Ал?аш?ы жабы? т??ымдылар
Ал?аш?ы жабы? т??ымдылар
Жабы? т??ымдыларды? шы?у тегі ж?не оларды? м?мкін бол?ан ар?ы тегі ?алымдарды ыл?и да ой?а ?аддырьш келеді. Б?л м?селені? д?рыс шешілуіне осы ?асырды? бас кезінен бастап к?п к?ш ж?мсалып келеді. Жабы? т??ымды ?сімдіктерге к??ілді? к?п б?лінуі, оларды? таби?атта?ы ж?не халы? шаруашылы?та?ы ма?ызыны? ерекше зор болуымен тікелей байланысты.
О?ан мынадай бір мысал келтірсек жеткілікті болады. Жер бетінде жабы? т??ымды ?сімдіктер пайда бол?ан кезден бастап, с?т ?оректі жануарларды? ж?не адамны? дамуына бірден-бір ?ажетті м?мкіндіктер туды. ?йткені жабы? т??ымды ?сімдіктер пайда бол?ан?а дейін, жер бетінде с?т ?оректілер жейтін ?орек болма?ан.
?детте жабы? т??ымдыларды? шы?у тегін, г?лді? шы?у тегімен байланыстырады. Г?лді? шы?у тегі ж?нінде бірнеше теориялар бар. Со??ы уа?ыттар?а дейін е? д?лелденген ж?не жал?ыз шамамен д?рыс деп табыл?ан эвантты? теория бол?ан. Ол стробилярлы? теориямен ?осылып, г?лді ашы? т??ымдыларды? стробилінен (шишкасынан) шы?арады. Алайда со??ы кездерде ?алымдардьщ к?пшілігі г?лді? шы?уыны? неміс ?алымы В.Циммерман ?сын?ан теломды? теориясын к?бірек мойындап ж?р. Б?л теория бойынша ал?аш?ы жо?ары сатыда?ы ?сімдіктер, риниофиттер бол?ан, олардан папоротниктер бастау ал?ан, со??ыларынан ?з кезегінде ашы? т??ымдылар мен жабы? т??ымдылар пайда бол?ан. В.Циммерманны? (1930—1965) пайымдауы бойынша жо?ар?ы сатыда?ы ?сімдіктерді? барлы? орга?цары ?арапайым органнан — теломнан пайда бол?ан. Эволюциялы? процесті? барысы?да теломдар бірігіп стерильді ж?не фертильді синтеломдар т?зген. Одан ?рі стерильді синтеломдар жапыра??а ж?не саба?тьщ ?сіне б?лінеді, ал фертильді теломдар спорофиллдерге айналады. В.Циммерманны? пікірінше г?лді? пайда болу процесі, вегетативтік органдарды? пайда болу процесімен ?атар (параллель) ж?рген. М?ндай т?сіндірмеден жапыра? пен саба?ты? эволюциялы? т?р?ыдан ?ара?а?да принциптік айырмашылы?ынь? болмайтынды?ьш бай?ау ?иын емес. Шьщды?ында жапыра?ты ж?не ?стік органдарды (вегетативтік ж?не генеративтік орга?дар?а дифферециацияланба?ан) теломдарды? системасынан тарихи дамуды? барысы?да пайда бол?ан деп ?арастыр?ан ж?н.
Осы айтыл?андардан, жабы? т??ымдыларды? ар?ы тегі тек ашы? т??ымды ?сімдіктер болуы еш талас ту?ызбайды. Жабы? т??ымдыларды? м?мкін бол?ан ар?ы тегі реті?де ашы? т??ымдыларды? белгілі ?атарларыны? барлы?ы ?сынылды. Біра? оларды? кейбір м?мкін деп алын?ан ал?аш?ы формалары вегетативтік денесіні? микроскопиялы? ??рылысыны? (гнетопсидтерде т?тіктерді? болуы) жабы? т??ымдыларды? ?арапайым топтарына (т?тіктері болмайды) ?ара?а?да жо?ары де?гейде жа?сы жетілген. Сол себептенде б?л формалардан жабы? т??ымдыларды шы?аруды? м?мкіндігі жо?. Егерде жабы? т??ымдыларды? м?мкін бол?ан ар?ы тегін аны?тауда оларды? с?регіні? структурасына шешуші орын берсек, онда жабы? т??ымдыларды? ар?ы тегі ?арапайым саговниктер немесе беннеттигтер болу?а тиісті. Біра?та м??дай жауапкершілігі жо?ары т?жырым?а ?сімдікті? тек микроскопиялы? ??рылысыны? белгілерімен шектелу ?рине жеткіліксіз. Сонды?танда салыстырып ?арау?а ж?не талдау жасау?а ?сімдікті? жалпы ??рылысшыны? к?птеген т?ра?ты белгілерін, мысалы репродуктивтік органдарыны? ??рылысыны? белгілерін алу ?ажет. Осы?ан байланысты ашы? т??ымдыларды? стробилдеріне (шишки), спорангилеріне ж?не т??ымб?рлеріне салыстырмалы т?рде жан-жа?ты талдаулар жасалынды. К?птеген ж?не ?рт?рлі салыстырмалы морфологиялы? м?ліметтерді жина?тай келе, систематик-филогенетиктерді? к?пшілігі мьшадай т?жырым?а келген. ?азіргі кездегі белгілі ашы? т??ымдыларды? ішінен, жабы? т??ымдыларды? ар?ы тегі не т??ымды папоротниктер, не болмаса беннеттиттер болу?а тиісті. Сонымен бірге мынадай ?ызы? жорамал айтыл?ан. Беннеттиттер мен жабы? т??ымдыларды? ар?ы тегі оларды? екеуіне де орта? бір ?сімдік болуы м?мкін. Жабы? т??ымдыларды? г?ліні? пайда болуьша беннеттиттерді? ?алайда ?атысьшы? барлы?ы д?лелдене т?сті. ?ос жынысты г?лді? ал?аш?ы моделін тек ?ос жынысты стробилден (шишкадан) шы?ару?а болады (г?лді? шы?уыны? стробилярлы? теориясы), ал м??дай стробил (шишка) ?азіргі кезде белгілі барлы? ашы? т??ымдыларды? ішінде тек беннеттиттерде ?ана бар. Сонымен, классикалы? филогенетикалы? системаны? к?птеген к?рнекті ?кілдері мынадай т?жырым?а келген, жабы? т??ымдыларды? т??ымды папоротниктермен де, саговниктермен де беннеттиттермен де туысты? байланысты бол?ан.
