Жасуша
Мазм?ны
• 1 Жасуша теориясыны? ашылуы
• 2 Жасуша органоидтары
• 3 Жануарлар мен ?сімдік жасушаларыны?, айырмашылы?ы
• 4 Жасушаны? негізгі тіршілік ?асиеттері
• 5 Жасушаны? химиялы? ??рамы
• 6 Жасушаны? ??рылысы
• 7 Пайдалан?ан ?дебиет
Жасуша - тірі а?заларды? (вирустардан бас?а) ??рылымыны? е? ?арапайым б?лігі, ??рылысы мен тіршілігіні? негізі; жеке тіршілік ете алатын ?арапайым тірі ж?йе. Клетка ?з алдына жеке организм ретінде (бактерияда, ?арапайымдарда, кейбір балдырлар мен са?ырау??ла?тарда) немесе к?п клеткалы жануарлар,?сімдіктер ж?не са?ырау??ла?тарды? тіндері мен ?лпаларыны? ??рамында кездеседі. Тек вирустарды? тіршілігі клеткасыз формада ?теді. «Клетка» терминін ?ылым?а 1665 жылы а?ылшын жаратылыстанушысы Р.Гук (1635 – 1703) енгізген. Тіршілікті Клетка т?р?ысынан зерттеу – ?азіргі заман?ы биологиялы? зерттеулерді? негізі. Клетканы? диаметрі 0,1 – 0,25мкм-ден (кейбір бактерияларда) 155мм-ге (т?йе??сты? ж?мырт?асы) дейін жетеді. К?пшілік эукариотты организмдер Клеткасыны? диаметрі 10 – 100мкм шамасында. Жа?а ту?ан жас с?билерде – 2×1012 Клетка, ал ересек адамны? организмінде – 1014 Клетка болса, организмні? кейбір тіндерінде Клетка саны ?мір бойына т?ра?ты болады. Клетканы? тірі заты – протоплазма. Ол биол. мембраналармен (жар?а?тармен) шектелген био полимерлерді? т?ртіптелген ??рылымды? ж?йелері – цитоплазма ж?не ядродан т?рады. Клетка ядросыны? ??рамында?ы ?мбебап органоидты хромосома, ал цитоплазма ??рамында?ыларды – рибосома, митохондрия, эндоплазмалы? тор, Гольджи кешені, лизосома, клеткалы? мембрана деп атайды. Рибосома Клеткада?ы белокты? т?зілуін ?амтамасыз етеді, белок синтезі орт. деп ?аралады. Оны? диаметрі 20 – 25нм. Рибосома цитоплазмада бос к?йінде де, жал?ас?ан т?рде де, сондай-а? барлы? тірі организмдерді? Клеткасында кездеседі. Цитоплазма – ядроны ?оршап жат?ан Клетка б?лігі. Оны? ??рамында?ы химиялы? макро ж?не микроэлементтерден к?рделі органикалы? ?осылыстар (белоктар,к?мірсулар, липидтер, нуклеин ?ыш?ылдары, гормондар, ферменттер, витаминдер, та?ы бас?а) ж?не минералды? заттар т?зіледі. Митохондрия – Клетканы? тыныс алу процесін ?амтамасыз ететін органоид. Митохондрияны? ?зынды?ы 10мкм-дей, диаметрі 0,2 – 1мкм, саны 1-ден 100 мы??а дейін болады. Клеткада?ы негізгі энергия тасушы зат – аденозин ?ш фосфор ?ыш?ылы. Бактерия, к?к-жасыл балдырлар, т.б. тыныс алу процесін Клетка мембранасы ат?аратын организмдерде митохондрия болмайды. Ядро – организмдегі белокты? алмасуды реттеу ар?ылы т??ым ?уалаушылы? ?асиеттерді ?рпа?тан ?рпа??а жеткізетін клетканы? негізгі б?лігі. Эндоплазмалы? тор – цитоплазмада?ы к?піршіктерді?, жалпа? ?апшы?тарды? ж?не т?тікше ??рылымдарды? торлы ж?йесі. Б?л ?р т?рлі иондарды, ?оректік заттарды тасымалдайды, липидтер мен к?мірсуларды? (полисахаридтер) алмасуына ж?не улы заттарды залалсыздандыру?а ?атысады. Гольджи кешені – бір-бірімен ?абаттаса ты?ыз орналас?ан жалпа? жар?а?ты 5 – 10 «цистернадан» ж?не оларды? шетіндегі ?са? к?піршіктерден ??рал?ан органоид. М?нда ?ндірілген ?німдер жина?талып, пісіп жетіліп, сырт?а шы?арылады, Клетка лизосомаларыны? т?зілуіне ?атысады. Лизосома – ?абыр?асы мембранамен шектелген, ?уысында ас ?орыту ферменттері (протеиназа, нуклеаза, глюкозида, фосфатаза, липаза, та?ы бас?а) бар ?са? к?піршіктер. К?піршіктерді? диаметрі 0,2 – 0,8 мкм. Лизосома ферменттеріні? (20-дан астам) к?мегімен Клетка ішіндегі ас ?орыту?а ж?не Клетка ??рамында?ы жарамсыз ??рылымдарды ыдырату?а ?атысады. Клеткалы? мембрана – Клетка цитоплазмасын сырт?ы ортадан немесе Клетка ?абы?шасынан (?сімдіктерде) б?ліп т?ратын Клетка органоиды. Оны? ?алы?ды?ы 7 – 10 нм. Негізінен Клетка мен оны ?орша?ан сырт?ы орта арасында?ы метаболизмге (зат алмасу?а) ?атысады, сондай-а?, Клетканы? ?оз?алуы мен бір-біріне жал?ануында ?лкен р?л ат?арады. Клетканы? жалпы ??рылысы жануарлар?а да, ?сімдіктерге де т?н. Біра? ?сімдік Клеткасыны? ??рылымы мен метаболизмінде жануарлар Клеткасына ?ара?анда біраз айырмашылы? бар. ?сімдіктер Клеткасыны? біріншілік плазмолеммасы к?рделі полисахарид негізінде (матрикс) орналас?ан целлюлозды микрожіпшелерден ??рал?ан. Микрожіпшелер ?сімдік Клеткасы ?абыр?асыны? тіректік ?а??асын т?зеді. К?п ?сімдіктер беріктік ?асиет беретін – екіншілік Клетка ?абы?шасын (целлюлозадан) т?зеді. ?сімдік Клетканы? целлюлоза талшы?тары к?рделі полимерлі зат – лигнинді сі?іріп, ?атаяды да Клетка ?абы?шасы беріктенеді. ?сімдік Клеткасыны? цитоплазмасында арнайы органоид-пластидтер – хлоропласт, хромопласт, лейкопласт бар. Жасуша теориясыны? ашылуы Жасуша теориясы - тіршілікті? негізін ??райтын жасушаларды? ??рылымы,к?беюі ж?не к?пжасушалы а?заларды ?алыптастыруда?ы ?ызметі туралы жина?тал?ан ??ым. Жасуша теориясыны? даму тарихы 300 жыл?а созылды.Оны зерттеуде ?р т?рлі оптикалы? ?дістерді? дамуы микроскопты? жетілдірілуіне негізделді. Ал?аш?ы микроскопты 17 ?асырда а?ылшын физигі Роберт Гук (1635-1703ж.) жаса?ан.Ол микроскоппен 1662 жылдан бастап т?рлі объектілерді:ты?ын ш?ры?тарын (пораларын), ?ымызды?, ?амыс ж?не бас?аларды? ішкі ?уыстарын к?рді. Гукті? микроскопы ?аралатын затты ж?з еседен астам ?ана ?лкейтіп к?рсететін бол?ан. Роберт Гук ?сімдіктерді микроскоп ар?ылы ?арап отырып,оларды? ?лпаларынан ара ?ясы т?різденген ??рылысты тап?ан.Ол осы ?яларды грек с?зімен “целлюлла“- “жасуша” деп атады.Б?л жерде Роберт Гук тіршілігін жой?ан жасушаларды? ?яшы?ын ?ана к?рген еді. 17 ?асырды? 70-жылдарынан бастап голланды? Антони Ван Левенгук объектіні ?ш есе ?лкейтетін микроскоп жасап,оны? к?мегімен суда?ы біржасушалы а?за-кірпікшелі кебісшені т???ыш рет к?рді. Тірі жасушаны ал?аш рет 1839 жылы чех ?алымы Ян Пуркинье к?рген еді. Ол жасушаны? ішіндегі с?йы?ты протоплазманемесе ал?ыш?ы плазма деп атады.?азір протоплазма тек тарихи дерек ретінде ?ана пайдаланылады,оны ?ылыми тілде цитоплазма дейді. Протоплазма дегеніміз-жасуша ішіндегі с?йы?ты? пен ядро. Роберт Броун жасуша протоплазмасыны? т?ра?ты б?лігі-ядроны ашты.19 ?асырды? басында жануарлар мен ?сімдіктерді? жасушалары ке?інен зерттеліп,олардан алын?ан ма?л?маттар 1838-1939 жж.ботаник Маттиас Шлейден мен зоолог Теодор Шванн?а жасушаларды? ??рылысы туралы орта? ?ортынды жасау?а м?мкіндік берді. Оларды? т?жырымдауы бойынша,?сімдіктер мен жануарлар жасушаларыны? ??рылыстары ?те ??сас ж?не тіршілікті? дербес иесі екендігі,тірі а?заны? е? ?са? бірлігі,сонымен ?атар жасушасыз тіршілік болмайтынды?ы туралы ?ылым?а д?рыс т?сінік берді.Осыдан кейін жасушаны? тіршілік ?шін ма?ыздылы?ы тере? ж?не жан-жа?ты зерттеле бастады.М?селен,1858 жылы Рудольф Вирхов ?рбір жасуша ?зіндей жасушаны? б?лінуі ар?ылы пайда болатынын аны?тады. Карл Бэр с?т?оректілерді? ж?мырт?а жасушасын ашып,к?п жасушаларды? дамуы бір жасушадан басталатынын ж?не аталы? сперматозоид пен аналы? ж?мырт?а ?осыл?анда,зигота т?зетінін аны?тады. К.Бэрді? б?л жа?алы?ы жасушаларды? а?за дамуында?ы ма?ызын д?лелдеді. Тірі а?залар жасушаларыны? химиялы? ??рамы мен зат алмасуыны? ??састы?ыны? ашылуы жасуша теориясын дамытып,барлы? органикалы? ?лемні? шы?у тегі мен эволюциялы? дамуыны? біры??ай екенін д?лелдей т?сті. Сонымен жасуша теориясыны? негізгі ?а?идалары т?мендегідей: 1. Жасуша-барлы? тірі а?заларды? е? кіші негізгі ?лшемі; 2. ?р т?рлі а?за жасушаларыны? ??рылысы,химиялы? ??рамы,зат алмасуы ж?не негізгі тіршілік ?рекеттері ??сас; 3. Жасушалар бастап?ы (аналы?) жасушаларыны? б?лінуі ар?ылы пайда болады. Ат?аратын ?ызметі мен ??рылысына ?арай жасушаларды? пішіні алуан т?рлі болып келеді. А?залар жасушаларыны? ??рылысына ?арай екі топ?а б?лінеді.Оны? бір тобына ??рылысы ?те ?арапайым болып келетін бактериялар мен к?кжасыл балдырлар жатады. Оларды? толы? ?алыптас?ан ядросы болмайды,б?ларды прокариоттар деп атайды. А?заларды? екінші тобына ядро ж?не арнаулы ?ызмет ат?аратын органоидтары болады. М?ндай а?заларды эукариоттар деп атайды. Эукариоттар?а біржасушалы жасыл балдырлар,?арапайымдар,жо?ары д?режелі г?лді ?сімдіктер ж?не с?т?оректі хайуанаттар,т.б.жатады. Ал вирустар-тіршілікті? жасушасыз ерекше пішіні. ?орта келгенде,жасуша теориясы ”жасушаны?“ барлы? тірі а?залар ??рылымыны? бірлігі екенін,жануарлар мен ?сімдіктер жасушаларыны? ?зара ??сас екенін толы? д?лелдейді. Б?л ??састы? б?кіл тірі а?заларды? шы?у тегіні? бір екенін ай?ындай т?сті. Жасуша теориясы тіршіліктіматериалистік т?р?ыдан т?сінуге,а?залар арасында?ы эволюциялы? байланысты ашу?а негіз болды. Микроскоп.Жасушаларды? мембранасына, ядросына ж?не цитоплазмасыны? ??рамына кіретін молекулалар мен органоидтарды жары? немесе электронды? микроскоп ар?ылы к?руге болады.Жары? ар?ылы к?рсететін микроскоп зерттейтін заттарды 100-3000 есеге дейін ?лкейтіп к?рсетеді, ал жетілдірілген окулярды ?олданып,зерттелетін объектіні экран?а т?сіргенде оны 100 мы? есеге дейін ?лкейтуге болады. Биологияны? арнаулы саласы-биохимия жасушаны? химиялы? ??рамын молекулалы? де?гейде зерттеу ?шін центрифуга деп аталатын к?рделі ??ралды пайдаланады.Ол ?те жылдам айналып,жасушаны? ??рылымды? б?ліктерін бір-бірінен б?ліп алады,себебі оны? б?ліктеріні? ты?ызды?тары ?р т?рлі болады. Жасушаны? аса н?зік ??рылысы мен ?ызметін зерттек тек цитологтарды?,биохимиктерді?,физиологтарды?, генетиктер мен биофизиктер к?ш-жігерін ?штастыруды? н?тижесінде ?ана м?мкін екені ?зінен-?зі т?сінікті. Жасуша теорясы негізіні? ?алануы ж?не жетілдірілген техникалы? ??ралдарды? шы?уы жасушаны? ??рылысы мен химиялы? ??рамын, ат?аратын ?ызметін зерттеуге ке? жол ашты. Жасуша органоидтары Жасуша органоидтары - жасушаларды? т?ра?ты арнаулы б?лігі. Жасушаны? ?ызметі тек органоидтарды? к?мегімен ?ана орындалады. 1.Эндоплазмалы? тор (ЭПТ) - (гр. эндо - ішкі, гр. плазма - жапсырыл?ан) - жасушаны? ішін т?гелдей бірімен-бірі ты?ыз байланыс?ан т?тікшелермен торлап жататын 2 жар?а?шалы т?зіліс. Сырт?ы жар?а?шаларына рибосомалар бекінсе - т?йіршікті ЭПТ, бекінбесе, тегіс жар?а?шалы ЭПТ дейді. Тегіс жар?а?шалы ЭПТ майлар мен полисахаридтерді? алмасуына ?атысады. Т?йіршікті жар?а?шалы ЭПТ рибосомаларында н?руыздар синтезделеді. ЭПТ торлан?ан т?тікшелері жасуша ішіндегі бас?а органоидтарды? ?атынас жасауына к?мектеседі. 2.Рибосома (рибонуклеин ?ыш?ылы, лат. soma - дене) - цитоплазмада бос к?йінде, жар?а?ша?а (ЭПТ) бекінген к?йінде болатын н?руызды д?нек т?різді ?те ?са? органоид. Ол н?руыз синтезіне ?атысады 3.Митохондрия (гр. mitos - жіпше, гр. chondrion - д?нек) - барлы? тірі жасушаларда болады. Пішіні тая?ша, жіпше, д?нек т?різді т?зіліс. Жасушада онда?ан, мы?да?ан митохондриялар кездеседі. Сыртын 2 ?абатты жар?а?ша ?аптайды. Сырт?ы жар?а?шасы тегіс, ішкі жар?а?шасы ?атпарлы. Митохондриялар - май ?ыш?ылдарьш синтездеп, жасушаларды энергиямен ?амтамасыз ететін энергия жина?таушы ??рылым. ішкі жар?а?шада?ы ферменттер глюкоза мен амин?ыш?ылдарды ыдыратып, май ?ыш?ылдарын тоты?тырады. 4.Лизосома (гр. mitos - еріту, гр. soma - т?н) - домала? немесе сопа?ша пішінді, бір ?абатты жар?а?шалы т?зіліс. ??рамында?ы ферменттерді? ?серінен н?руыз молекулаларымен полисахаридтерді ыдыратады. Жасуша?а т?скен б?где заттарды ерітеді. 5.Гольджи жиынты?ы - ядро?а жа?ын, жасуша орталы?ын (центриоль) айнала ?оршап жататын к?піршік, т?тікше т?різді т?зіліс. Жасушада заттарды? тасымалдануына, ?ажетсіз со??ы ?німдерді? жасушадан шы?арылуына ?атысады. 6.Жасуша орталы?ы - центриоль (лат. centrum - орталы? н?кте, орталы?) Гольджи жиынты?ына жа?ын орналас?ан цилиндр пішінді 2 денешік.
