Саба?ты? та?ырыбы:: §41. Тынысалуды? ма?ызы. Тыныс алу м?шелері
Сабаты? ма?саты: :
Білімділік: Тыныс алу ж?йесіні? ма?ызы, тыныс алу м?шелеріні? ??рылысы мен ?ызметі туралы жа?а білім, т?сінік беріп, ??ымдар ?алыптастыру
Дамытушылы?: О?ушыларды? ойлау, есте са?тау, біліктіліктерін жетілдіру, п?нге деген ?ызы?ушылы?тарын арттыру, іздену, шы?армашылы? ?абілеттерін дамыту
Т?рбиелік: Жауапкершілікке, адамгершілікке, салауаттылы??а т?рбиелеу
Саба?ты? т?рі: ашы? саба?
Саба?ты? типі: аралас
Саба?ты? ?діс-т?сілі: т?сіндіру, с?ра?-жауап.
Саба?ты? к?рнекілігі: та?ырып?а байланысты адам денесіні? ?лгісі, слайд
Саба?ты? барысы:
І ?йымдастыру кезе?і
О?ушыларды т?гелдеп, 3 топ?а б?лу. Артерия, вена, капилляр
ІІ ?й тапсырманы тексеру
«Сіз бізді білесі? бе?» Артерия, вена, капилляр туралы т?сінік беру
Ал?аш?ы к?мек к?рсету
1 топ. Жара?аттан?ан адамны? о? жа? иы?ынан ?атты ?ан кетіп жатыр, ?анны? т?сі ал?ызыл. ?ан кету т?рін аны?тап оны то?тату жолын айты?ыздар.
2 топ. ?ан баяу а?ады, Б?л ?ан кетуді то?тату о?ай. Б?л ?ан кетуді? ?ай т?рі? Ал?аш?ы к?мекті ?алай к?рсетесі?дер?
3 топ. Баланы? сол ?олы жара?аттан?ан. Жара?аттан ?ан ат?ылап а?ып жатыр. Б?л ?ай ?ан кету ж?не о?ан ал?аш?ы к?мек к?рсет.
«Шыны?са? шымыр боларсы?»
ШАРТЫ:
Артериялы? ?ан кету болса – сол ?ол к?теру.
Веналы? ?ан кету болса – о? ?ол к?теру.
Капиллярлы? ?ан кету болса – екі ?олды к?теру.
Ал ?ызыл ?ан а?ады
?ою ?ызыл т?сті ?ан а?ады
?ан ат?ылап а?ады
Жараны? жо?ары бетінен ?ан а?ады
Жгут салу ?ажет емес
Теріні? беткі ?абаты жара?аттанса
Биологиялы? с?здік: Донор, Реципиент, Ж?рек, Эритроцит, Миокард, ?айналым ше?берлері,
«Сандар сыры неде?» 5 л, 60-70 рет, 250-300 гр, 2 са?, 120/80, 3.
ІІІ Жа?а саба?
Тынысалу деп м?шелер мен ?орша?ан ортаны? арасында?ы газ алмасуды айтады. Жер бетіндегі тіршілік ететін тірі а?заларды? барлы?ы тынысалу кезінде оттекті ?абылдап, к?мір?ыш?ыл газын б?леді. А?заны? ?рбір жасушасыны? ж?мысы (б?лшы?еттерді? жиырылуы, терді?, сілекейді? б?лінуі, ?озуды? берілуі) энергияны ж?мсаумен байланысты. Тынысалу тірі а?залар?а т?н ?асиет.
Энергия органикалы? заттарды? тоты?уы мен ыдырауынан босап шы?ады. Тоты?у?а оттек ж?мсалады. А?зада оттекті? ?оры болмайды. А?за тыныс ал?анда оттекті ?абылдайды, ыдырау ?німдері (к?мір?ыш?ыл газы мен су буы) а?задан сырт?а шы?арылады. Тынысалу м?шелері, ?анайналым ж?йесі, а?за мен ?орша?ан орта арасында газ алмасуды ?амтамасыз етеді. Органикалы? заттардан энергия босау ?шін оттек ?ажет. Тірі а?за ?здіксіз тыныс алады. Адам оттексіз 1 минут та тіршілік ете алмайды.
Тынысалу м?шелеріні? ??рылысы. Тынысалу ж?йесіне – м?рын ?уысы (ке?сірік), ж?т?ынша?, к?мекей (к?мей), ке?ірдек, бронхылар, ?кпелер жатады (67-сурет). ?кпелерден бас?асын ауа ?тетін жолдар деп атайды.
М?рын ?уысыны? (ке?сірікті?) ??рылысы. Ауа танау тесіктері ар?ылы ке?сірікке барады. Ке?сірікті с?йекті-шеміршекті перде о? ж?не сол жа? жарты?а б?ліп т?рады. Ке?сірікті? ?абыр?аларын эпителий ?лпасынан т?зілген кірпікшелері мен т?ктері бар кілегейлі ?абы?ша ?аптайды. Онда к?птеген ?са? бездер болады. Безді жасушалардан б?лінген шырыш ша? мен тоза?дарды ?стап ?алады. ?рі ауа ыл?алданады. Кілегейлі ?абы?ша ?антамырларына бай. М?рын ?уысында?ы ?са? к?птеген ?антамырларды? ?серінен ауа біршама жылынып ары ?арай ?теді. ?ан жасушалары – лейкоциттер м?рын ?уысына енген микробтарды жояды.
К?мекей (к?мей) – мойынны? алды??ы жа?ында орналас?ан іші ?уыс шеміршекті м?ше. Оны? ішкі бетін кілегейлі ?абы?ша астарлап жатады. ?абыр?асы 3 сы?ар, 3 ж?п шеміршектерден т?зілген. Ірі шеміршектеріне: т?менгі б?лігіндегі са?ина т?різді, алды??ы жа?ы мен б?йіріндегі ?ал?анша т?різді, ?сті?гі жа?ында?ы к?мекей ?а?па?шасы жатады. К?мекейді? арт?ы жа?ында 3 ж?п майда шеміршектер болады. Шеміршектер бір-бірімен жартылай ?оз?алмалы байланыс?ан. Шеміршектерге б?лшы?еттер бекінеді. Шеміршектерді? арасында – 2 дыбыс сі?ірлері болады, олар да шеміршекке бекінеді. Дыбыс сі?ірлері бір-біріне ?атарлас жат?ан иілгіш, серпімді талшы?тардан т?зілген. Дыбыс сі?ірлеріні? арасында?ы ке?істікті дыбыс са?ылауы дейді.
Ке?ірдек – к?мекейді? жал?асы, іші ?уыс т?тік пішінді шеміршекті м?ше. Ол ??ешті? алды??ы жа?ында орналасады, ?зынды?ы шамамен 9–12 см, диаметрі 15–18 мм. Ке?ірдекті? алды??ы ?абыр?асы бір-бірімен сі?ірлер ар?ылы ?зара байланыс?ан жартылай шеміршекті са?иналардан т?рады. Жартылай са?иналы шеміршектер ке?ірдекті? бір-біріне ?абысып ?алмай ауаны? еркін ?туін ?амтамасыз етеді. Ке?ірдекті? ??ешпен жанас?ан арт?ы жа?ы ж?мса?, ты?ыз талшы?ты д?некер ?лпасынан т?зілген. Ке?ірдекті? б?л жа?ы ??ештен тама? ?туіне ешбір кедергі жасамайды.
?кпе – кеуде (к?кірек) ?уысыны? ?абыр?асына жанаса орналас?ан серпінді, борпылда? (губчатый) м?ше (68-сурет). ?кпеде ?антамырлары к?п бол?анды?тан, т?сі ?ыз?ылт. Адамда 2 ?кпе (о? жа? ж?не сол жа? ?кпе) болады. О? жа? ?кпені сайшалар (борозды) 3 б?лікке, сол жа? ?кпені 2 б?лікке б?леді. ?кпені? сыртынан сайшалар сызы?ы аны? білінеді. Екі ?кпені? бір-біріне ?ара?ан ішкі бетінде ?кпе ?а?пасы орналас?ан. Ол ар?ылы ?кпе артерия ?антамырлары, бронхылар, ж?йкелер ?кпеге енеді, ?кпе вена ?антамырлары шы?ады. ?кпе толып жат?ан ?кпе к?піршіктері мен жиі тарамдал?ан ?са? бронхиолалардан т?зілген. Б?лар ?кпені? ішінде болады. Екі ?кпені? арасында?ы ке?істікте ж?рек сол жа??а таман орналас?анды?тан, сол жа? ?кпе с?л кішілеу болады. ?р ?кпені? сыртын д?некер ?лпасынан т?зілген ?абы?ша – ?кпе плеврасы (грекше «pleura» – б?йірі, ма?ы) ?аптайды. Кеуде ?уысыны? ішкі ?абыр?асы да плеврамен ?аптал?ан. Плевра ?абаттарыны? арасында плевра ?уысы болады, онда ауа болмайды. Плевра ?уысында ?йкелісті азайтатын с?йы?ты? болады.
?кпе к?піршіктері серпімді бол?анды?тан тыныс ал?анда созылады. Оны? ?абыр?аларын орталы? ж?йке ж?йесімен байланыстыратын ж?йке талшы?тары торлайды. ?кпе к?піршіктері орталы? ж?йке ж?йесімен ты?ыз байланысты. ?кпе к?піршіктері мен капилляр ?антамырларыны? ?абыр?асы ?те ж??а бол?анды?тан, оларды? арасында газдар еркін алмасады.
ІV Д?птермен ж?мыс С?йкестігін аны?та?дар
V Бекіту
- Іші ?уыс т?тік, мойынны? алды??ы б?лігінде орналас?ан тыныс алу м?шесі?
- Ке?ірдекті? ?зінды?ы ?
- Дыбыс сі?ірлері ?айда орналас?ан?
- Ер адамдарда к?мей ?зынды?ы?
- Ке?ірдек ?зынды?ы?
- Альвеола ?абыр?асы неше ?абатты эпителийден т?рады?
VІ ?орытындылау
VІІ ?йге тапсырма §41. Тынысалуды? ма?ызы. Тыныс алу м?шелері
VІІІ Ба?алау
