Популяциялар ішіндегі таби?и с?рыпталуды? формалары.

Саба?ты? та?ырыбы: Популяциялар ішіндегі таби?и с?рыпталуды? формалары.
Саба?ты? ма?саты:
1. Білімділік: Таби?и с?рыптау, тіршілік ?шін к?рес, я?ни эволюцияны? ?оз?аушы к?ші ж?нінде т?сіндіріп ??ымдарын ?алыптастыру.
2. Дамытушылы?: Тірек - сызбамен ж?мыс істей отырып жергілікті жер жануарлары мысалында эволюциялы? к?штер ж?ніндегі ой - ?рісін дамыту, ?з бетінше ж?мыс істей білуге да?дыландыру.
3. Т?рбиелік: Батыл шешім ?абылдау?а, іскерлікке, с?йлеу м?дениетіне т?рбиелеу
Саба?ты? типі: Жа?а білімді ме?герту.
К?рнекілігі: Ч. Дарвин портреті, тірек - сызбалар, о?ушы?а к?мекші материалдар топтамасы.
Саба?ты? барысы:
1. ?йымдастыру
2. ?й тапсырмасын с?рау
3. Жа?а материалды т?сіндіру
4. Бекіту с?ра?ы
5. ?орытынды.

І. Жа?а материалды т?сіндіру
?олдан с?рыптау кезінде адам ?зіне ?ажетті, пайдалы ?асиеттері бар ?рпа?тарды ?алдырып, жарамсыздарын жойып реттейді. Ал б?л процесс таби?атта ?алай ж?зеге асады ж?не таби?атта с?рыпталу бола ма? Таби?атта да ?дайы с?рыпталу болып жатады (1 - кесте). Барлы? тірі организмдерге т?н ?асиет — т??ым ?уалайтын ?згергіштік, сонды?тан организмні? кез келген ж?бы ?здеріні? артына ?рпа? ?алдырады.
Ч. Дарвин ?сімдіктер мен жануарларды? жабайы т?рлерінде ай?ын емес (жеке) ?згергіштік басымыра? болатынын д?лелдеді.

1 - кесте
?олдан с?рыптау мен таби?и с?рыпталуды? салыстырмалы кестесі
?олдан с?рыптау
1. Егіншілік пен мал шаруашылы?ы дамы?аннан кейін ?ана пайда болды
2. ?олдан с?рыптау адамны? араласуымен болады
3. Малдарды? адам?а пайдалы жа?тарын жа?сарту ?шін белгілі жоспар бойынша с?рыптайды
4. ?сімдіктерді де пайдалы белгілерін ?ажетіне жарату ?шін с?рыптайды.
5. ?олдан с?рыптауды? жа?ымсыз жа?тары — пайда бол?ан белгілері организмге зиян. Олар таби?атта д?рменсіз.
6. Жана іріктемелер (?сімдіктерде) мен ?ол т??ым

?олдан с?рыптау
1. Егіншілік пен мал шаруашылы?ы дамы?аннан кейін ?ана пайда болды
2. ?олдан с?рыптау адамны? араласуымен болады
3. Малдарды? адам?а пайдалы жа?тарын жа?сарту ?шін белгілі жоспар бойынша с?рыптайды
4. ?сімдіктерді де пайдалы белгілерін ?ажетіне жарату ?шін с?рыптайды.
5. ?олдан с?рыптауды? жа?ымсыз жа?тары — пайда бол?ан белгілері организмге зиян. Олар таби?атта д?рменсіз.
6. Жана іріктемелер (?сімдіктерде) мен ?ол т??ымдар (жануарларда) шы?арылады. 1. Тіршілік пайда бол?аннан бері ?здіксіз ж?реді.

Таби?и с?рыпталу
1. Тіршілік пайда бол?аннан бері ?здіксіз ж?реді
2. К?зге к?рінбейді, ж?руі білінбейді.
3. С?рыпталу кезінде организмге пайдалысы ?алып, зияндысы жойылады.
4. Таби?и с?рыпталу?а адамны? еш?андай ?атысы жо?.
5. Орта?а жа?сы бейімделгендері ?алады, бейімделе алма?андары тіршілігін жояды.
6. ?орша?ан орта мен популяцияда тепе - те?дік са?талады.
7. Жа?а т?рлер пайда болады.
Ай?ын емес ?згергіштік организмдер ?шін пайдалы, бейтарап немесе зиянды екендігін аны?тады. Таби?атта барлы? даралар ?рпа? ?алдыра ма? Пайдалы белгілері бар даралар ?андай факторларды? ?серінен са?талып, ?ал?андары жойылады? Осы с?ра?тар?а на?ты жауаптар табу ?шін Ч. Дарвин организмдерді? к?беюін талдады.
Барлы? организмдер ?рпа? ?алдыру?а тырысады, сонды?тан ?ар?ынды т?рде к?бейе бастайды. К?кнар ?сімдігіні? бір ?ауаша?ыны? ішінде 2900 - ден 3000 - ?а дейін немесе одан да к?п т??ымдар жетіледі. Бір т?п к?кнарда 10 ?ауаша? дамыса, онда жыл сайын жерге 30000 т??ым шашылады. Д?л осындай мысалды жануарлардан да келтіруге болады. Бекіре балы?ы 50 жыл тіршілік етеді, жыл сайын ?рбіреуі 3 — 6 млн уылдыры? шашады. ?й шыбыныны? біреуі 5 к?нде 20 мы? ж?мырт?а салады. ??лма? биті бір жазда 13 ?рпа? береді, ?р ?рпа??а орта есеппен 100 ж?мырт?а салады. Паразит ??рттар к?н сайын мы?да?ан ж?мырт?а б?леді. М?ндай ?ар?ынды ?су ыл?и бола бермейді, тек ?олайлы жа?дай?а тап бол?андары ?ана ?ніп - ?сіп тіршілігін жал?астырады. Т?рлер не??рлым к?бірек ?ырылса, со??рлым ?ар?ынды дамиды, себебі ?аркынды даму т?рді са?тап ?алуды? "??ралы". С?т?оректілер мен ??старды? 10 — 30%- ы ?ана тірі ?алады. К?п организмдер орта жа?дайында орынны?, ?оректі?, ыл?алды?, жары?ты? жетіспеуінен ж?не жауына жем болудан ?ырылады.
Таби?и с?рыпталу — белгілі бір орта?а организмдерді? тіршілігін са?тап бейімделуі.
Тіршілігін са?тап ?алу ?шін таби?атта ?дайы (?здіксіз) тіршілік ?шін к?рес ж?реді. Егер арыстан шиеб?ріні? ?орегін тартып алса, ?орек ?шін к?рес ж?реді; ш?лді жерді? шетінде ?скен ?сімдік ??р?а?шылы??а ?арсы к?реседі. Жырт?ыш а?ны? (жолбарыс, арыстан) ?орегі — ш?п?оректі жануар, оны ?стап ?орек етеді, ?стай алмаса ашты?тан ?зі ?леді. Ш?п?оректі жануарлар тіршілігін са?тап ?алу ?шін ?сімдіктермен ?оректеніп, мы?да?ан ?сімдіктерді жояды. Одан бас?а ж?ндіктер (насекомдар) мен жала?аш шырыштар да ?сімдікпен ?оректенеді, б?лар ??стар?а жем болады. Майда ??стармен жырт?ыштар ?оректенеді. Осындай к?рделі ?зара байланысты Ч. Дарвин тіршілік ?шін к?рес деп атады.
Тіршілік ?шін к?рес — ?орша?ан орта мен организм арасында?ы к?рделі ?арым - ?атынасты? жиынты?ы.
Тіршілік ?шін к?ресті? т?рлері. Ч. Дарвин тіршілік ?шін к?ресті? 3 т?рін аны?тады.
1. Т?раралык к?рес.
2. Т?рішілік к?рес.
3. Сырт?ы ортаны? ?олайсыз жа?дайларына ?арсы к?рес.
Т?раралы? к?рес — бір т?р мен екінші т?рді? арасында?ы к?рес:
а) жырт?ышты? жа?дайда?ы б?секелестік — ?ас?ыр мен т?лкіні? аулайтыны ?оян бол?анды?тан, ?ас?ыр мен т?лкіні? арасында ?орек ?шін б?секелестік туады. ?ас?ыр мен ?оян, т?лкі мен ?оянны? арасында тіршілік ?шін к?рес ж?реді. ?рбір жырт?ыш бас?а жануарды? ар?асында тіршілік етеді. Бірі — жырт?ыш тісімен, екіншісі — ?зын тырна?ымен, ?шіншісі — уымен жемтігін ?лтіреді. ?р "т?рге жататын ?сімдіктер жары?, ыл?ал, ?орек ?шін б?секелеседі. Топыра?ты жарып ?ніп шы??ан ?скінні? б?секелестікте же?гені ?ана дамиды. Ол ересек ?сімдікке айналып, к?бею кезе?іне жетіп ?рпа? береді;
?) паразиттік жа?дайда?ы б?секелестік. Мысалдары а?аштары ?алы? болып ?сетін ормандарда бас?а ?сімдіктерге оралып, с?йеніп ?сетін ?рмелегіш ?сімдіктер (лианалар) (17 - сурет). ?рмелегіш саба?тары ?зын, жі?ішке, ?лсіз бол?анды?тан а?аштарды? ді?іне жылан т?різді оралып, жыл сайын ?зарып ?се береді. Е? ?шына жеткенде ?асында?ы екінші а?аш?а жабысып, ?рмекшіні? торындай айналасында?ы а?аштар?а шырмала береді. А?аш?а орал?ан саба?тар т?ншы?тырып, саба? бойымен ?оректік заттарды? ?оз?алуын тежейді. А?аш ?урап ?алады. ?рмелегіш лианалар тіршілігін жал?астыра береді. М?ндай лианалар, ?сіресе тропиктегі ормандарда ?седі.
І?. Бекіту с?ра?ы.

?. ?орытынды. ?йге тапсырма $ 12

Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?

Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.

Быстро и объективно проверять знания учащихся.

Сделать изучение нового материала максимально понятным.

Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.

Наладить дисциплину на своих уроках.

Получить возможность работать творчески.

=> ПОЛУЧИТЬ СУПЕРСПОСОБНОСТИ УЧИТЕЛЯ <=

Просмотр содержимого документа
«Популяциялар ішіндегі таби?и с?рыпталуды? формалары. »

Күні:

9 сынып биология

Сабақтың тақырыбы: Популяциялар ішіндегі табиғи сұрыпталудың формалары.
Сабақтың мақсаты:
1. Білімділік: Табиғи сұрыптау, тіршілік үшін күрес, яғни эволюцияның қозғаушы күші жөнінде түсіндіріп ұғымдарын қалыптастыру.
2. Дамытушылық: Тірек - сызбамен жұмыс істей отырып жергілікті жер жануарлары мысалында эволюциялық күштер жөніндегі ой - өрісін дамыту, өз бетінше жұмыс істей білуге дағдыландыру.
3. Тәрбиелік: Батыл шешім қабылдауға, іскерлікке, сөйлеу мәдениетіне тәрбиелеу
Сабақтың типі: Жаңа білімді меңгерту.
Көрнекілігі: Ч. Дарвин портреті, тірек - сызбалар, оқушыға көмекші материалдар топтамасы.
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру
2. Үй тапсырмасын сұрау
3. Жаңа материалды түсіндіру
4. Бекіту сұрағы
5. Қорытынды.

І. Жаңа материалды түсіндіру
Қолдан сұрыптау кезінде адам өзіне қажетті, пайдалы қасиеттері бар ұрпақтарды қалдырып, жарамсыздарын жойып реттейді. Ал бұл процесс табиғатта қалай жүзеге асады және табиғатта сұрыпталу бола ма? Табиғатта да ұдайы сұрыпталу болып жатады (1 - кесте). Барлық тірі организмдерге тән қасиет — тұқым қуалайтын өзгергіштік, сондықтан организмнің кез келген жұбы өздерінің артына ұрпақ қалдырады.
Ч. Дарвин өсімдіктер мен жануарлардың жабайы түрлерінде айқын емес (жеке) өзгергіштік басымырақ болатынын дәлелдеді.

1 - кесте
Қолдан сұрыптау мен табиғи сұрыпталудың салыстырмалы кестесі
Қолдан сұрыптау
1. Егіншілік пен мал шаруашылығы дамығаннан кейін ғана пайда болды
2. Қолдан сұрыптау адамның араласуымен болады
3. Малдардың адамға пайдалы жақтарын жақсарту үшін белгілі жоспар бойынша сұрыптайды
4. Өсімдіктерді де пайдалы белгілерін қажетіне жарату үшін сұрыптайды.
5. Қолдан сұрыптаудың жағымсыз жақтары — пайда болған белгілері организмге зиян. Олар табиғатта дәрменсіз.
6. Жана іріктемелер (өсімдіктерде) мен қол тұқым

Қолдан сұрыптау
1. Егіншілік пен мал шаруашылығы дамығаннан кейін ғана пайда болды
2. Қолдан сұрыптау адамның араласуымен болады
3. Малдардың адамға пайдалы жақтарын жақсарту үшін белгілі жоспар бойынша сұрыптайды
4. Өсімдіктерді де пайдалы белгілерін қажетіне жарату үшін сұрыптайды.
5. Қолдан сұрыптаудың жағымсыз жақтары — пайда болған белгілері организмге зиян. Олар табиғатта дәрменсіз.
6. Жана іріктемелер (өсімдіктерде) мен қол тұқымдар (жануарларда) шығарылады. 1. Тіршілік пайда болғаннан бері үздіксіз жүреді.

Табиғи сұрыпталу
1. Тіршілік пайда болғаннан бері үздіксіз жүреді
2. Көзге көрінбейді, жүруі білінбейді.
3. Сұрыпталу кезінде организмге пайдалысы қалып, зияндысы жойылады.
4. Табиғи сұрыпталуға адамның ешқандай қатысы жоқ.
5. Ортаға жақсы бейімделгендері қалады, бейімделе алмағандары тіршілігін жояды.
6. Қоршаған орта мен популяцияда тепе - теңдік сақталады.
7. Жаңа түрлер пайда болады.
Айқын емес өзгергіштік организмдер үшін пайдалы, бейтарап немесе зиянды екендігін анықтады. Табиғатта барлық даралар ұрпақ қалдыра ма? Пайдалы белгілері бар даралар қандай факторлардың әсерінен сақталып, қалғандары жойылады? Осы сұрақтарға нақты жауаптар табу үшін Ч. Дарвин организмдердің көбеюін талдады.
Барлық организмдер ұрпақ қалдыруға тырысады, сондықтан қарқынды түрде көбейе бастайды. Көкнар өсімдігінің бір қауашағының ішінде 2900 - ден 3000 - ға дейін немесе одан да көп тұқымдар жетіледі. Бір түп көкнарда 10 қауашақ дамыса, онда жыл сайын жерге 30000 тұқым шашылады. Дәл осындай мысалды жануарлардан да келтіруге болады. Бекіре балығы 50 жыл тіршілік етеді, жыл сайын әрбіреуі 3 — 6 млн уылдырық шашады. Үй шыбынының біреуі 5 күнде 20 мың жұмыртқа салады. Құлмақ биті бір жазда 13 ұрпақ береді, әр ұрпаққа орта есеппен 100 жұмыртқа салады. Паразит құрттар күн сайын мыңдаған жұмыртқа бөледі. Мұндай қарқынды өсу ылғи бола бермейді, тек қолайлы жағдайға тап болғандары ғана өніп - өсіп тіршілігін жалғастырады. Түрлер неғұрлым көбірек қырылса, соғұрлым қарқынды дамиды, себебі қаркынды даму түрді сақтап қалудың "құралы". Сүтқоректілер мен құстардың 10 — 30%- ы ғана тірі қалады. Көп организмдер орта жағдайында орынның, қоректің, ылғалдың, жарықтың жетіспеуінен және жауына жем болудан қырылады.
Табиғи сұрыпталу — белгілі бір ортаға организмдердің тіршілігін сақтап бейімделуі.
Тіршілігін сақтап қалу үшін табиғатта ұдайы (үздіксіз) тіршілік үшін күрес жүреді. Егер арыстан шиебөрінің қорегін тартып алса, қорек үшін күрес жүреді; шөлді жердің шетінде өскен өсімдік құрғақшылыққа қарсы күреседі. Жыртқыш аңның (жолбарыс, арыстан) қорегі — шөпқоректі жануар, оны ұстап қорек етеді, ұстай алмаса аштықтан өзі өледі. Шөпқоректі жануарлар тіршілігін сақтап қалу үшін өсімдіктермен қоректеніп, мыңдаған өсімдіктерді жояды. Одан басқа жәндіктер (насекомдар) мен жалаңаш шырыштар да өсімдікпен қоректенеді, бұлар құстарға жем болады. Майда құстармен жыртқыштар қоректенеді. Осындай күрделі өзара байланысты Ч. Дарвин тіршілік үшін күрес деп атады.
Тіршілік үшін күрес — қоршаған орта мен организм арасындағы күрделі қарым - қатынастың жиынтығы.
Тіршілік үшін күрестің түрлері. Ч. Дарвин тіршілік үшін күрестің 3 түрін анықтады.
1. Түраралык күрес.
2. Түрішілік күрес.
3. Сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына қарсы күрес.
Түраралық күрес — бір түр мен екінші түрдің арасындағы күрес:
а) жыртқыштың жағдайдағы бәсекелестік — қасқыр мен түлкінің аулайтыны қоян болғандықтан, қасқыр мен түлкінің арасында қорек үшін бәсекелестік туады. Қасқыр мен қоян, түлкі мен қоянның арасында тіршілік үшін күрес жүреді. Әрбір жыртқыш басқа жануардың арқасында тіршілік етеді. Бірі — жыртқыш тісімен, екіншісі — ұзын тырнағымен, үшіншісі — уымен жемтігін өлтіреді. Әр "түрге жататын өсімдіктер жарық, ылғал, қорек үшін бәсекелеседі. Топырақты жарып өніп шыққан өскіннің бәсекелестікте жеңгені ғана дамиды. Ол ересек өсімдікке айналып, көбею кезеңіне жетіп ұрпақ береді;
ә) паразиттік жағдайдағы бәсекелестік. Мысалдары ағаштары қалың болып өсетін ормандарда басқа өсімдіктерге оралып, сүйеніп өсетін өрмелегіш өсімдіктер (лианалар) (17 - сурет). Өрмелегіш сабақтары ұзын, жіңішке, әлсіз болғандықтан ағаштардың діңіне жылан тәрізді оралып, жыл сайын ұзарып өсе береді. Ең ұшына жеткенде қасындағы екінші ағашқа жабысып, өрмекшінің торындай айналасындағы ағаштарға шырмала береді. Ағашқа оралған сабақтар тұншықтырып, сабақ бойымен қоректік заттардың қозғалуын тежейді. Ағаш қурап қалады. Өрмелегіш лианалар тіршілігін жалғастыра береді. Мұндай лианалар, әсіресе тропиктегі ормандарда өседі.
ІҮ. Бекіту сұрағы.

Ү. Қорытынды. Үйге тапсырма $ 12