерге «ауру ж??тырады». М?ндай за?ымдан?ан ба?дарламаны пайдалан?анда зиянды іс-?рекеттер бай?алады (мысалы, дискідегі файлдарды? орналасу т?ртібі б?зылады; кейбір ба?дарламалар ж?мыс істемей ?алады; экран?а ?деттегіден тыс б?тен символдар шы?ады; компьютерді? ж?мыс істеу жылдамды?ы баяулайды; к?птеген файлдарды? б?лінгені не жо?алып кеткені бай?алады, тіпті компьютерді? ?атты дискісін ?айта форматтап шы?ады). ?азіргі кезде компьютерлік вирустарды? ж?з мы?да?ан т?рлері белгілі. Компьютердегі вирустарды аны?тап, оларды жою ?шін арнайы антивирусты? (вирустар?а ?арсы) ба?дарламалар ?олданылады. Вирустарды? генетикалы? а?паратыны? ерекшелігі. ??рамында РН? ж?не ДН? бар вирустар Вирустар – клеткасыз организмдер. Олар негiзiн ??райтын ДН? немесе РН? ж?не оны ?оршап т?р?ан белокты капсидтен т?рады. Вирустар бактериялардан миллион есе кiшi ж?не оны 40000 есе ?лкейтетiн электронды? микроскоп ар?ылы к?руге болады. Вирусты сыртынан н?руыз ?абаты ?аптайды, ішінде ДН? немесе РН? болады. Басыны? м?лшері 40 нм, ал «??йры?ыны?» ?зынды?ы 20-22 нм-ге те?. «??йры?ыны?» ?шы – н?руыз молекуласынан т?ратын ?уыс т?тік. Топтары: I: dsDNA вирустары,II: ssDNA вирустары,III: dsRNA вирустары,IV: (+)ssRNA вирустары,V: (−)ssRNA вирустары,VI: ssRNA-RT вирустары,VII: dsDNA-RT вирустары, Ротавирус кездеседі. Иесіні? жасушамен вирус арасында?ы ?зара ?рекеттесу - ?те к?рделі процесс.Вирустарды? репродукциялану (лат. reproduce - ?зіне ??састы ?ндіру ) циклы келесі сатыдан т?рады: жасуша?а жабысу жасуша?а ену шешіну вирусты? ДН? немесе РН? -ны? репликациялануы вирусты? геномны? транскрипциялануы вирусты? а?паратты? РН?-ны? транслокациялануы вирусты? б?лшектерді? (вириондарды? )бастырылуы вирусты? жасушадан шы?уы Адсорбция (жасуша?а жабысу) - ол жасушаны? вирионмен инфицирленуіні? бірінші сатысы, вирион жасушалы? беткейлерге жабысады,?рбір вирус жасушаларыны? б?ріне ие,кейбіреулеріне ?ана адсорбциялану ?абілеттілігі болатыны белгілі.Ол кейбір вирустарды? а?уызында "вирусты? рецепторлар" деп аталатын тиісті амин?ыш?ылды? реттіліктерді? болуымен байланысты. Вирусты? рецепторлар "тіркеуші "деп аталатын а?уыздарды? ??рамында болады, жасушалы? рецепторларды танып алу ж?не олармен ?зара ?рекеттесу ?ызметін ат?арады,капсидтік беткейлік а?уыздарыны? ?атысуымен орындалады. Вирустар майдаланатын жасушалы? рецепторлар Вирус
Жа?а саба?ты бекіту.
1- топ. ?тілген та?ырып бойынша 1-топ вирусты? ауруларды? т?рлері туралы.
2-топ. Вирустарды аш?ан жылдар,жа?алы?тар туралы.
3-топ. Вирустар та?ырыбына байланысты терминдарды талдау.
?й тапсырмасы. Вирустар,фагтар.
О?ушыларды ба?алау;?р топ ба?алау пара?ы бойынша ?здерін ба?алайды.
Саба?ты пысы?тау с?ра?тары:
Жа?а саба?ты «Шынжыр» ойыны ар?ылы пысы?тауымыз?а болады. (Бірінші партада отыр?ан бала саба?тан не т?сінгенін айтады, оны келесі балдар жал?астыруы ?ажет).
1 о?ушы: Жасушасы жо? ?са? б?лшекті вирус деп атайды
2 о?ушы: Иммунитет- а?заны? ауру ?оздыр?ыштарын ?абылдамайтын ?асиеті.
Саба?ты ?орытындылау:
Негізгі терминдерді ?айталау
О?ушыны? берген жауаптарына ?арай білімдерін ба?алау.
Сабақтың мақсаты; Білімділік;Оқушыларға тіршіліктің ерекше жасушасыз түрі вирустармен,олардың құрылысы тіршілік әрекеттерімен таныстыра отырып білімдерін толықтыру.
Дамытушылығы;Оқушыларға өздігінен тақырыпты танып ізденуге,топпен жұмыс істеуге,алған білімдерін іс-жүзінде көрсетуге үйрету,білімге құштарлығының дүниетанымдылық көзқарастарын қалыптастыру.
Тәрбиелілігі;Салауатты өмір салтын ұстануға,адамгершілік,жігерлілікке тәрбиелеу.
Сабақтың көрнекілігі;Вирус туралы плакат,тірек-сызбалар,электронды оқулық,интерактивті тақта.
Пән аралық байланысы;Жануартану,ботаника,микробиология.
Сабақтың типі;Жаңа сабақ.
Сабақ түрі;Топтық жұмыс.
Сабақтың әдісі;Сұрақ-жауап,баяндау.
Сабақтың барысы; 1 Ұйымдастыру кезеңі ; Оқушылармен сәлемдесу,түгендеу,топқа бөлу,оқу құралдары мен үй тапсырмасына дайындықтарын тексеру,жаңа сабақ мақсатымен таныстыру.
2.Үй тапсырмасы бойынша топпен жұмыс жоспары;
1.Оқушыларды топқа бөлу./3 түрлі геометриялық фигураларды оқушылар жәшіктен алып топқа бөлінеді/,топ төресін,есепшісін сайлайды.
2.Ұяшықтардағы сұрақтарға жауап беру.
3.Топ аралық сұрақтар./Әр топ қарсылас топтарға сұрақ қояды./
4.Зымыран сұрақтар.
3.Үй тапсырмасын бекіту./Ағзаларда жүретін негізгі 3 процесті талдау,әр топтан 1 оқушы/
2.Ұяшықтардағы сұрақтарға жауап беру.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
1.Ағзаның тұрақтылығы қалай аталады?
2.Центрифуга құралын кім ойлап тапты?
3.ДНҚ-ның неше реттік құрылымы бар және қандай?
4.Нәруыздың табиғи құрылымының өзгеруі қалай аталады?
5.Бір жасушалы ұсақ ағзаларды зерттеген ғалым кім?
6.Прокариотты организмдердің фототрофты тобы қалай аталады?
7.Фагоцитоз құбылысын кім ашты?
8.Нуклеотид қандай полимердің мономері?
9.Сау адамның гемоглобинін құрайтын амин қышқылының тізбегінде пролиннен кейін тұратын амин қышқылы қандай?
4.Зымыран сұрақтар.
1. 20 амин қышқылынан тұратын полимер.
2. Ядросы бар ағза.
3. Жасуша терминін ұсынды.
4. Зоология ғылымы нені зерттейді?
5. ДНҚ-да А-ға қарсы.
6. Ядро қайда орналасады.
7. Жасушадағы энергия станциясы.
1. Ядросы жоқ ағза.
2. Жасуша теориясын қалады.
3. Ботаника ғылымы нені зерттейді?
4. Моносахаридке жатады.
5. Гетеротрофтылар қандай ағзалар?
6. Нәруыздың неше реттік құрылымы бар?
7. Жасушаны зерттейтін ғылым.
1. Жасуша терминін ұсынған кім?
2. Пластидтердің неше түрі бар?
3. Жасушаның көбеюіне қатысатын оргоноид.
4. ДНҚ-ның екі еселенуінің жолы.
5. Қозғалыс қызметін атқаратын нәруыз.
6. Жануар көмірсуы.
7. Д.Менделеевтің периодтық жүйесіндегі 110 элементтің нешеге жуығы тірі ағза құрамында болады.
3.Үй тапсырмасын бекіту./Ағзаларда жүретін негізгі 3 процесті талдау,әр топтан 1 оқушы/
Хемосинтез Фотосинтез Биосинтез
4.Жаңа сабақ .
Жоспары;
1.Вирустар дүниесіне түсінік,олардың түрлері.
2.Фагтар тіршілік әректі.
3.Вирустар мен фагтардың құрылысы.
Вирустар дүниесі. Вирус латынша «У» деген сөз. Бұл –жасушасыз тіршілік иесі. Олардың көпшілігін тек электрондық микроскоппен ғана көріге болады. Вирустар тек тірі жасушаға орнықса ғана көбейе алады. Жасушаға ене алмаған жағдайда вирустарда тіршілік нышаны байқалмайды. Вирустың мөлшері бактериядан да кіші болғандықтан, вирусты-100000 есе үлкейтетін микроскопта ғана көруге болады. Ол- жасушасы жоқ өте ұсақ бөлшекті зат, яғни жасушасыз құрылым. Ол бактериялардан кіші, вирус- латынша «У» деген сөз. Вирус екі түрлі нуклейн қышқылынан, сыртында нәруызы бар құрылым. Оның пішіні- шар, сопақ, таяқша, жіп тәрізді. Вирустың өлшемі 0,0000002 см. Вируста жасушадан тысқары жерде зат алмасу жүрмейді. Ол нуклейн қышқылын тірі жасушаларға енгізіп, оны өзінің көбеюіне пайдаланады. Соның нәтижесінде30 минутта бір жасушадан жүздеген жаңа вирустар пайда болады.Вирус - жасуша ішінде өмір сүретін паразит. Вирустар тек тірі жасушада ғана тіршілік етеді. Вирус ұзақ уақыт топырақта , суда және өзгеде жерлерде сақталады.
Бактерия жасушасына енетін вирус фаг немесе бактериофаг (грекше «бактерион»- таяқша, «фагейн»-жебір, жеп қою, жою деп аталады).
Ауру туғызатын вирустар. Вирус ағзаның жасушаларына еніп тіршілігін бұзады, ауру тудырады. Олар тұмау, балалардың сал ауруы, қызылша, сары ауру, шешек,ұшық. Омыртқалы жануарлардың 500-дей,өсімдіктерді уландыратын 300-ден астам вирус түрлері бар.
Иммунитет- ағзаның ауру қоздырғыштарын қабылдамайтын қасиеті.
Өсімдіктерде вирустар тудыратын аурулар. 100 топқа бірігетін вирустар мыңнан астам өсімдік ауруларын қоздырады. Вирус зақымдаған өсімдіктердің жапырағында, басқа мүшелерінде түрлі түсті дақтар, жолақтар пайда болады.
Вирус (лат. vīrus - «у») – тірі организмдердің ішіндегі жасушасыз тіршілік иесі. Олар рибонуклеин қышқылынан немесе дезоксирибонуклеин қышқылынан құралған нуклеопротеидтерден, сондай-ақ ферментті нәруызбен қапталған қабықшадан – кабсидтерден тұрады. Бұл қабықша вирустың құрамындағы нуклеин қышқылдарын сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларынан корғайды. Кейбір вирустардың құрамында нуклеин қышқылдарынан басқа көмірсулар, май текті заттар, биотин (Н витамині) және мыс молекулалары кездеседі. Вирустар тек тірі жасушада өніп-өсіп көбеюге бейімделген. Электрондық микроскоппен 300 мың есе үлкейтіп қарағанда, оның пішіні таяқша тәрізді, жіп тәрізді немесе іші қуыс цилиндр пішінді болатыны дәлелденді. Вирустар тірі организмдердің барлығын уландырады. Қазіргі кезде вирустардың жылы қанды омыртқалыларды уландыратын 500-дей, ал өсімдіктерді уландыратын 300-ден астам түрі белгілі болып отыр. Вирустардың құрылысы мен іс-әрекетін темекі теңбілі ауруын мысалға алып қарастырайық. Темекі теңбілі вирусы темекі жапырағындағы хлоропластарды зақымдайды. Осының салдарынан жапырақ тақтасы бүрісіп, шиыршықтанады. Сонымен қатар тостағанша, күлте жапырақшалары да өзгереді. Темекі теңбілі вирусымен зақымдалған жапырақ 9-11 күннен кейін сарғая бастайды. У. Стенлидің дәлелдеуі бойынша, темекі жапырағында вирус бөлшектері алты қырлы кристалл пішінді шоғыр түзеді. Бактерияларды зақымдап, ерітіп (лизис) жіберетін вирустарды бактериофагтар деп атайды. Бұларды алғаш рет 1915 жылы Ф. Туорт сипаттап жазды. Кейбір бактериофагтың пішіні итшабаққа ұқсайды. Олардың денесі – басы, құйрығы және іші қуыс тармақталған базальді түтікшелерден тұрады. Дүниежүзілік микробиология тарихында орыс ғалымы Д. И. Ивановскийдің алатын орны ерекше. Ол XІX ғасырдың соңында темекі теңбілі ауруын зерттеп, ол аурудың қоздырғыштары бактериялардан да ұсақ тіршілік иесі екенін тапқан. Д. И. Ивановский ауруға шалдыққан жапырақты жуып, ол жуындыны бактерияларды сүзетін сүзгіден өткізгенде одан өтіп кеткен. Осы сұйықтықты темекіге жұқтырғанда, оның жапырағы қайтадан сарғайып, ауруға ұшыраған. Зақымданған темекі жапырағын үлкейткіш құралдармен тексергенде кристалдар байқалған. Кейіннен 1935 жылы америкалық ғалым У. Стенли бұл кристалдардың темекі теңбілі вирустарының шоғырланған жиынтығы екенін тапты. XІX ғасырдың соңында Д. И. Ивановский ашқан өте ұсақ тіршілік иесінің вирустар екендігі дәлелденді. Бактериофагтарды алғаш рет 1915 жылы ағылшын вирусологі және бактериологі Ф. Туорт сипаттап жазғандығы белгілі. Бірақ бұл тіршілік иесі ерте кезден зерттеле бастаған болатын. Мысалы, топалаңды қоздыратын бактерияларды ерітіп жіберетін бактериофагтарды 1898 жылы орыс микробиологі Н. Ф. Гамалея алғаш рет анықтаған. Іш сүзегі бактериясын ерітіп жіберетін бактериофагтарды 1917 жылы канадалық бактериолог Д’Эрелль (Ф. д’Эрелль) байқаған. Зерттеушілер осындай көзге көрінбейтін бактериялардың паразитін егжей-тегжей зерттеп жазды да, оларды бактерия «жеушілер» немесе «жалмаушылар» деп атады. Бұдан кейінгі зерттеушілер басқа бактерияларды ерітіп жіберетін табиғатта көптеген бактериофагтардың бар екендігін анықтаған болатын. Олар ауру қоздырғыш бактерияларды ғана жоймай, пайдалы түрлерін де жояды. Бактериофагтар өндіріске, тамақ өнеркәсібіне және тағыда басқа көп зиян келтіреді. Мысалы, олар пайдалы сүт қышқылы бактерияларын ерітіп жіберіп, алынған сүт тағамдарының сапасын төмендетеді. Вирус ұғымы 1899 жылы ғылымға алғаш рет голландиялық ғалым Мартин Бейеринк енгізді. 1935 жылы америкалық вирусолог Уэнделл Стэнли вирусты кристалл күйінде бөліп алды. Осы кристалдарды сау темекі өсімдігіне енгізгенде, ол теңбіл ауруымен ауыратынын дәлелдеді. 1898 ж. неміс ғалымы Фридрих Лефлер сиыр аусылының қоздырғышы аусыл вирусын, ал 1911 жылы америкалық ғалым Фрэнсис Роус тауық саркомасының вирусын тауып зерттеді. Қазіргі кезде жылы қанды жануарларда ауру тудыратын вирустардың бес жүздей, ал өсімдіктерде үш жүздей түрі белгілі. Кейбір қатерлі ісік ауруын тудыратын вирустардың адам мен жануарларда вирустық микрофлорасы қалыптасады. Вирустардың пішіні әр түрлі (мысалы, таяқша, иілгіш жіпше тәрізді, сфералық, көп қырлы, тағыда басқа). Вирустың клеткадан тыс (вириондар) және клетка ішінде тіршілік ететін топтары бар. Барлық вирустар шартты түрде жай және күрделі болып бөлінеді. Жай вирустар – нуклеин қышқылдары мен белокты қабықтан (капсид) тұрады; бұларға таяқша, жіп және сфералық формалары жатады. Күрделі вирустар – нуклеин қышқылы мен капсидтен басқа, липопротеидті мембрана, көмірсу және ферменттерден тұрады. Вириондардың мөлшері 15 – 350 нм (кейбір жіптәрізді вирустардың ұзындығы 2000 нм-ге жетеді); негізінен вирустарды тек электрондық микроскоп арқылы көруге болады. Вирус тек бір типті нуклеин қышқылынан (ДНҚ немесе РНҚ) тұрады. ДНҚ-да вирустардың молекулалық саны 106 – 206, ал РНҚ-дағы вирустардікі – 106 – 15-106 болады. Вирустардың көптеген жылдар бойы тіршілік ортасында әрекетсіз жата беру қабілеті бар. Олар дамуына қолайлы жағдай туғанда бірнеше минуттың ішінде көбейіп, өзіне тән қасиеттерін көрсете алады. Адам мен жануарларда жиі кездесетін вирусты көпшілігі 60С-та қыздырғанда тіршілігін немесе ауру қоздырғыштық қасиеттерін жояды. Ал темекі теңбілінің вирусы 10 минут бойы 90С-қа дейін, сары ауру вирусы отыз минут бойы 80С-қа дейін қыздырғанда ғана тіршілігін жояды. Вирус ультракүлгін сәулелер мен химиялық заттарға (қышқыл, сілті) төзімді келеді. Тотықтырғыш заттар вирустың белсенділігін жояды, ал барлық тотықсыздандырғыш заттар олардың тіршілігіне қолайлы келеді. Мысалы, полиомиелит вирусы фенолдың 0,5%, күкірт қышқылы аммонийдың 50%-дық ерітіндісінде сақтала береді. Ал тотықтырғыштарда, мысалы, сутек асқын тотығы немесе марганецқышқыл калий (1%) ерітіндісінде олар тіршілігін тез жояды. Вирус көбеюі бес сатыға бөлінеді: клеткаға ену; клеткада вирус нуклеин қышқылының құрылуын қамтамасыз ететін ферменттердің түзілуі; вирус құрылым бөлшектерінің жиналуы; одан вирионның түзілуі; ересек вирустың клеткадан шығуы. Вирус бактериялар клеткасына клетка қабырғасы арқылы өтсе, жануарларда клетка мембранасы арқылы адсорбцияланады. Өсімдіктерге вирус тек қана клетканың зақымдалған жерінен ғана ене алады. Бір клетканы «іштей жеген» вирустар көршілес клеткаларға ауысып, барлық организмді зақымдап, ауруға шалдықтырады. Вирустарды молекулалық биология зерттейді. Вирустар нуклеин қышқылдарының гендік қызметін ашу үшін (генетикикалық кодты анықтау) пайдаланылады. Компьютерлік вирус – компьютердегі мәліметтерді қасақана бүлдіру мақсатында жазылған арнаулы шағын бағдарлама. Ол өзінен-өзі (автоматты түрде) басқа бағдарламалардың соңына немесе алдына қосымша жасырын жазылып, оларды бүлдіруге кіріседі. Кейіннен дискідегі немесе желідегі мәліметтерді тасымалдау, көшіру кезінде, мәліметтерге ілесе отырып, басқа компьютерлерге «ауру жұқтырады». Мұндай зақымданған бағдарламаны пайдаланғанда зиянды іс-әрекеттер байқалады (мысалы, дискідегі файлдардың орналасу тәртібі бұзылады; кейбір бағдарламалар жұмыс істемей қалады; экранға әдеттегіден тыс бөтен символдар шығады; компьютердің жұмыс істеу жылдамдығы баяулайды; көптеген файлдардың бүлінгені не жоғалып кеткені байқалады, тіпті компьютердің қатты дискісін қайта форматтап шығады). Қазіргі кезде компьютерлік вирустардың жүз мыңдаған түрлері белгілі. Компьютердегі вирустарды анықтап, оларды жою үшін арнайы антивирустық (вирустарға қарсы) бағдарламалар қолданылады. Вирустардың генетикалық ақпаратының ерекшелігі. Құрамында РНҚ және ДНҚ бар вирустар Вирустар – клеткасыз организмдер. Олар негiзiн құрайтын ДНҚ немесе РНҚ және оны қоршап тұрған белокты капсидтен тұрады. Вирустар бактериялардан миллион есе кiшi және оны 40000 есе үлкейтетiн электрондық микроскоп арқылы көруге болады. Вирусты сыртынан нәруыз қабаты қаптайды, ішінде ДНҚ немесе РНҚ болады. Басының мөлшері 40 нм, ал «құйрығының» ұзындығы 20-22 нм-ге тең. «Құйрығының» ұшы – нәруыз молекуласынан тұратын қуыс түтік. Топтары: I: dsDNA вирустары,II: ssDNA вирустары,III: dsRNA вирустары,IV: (+)ssRNA вирустары,V: (−)ssRNA вирустары,VI: ssRNA-RT вирустары,VII: dsDNA-RT вирустары, Ротавирус кездеседі. Иесінің жасушамен вирус арасындағы өзара әрекеттесу - өте күрделі процесс.Вирустардың репродукциялану (лат. reproduce - өзіне ұқсасты өндіру ) циклы келесі сатыдан тұрады: жасушаға жабысу жасушаға ену шешіну вирустық ДНҚ немесе РНҚ -ның репликациялануы вирустық геномның транскрипциялануы вирустық ақпараттың РНҚ-ның транслокациялануы вирустық бөлшектердің (вириондардың )бастырылуы вирустың жасушадан шығуы Адсорбция (жасушаға жабысу) - ол жасушаның вирионмен инфицирленуінің бірінші сатысы, вирион жасушалық беткейлерге жабысады,әрбір вирус жасушаларының бәріне ие,кейбіреулеріне ғана адсорбциялану қабілеттілігі болатыны белгілі.Ол кейбір вирустардың ақуызында "вирустық рецепторлар" деп аталатын тиісті аминқышқылдық реттіліктердің болуымен байланысты. Вирустық рецепторлар "тіркеуші "деп аталатын ақуыздардың құрамында болады, жасушалық рецепторларды танып алу және олармен өзара әрекеттесу қызметін атқарады,капсидтік беткейлік ақуыздарының қатысуымен орындалады. Вирустар майдаланатын жасушалық рецепторлар Вирус
Жаңа сабақты бекіту.
1- топ. Өтілген тақырып бойынша 1-топ вирустық аурулардың түрлері туралы.
2-топ. Вирустарды ашқан жылдар,жаңалықтар туралы.
3-топ. Вирустар тақырыбына байланысты терминдарды талдау.
Үй тапсырмасы. Вирустар,фагтар.
Оқушыларды бағалау;Әр топ бағалау парағы бойынша өздерін бағалайды.
Сабақты пысықтау сұрақтары:
Жаңа сабақты «Шынжыр» ойыны арқылы пысықтауымызға болады. (Бірінші партада отырған бала сабақтан не түсінгенін айтады, оны келесі балдар жалғастыруы қажет).
1 оқушы: Жасушасы жоқ ұсақ бөлшекті вирус деп атайды
2 оқушы: Иммунитет- ағзаның ауру қоздырғыштарын қабылдамайтын қасиеті.
Сабақты қорытындылау:
Негізгі терминдерді қайталау
Оқушының берген жауаптарына қарай білімдерін бағалау.
Үйге тапсырма: ЖИТС жөнінде қосымша хабарлама дайындап келу
.Үй тапсырмасын бекіту./Ағзаларда жүретін негізгі 3 процесті талдау,әр топтан 1 оқушы/
