Тірек-?имыл м?шелер ж?йесі

Адам қаңқасы және оның бөлімдері. Тұлға қаңқасы

Тірек-қимыл мүшелер жүйесінің маңызы

Бассүйек және иық, жамбас белдеулері мен қол-аяқ сүйектері

Сіңір созылғанда, буын шыққанда, сүйек сынғанда көрсетілетін

алғашқы жәрдем. Сүйектің сынуы

Бұлшықеттердің маңызы мен құрылысы

Бұлшықеттің топтары, қасиеті, қажуы, гигиенасы

§ 23 Тірек- қимыл мүшелері жүйесінің маңызы: тірек – қимыл мүшелер жүйесіне қаңқа мен бұлшықеттер жатады. Бірімен- бірі дәнекер ұлпылар

( шеміршек пен сүйек) арқылы байланысқан сүйектерден қаңқа түзіледі. Қаңқа ағзаның тірегі, ал бұлшықеттер қимыл- қозғалысты қамтамасыз етеді.

Ми бірімен- бірі берік байланысқан ми сауытын құрайтын сүйектердің ішінде жатады. Жүрек пен өкпені кеуде қуысы сүйектері қорғаса, құрсақ қуысындағы мүшелерді – жамбас белдеулері сүйектері қоғайды.

Тірек-қимыл жүйесі

Адам қаңқасының сүйектері

Қаңқа бұлшықеттері

• Қан түзетін
• Тірек
• Қорғаныс

Атқаратын қызметі: 1. Қимылдықамтамасыз етеді

2. Ішкі мүшелерді қорғайды

Дәнекер

Ұлпа түрі

Көлденеңжолақты бұлшықет

Адам қаңқасының бөлімдері. Адам қаңқасы бірімен – бірі өзара әр түрлі байланысқан жеке сүйектерден тұрады. Ересек адамның қаңқасында 200 – ден астам сүйектер бар. Ағзада болатын барлық сүйектер пішіні, мөлшері жағынан ұзын сүйектер, қысқа сүйектер, жалпақ сүйектер деп бөлінеді.

Ұзын сүйектерге қол – аяқты құрайтын жіліктер жатады.

Қысқа сүйектерге – омыртқа, алақан, табан, саусақ сүйектері жатады.

Жалпақ сүйектердің ұзындығы мен ені әр түрлі. Жауырын, бас сүйек, қабырға, төс, жамбас сүйектері – жалпақ сүйектер.

Адам қаңқасының бөлімдері .

Адам қаңқасы бірімен – бірі өзара әр түрлі байланысқан жеке сүйектерден тұрады. Ересек адамның қаңқасында 200 – ден астам сүйектер бар. Ағзада болатын барлық сүйектер пішіні, мөлшері жағынан ұзын сүйектер, қысқа сүйектер, жалпақ сүйектер деп бөлінеді.

Ұзын сүйектерге қол – аяқты құрайтын жіліктер жатады.

Қысқа сүйектерге – омыртқа, алақан, табан, саусақ сүйектері жатады.

Жалпақ сүйектердің ұзындығы мен ені әр түрлі. Жауырын, бас сүйек, қабырға, төс, жамбас сүйектері – жалпақ сүйектер.

Омыртқаның құрылысы - әр омыртқаның денесі мен доғасы болады.

Мойын омыртқалардың (7) пішіні жағынан басқа омыртқалардан біршама айырмашылықтары бар.

Арқа омыртқалары ( 12) мойын омыртқаларынан ірілеу, арқа өсіндісі көлбеу орналасқан.

Бел омыртқалары (5) басқа бөлімнің омыртқаларымен салыстырғанда денесі жалпақ әрі үлкен.

Сегізкөз омыртқалары (5) бірімен – бірі қозғалмастай тұтасып кеткен.

Құйымшақ омыртқалар (4-5) қалдық ретінде тұтасып кеткен.

Барлық омыртқалар бірімен – бірі шеміршектер, бұлшықеттер, сіңірлер арқылы байланысып, омыртқа жотасын құрайды.

Омыртқа жотасы төрт жерінен алға және артқа

қарай иіледі.

Ал омыртқа жотасының бір бүйіріне қарай

иілуі бұзылғанда сколиоз

( грекше «skolios» - қисаю,иілу )

ауруы пайда болады.

(

Сегізкөз омыртқалары (5) бірімен – бірі қозғалмастай тұтасып кеткен.

Кеуде қуысының қаңқасы – кеуде торы 12 арқа омыртқасы, 12 жұп қабырғалар, алдыңғы жағында жалғыз төссүйектен құралады.

Тапсырмалар

• А

1. Тірек – қимыл жүйесі деп неліктен атайды?

2. Қаңқа дегеніміз не, ол қанша бөлімге бөлінеді?

3. Омыртқа жотасы неше бөлімге бөлінеді, жеке омыртқаның құрылысын талдаңдар.

• В

Тұлға қаңқасын құрайтын сүйектерді атаңдар.

Омыртқа жотасын құрайтын омыртқалардың, ағзада атқаратын қызметі қандай?

Пішініне қарай сүйектер қаншаға бөлінеді, олар дененің қай жерінде орналасады?

• С

Омыртқа жотасы қанша жерден иіледі, нәрестелерде иілімдер бола ма? Иілімдердің қандай маңызы бар?

Адамдағы қабырғалар саны және олардың ерекшеліктерін атаңдар.

Кеуде торы қандай сүйектерден құралады?

§ 24 Бассүйек және иық, жамбас белдеулері мен қол-аяқ сүйектері

Бассүйек – ми сауыты мен бет бөлімдеріне бөлінеді. Ми сауыты бөлімі бірімен-бірі берік байланысқан маңдай (1), төбе (9), самай (8), шүйде (7) және т.б. сүйектерден құралған. Жаңа туған нәрестенің маңдай бөлімінде бүлкілдеп тұратын жұмсақ жері – еңбегі болатынын байқаған шығарсыңдар.

Бет бөліміне – үстіңгі және астыңғы жақсүйектері, бет, мұрын, таңдай және т.б. сүйектері жатады. Астыңғы жақсүйегі самай сүйегімен шықшыт буыны арқылы байланысқан.

Қол қаңқасы – иық белдеуі мен қол сүйектерінен тұреды. Иық белдеуіне екі бұғана мен екі жауырын сүйектері жатады .

Қол сүйектеріне жататындар: тоқпен жілік, кәрі жілік пен шынтақ сүйегі (білек), қол басы сүйектері.Кәрі жілік шынтақ сүйегімен қатарласа орналасқан.

Аяқ қаңқасына – жамбас белдеуі мен аяқ ұшы сүйектері жатады.

Жамбас пен сегізкөз тұтасып жамбас қуысын құрайды.Әрбір жамбас сүйегінің өзі бірімен – бірі тұтасып кеткен 3 сүйектен ( мықын, шат, шоңданай) тұрады.

Аяқ сүйектеріне жататындар:ортан жілік, асықты жілік, шыбық сүйек, толарсақ, аяқ ұшы және башпай сүйектері.Асықты жілікпен қатарласа тұратын жіңішке сүйек – шыбық (садақ) сүйек деп аталады .

Тапсырмалар

А

1 . Иық белдеуі қандай сүйектерден тұрады? Оның әрқайсысын сипаттаңдар.

2.Ми сауыты қандай сүйектерден құралған?

3.Қол басы сүйектерін атаңдар.

В

Қол сүйектеріне қандай сүйектер жатады?

Жас нәрестенің маңдай тұсы неліктен көпке дейін бүлкілдеп тұрады?

Аяқ қанқасына жататын сүйектерді атаңдар

С

1. Бассүйек қанша бөлімнен тұрады,оған қандай сүйектер жатады? Нәрестенің бас сүйегінде қандай өзгерістер болады,себебін түсіндіріңдер!

2. Жамбас белдеуі мен аяқ қаңқасын құрайтын сүйектерді атаңдар!

3.Тоқпан жілік,асықты жілік,шынтақ сүйегі, шыбық сүйек,кәрі жілік,ортан жіліктердің қаңқаның қай бөлімінде орналасуын сызбанұсқа немесе кесте сызып көрсетіңдер.

§ 25 Сүйектің құрылысы,құрамы, өсуі, байланысы. Буындар

Сүйектер тығыз және кеуекті дәнекер ұлпалардан түзіледі.Сүйектің сырты- тығыз ұлпадан, ішкі бөлімі кеуекті ұлпадан құралады.Сүйектің сыртында сүйек затымен тұтасып кеткен сүйекқап болады.

Қаңқаның толық сүйектенуі 20-25 жасқа дейін жалғасады. Адам 25 жасқа дейін өседі. Ересек адамның сүйегінің үштен екі бөлігін – бейағзалық, ал қалған үштен бір бөлігін ағзалық заттар құрайды.Ағзалық заттар- иілгіштік, серпінділік, ал бейағзалық заттар беріктік қасиет береді.

Сүйектің құрамы. Сүйектің құрамында – 50% су, 12,5% нәруыз тектес ағзалық зат- оссеин (жұмсақ, серпімді ағзалық зат), 21,8 % минералды заттар (кальций фосфаты), 15,7% май болады. Оссеин заты сүйекке серпімді, иілгіштік қасиет береді. Жас балалардың сүйегінде ағзалық заттардың мөлшері көбірек.

Сүйектердің байланысы. Қаңқаны құрайтын сүйектер әр түрлі байланыстар түзеді. Олар атқаратын қызметіне қарай байланыстар: қозғалмайтын, шала қозғалатын және қозғалмалы байланыстарға бөлінеді.

Қозғалмайтын байланысқа ми сауыты сүйектері мен сегізкөз жатады.Бұлар бірімен- бірі тұтасып, қозғалмайтындай болып байланысқан.

Шамалы қозғалатындарға - омыртқалардың бірімен- бірі шеміршектер арқылы және қабырғалармен байланысуы жатады.

Қозғалмалы (еркін) немесе буындық байланысқа аяқ- қол сүйектерінің байланысы т.б. жатады.

Буындар . Адам денесінде 230-дан астам буындар бар. Буын дегеніміз сүйектердің қозғалмалы байланысатын жері.

Буында буын беті, буын қуысы, буын сұйықтығы және буын қапшығы болады.

Тапсырмалар

• А

1.Сүйектер қандай ұлпадан түзілген? Қаңқаның толық сүйектенуі қанша жасқа дейін қалыптасады?

2.Сүйектің құрамындағы ағзалық заттар сүйекке қандай қасиет береді?

3.Сүйектердің байланысы нешеге бөлінеді,жеке-жеке сипаттаңдар .

• В

• Буын дегеніміз не,құрылысы, орналасуы, қызметі қандай? Буын қапшығының ерекшелігі неде? Сүйектің жуандап және ұзарып өсуін түсіндіріңдер. Сүйекке қоректік заттар қалай жеткізіледі? Сүйек шетіндегі шеміршектер сүйекке не үшін қажет ?
• Буын дегеніміз не,құрылысы, орналасуы, қызметі қандай? Буын қапшығының ерекшелігі неде?
• Сүйектің жуандап және ұзарып өсуін түсіндіріңдер.
• Сүйекке қоректік заттар қалай жеткізіледі? Сүйек шетіндегі шеміршектер сүйекке не үшін қажет ?

• С

1. Сүйектің құрылысын түсіндіріңдер.

2. Сүйектің құрамында қандай заттар болады? Сүйектердің буындық байланысуы қалай жүзеге асады?

§ 26 Сіңір созылғанда, буын шыққанда, сүйек сынғанда көрсетілетін алғашқы жәрдем. Сүйектің сынуы

Сіңірдің созылуы - адам абайсыздан ойлы- шұқырлы жерден аяғын ыңғайсыз басудан болады. Аяқтың ұшы бұралып, сіңірі созылады.Сіңірдің созылған жері шыдатпай ауырып, ісіп кетеді.

Буынның шығуы – адам жығылғанда, өте ауыр зат көтергенде, ебедейсіз қозғалыс жасағанда сүйек басының таюы.

Сүйектің сынуы. Адам қатты құлағанда немесе басқаша оқыс жағдайда сүйектің сынуы мүмкін. Сүйектің сынуы 2 түрлі: Морт сыну, шытынап сыну. Әсіресе ересек адамдардың сүйектері морт сынғыш, оның себебін өздерің түсіндіруге тырысыңдар.

Морт сынғанды- ашық сыну деп атайды.

Шытынап сыну (жабық сыну)- бұл сынудың жай түрі (69,ә-сурет). Мұндай сүйектің сынған жерінде шытынаған сызат пайда болады.

Тапсырмалар

А

1.Сүйектің сынуы мен буынның шығуының қандай айырмашылығы бар?

2.Ересек адамдардың сүйегі неге морт сынғыш келеді, себебін түсіндіріңдер.

В

Сүйек сынғанда қандай алғашқы жәрдем көрсетіледі?

Морт сынған сүйек қантамырларға, бұлшықеттерге, теріге қандай зиян келтіреді?

С

1.Буынның шығуы дегенге қалай түсінесіңдер?

2.Сүйектің сынуы нешеге бөлінеді?

Кестені толтырыңдар

Қаңқа бөлігі

Адам

Бассүйек сүйектері

Жылы қанды жануар

Омыртқа бағы

Жамбас белдеуі

Қол сүйектері

Аяқ сүйектері

§ 27 Бұлшықеттердің маңызы мен құрылысы

Маңызы. Бұлшықеттер адам ағзасындағы әр түрлі қозғалыстарды қамтамасыз ететін тірек – қимыл жүйесінің белсенді бөлігі.Бұлшықеттің қатысуымен адам кеңістікте қозғалып, дененің тепе – теңдігін сақтайды.

Құрылысы. Бұлшықеттер – бұлшықет ұлпасынан, тығыз және кеуекті дәнекер ұлпалардан, қантамырлары мен жүйке талшықтарынан тұрады.

Бұлшықет ұлпасын құрылысына қарай бірыңғайсалалы, көлденеңжолақты (қаңқа бұлшықеттері) және жүректің бұлшықеттері деп бөледі. Бірыңғайсалалы бұлшықеттер ішкі мүшелердің ішкі жағын (ішек,қарын,қантамырлар,несепағар,қуық, т.б.) астарлап жатады

• Көлденеңжолақты бұлшықет дейтін себебі бұлшықет талшықтары көлденеңінен жолақтанып жатады.Көлденеңжолақты бұлшықет талшықтарының пішіні цилиндр тәрізді,диаметрі 0,1 мм, ұзындығы бірнеше ондаған мм- ге жетеді.

• Жүректің көлденеңжолақты бұлшықет ұлпалары 2 түрлі қызмет атқарады: біреуі жүректің жиырылуын қамтамасыз етеді; екіншісі жүрек ішінде жүйке қозу толқындарын өткізеді.

• Қаңқа бұлшықеттеріне – тұлға,бас,мойын және иық,жамбас белдеулер мен қол – аяқ бұлшықеттері жатады.Бұлшықет талшықтарының сыртын жұқа дәнекер ұлпасынан тұратын қабықша қаптайды.

Тапсырмалар

А

Көлденеңжолақты бұлшықет деп неліктен аталған, кестедегі суреттерден көрсетіп түсіндіріңдер.

Сіңір қандай ұлпа, қайда болады, қызметі қандай?

Қаңқа бұлшықеттерін атаңдар.

В

1.Бұлшықеттердің маңызын түсіндіріңдер.

2.Бірыңғайсалалы, көлденеңжолақты бұлшықеттерді бірімен-бірі салстырып, айырмашылықтарын талдаңдар.Олар қалай жиырылады?

3. Көлденеңжолақты бұлшықеттердің жиырылуы санаға байланысты дегенді қалай түсіндіңдер?Мысалмен күнделікті өмірден дәлелдеп беріңдер.

С

Қаңқа мен бұлшықеттердің өзара байланысы бар ма? Бар болса өз білгендерің бойынша түсіндіріңдер.

Бірыңғайсалалы бұршықеттер қайда орналасқан? Олардың жұмысы адамның еркіне бағынбайды дегенді мысал келтіріп талдап көріңдер.

Актин және миозин нәруыздарының қызметі және ерекшеліктерін атап көрсетіңдер.

§ 28 Бұлшықеттің топтары, қасиеті, қажуы, гигиенасы

• Орналасуына қарай бұлшықеттердің шеті біреу немесе бірнешеге ажырайды.Осыған байланысты бірбасты,екібасты,үшбасты,төртбасты бұлшықеттер деп атайды.

• Пішіндеріне қарай бұлшықеттер ромбы,трапеция,алмұрт т.б. деп бөлінеді.Мөлшеріне қарай-ұзын,қысқа,жалпақ үлкен,кіші делінеді.Талшықтар будаларының бағытына қарай қиғаш,көлденең бұлшықеттер деп те аталады.Бұлшықеттердің атқаратын қызметі: бүгу,жазу,айналдыру,бұру,көтеру т.б.Буындарға бекінуіне қарай бұлшықеттер бір буынды,екі буынды,көп буынды болады.

Бас пен мойынның бұлшықеттері

Бастың бұлшықеттері шайнау және ымдау деп 2-ге бөлінеді

Шайнау бұлшықеттері төменгі жақсүйекке бекінеді.

Ымдау бұлшықеттерінің бір шеті сүйектерге,екінші шеті терінің астыңғы жағына бекінеді.Ыммен адам қуануды,ренжуді,ашуды және т.б.білдіреді.

Мойынның бұлшықеттері бас пен мойынды бұруға көмектеседі.

Тұлғаның бұлшықеттері – орналасқан орнына қарай: арқаның,көкіректің және құрсақтың бұлшықеттері деп бөлінеді.

Арқа бұлшықеттері:

трапеция пішінді бұлшықеттер – жалпақ,пішіні үшбұрышты,арқаның жоғарғы бөлігі мен мойынның артқы жағына орналасады.

ромбы тәрізді бұлшықеттердің бір ұшы жауырынның шетіне,екінші ұшы арқа омыртқаларының қанаттарына бекінеді .

Көкіректің бұлшықеттері

1) көкіректің үлкен бұлшықеттері – пішіні желпуіш тәрізді, кеуде қуысының алдыңғы жағын жауып жатады.

2) сыртқы қабырғааралық бұлшықеттер – қабырғалардың аралығында орналасқан.Жиырылғанда қабырғалар көтеріліп,кеуде қуысын кеңейтеді(көлемін үлкейтеді) де тынысалуға қатысады.

3) ішкі қабырғааралық бұлшықеттер – сыртқы қабырғааралық бұлшықеттердің астында орналасқан.Бұл еттерде кеуде қуысының көлемінің кішіреюіне әсер етеді.

4) көкем (диафрагма) адам денесінің кеуде және құрсақ қуысының арасын бөліп тұратын күмбез тәрізді бұлшықет.

Құрсақтың бұлшықеттері: құрсақты қаптап тұратын бұлшықеттерге алдыңғы тіс тәрізді, сыртқы және ішкі қиғаш, тік және т.б. бұлшықеттер жатады.

Құрсақтың бұлшықеттері: құрсақты қаптап тұратын бұлшықеттерге алдыңғы тіс тәрізді, сыртқы және ішкі қиғаш, тік және т.б. бұлшықеттер жатады.

Қолдың бұлшықеттері

Қол бұлшықеттері – иық белдеуі және қол бұлшықеттері деп бөлінеді.

• Аяқ бұлшықеттері – жамбас белдеуі және аяқтың (санның, балтырдың, аяқ ұшының) бұлшықеттері деп бөлінеді.
• Бұлшықеттердің ең басты физиологиялық қасиеті – жиырылғыштық.
• Бұлшықеттердің қажуы (шаршауы). Бұлшықеттердің ұзақ уақыт дамылсыз жиырылуы жұмыс істеу әрекетін төмендетеді.
• Бұлшықеттердің қажуы:

1) жүйке жасушалардың шаршауына байланысты.

2) зиянды заттардың әсерінен болады.

Тапсырмалар

• А

1. Бұлшықеттердің топтарын атаңдар.

2. Қолды бүгетін, жазатын бұлшықеттер топтары қай жерде орналасқан?

3. Бұлшықеттердің қажуы қандай жағадайларға байланысты?

• В

1. Бұлшықеттердің бірбасты, екібасты,үшбасты және төртбасты деп бөлінуін түсіндіріңдер, олар дененің қай жерінде орналасқан?

2. Тынысалуға қатысатын бұлшықеттерді атаңдар,олар дененің қандайжерінде кездеседі?

3. Бұлшықеттердің гигиенасын қалай сақтауға болады?

• С

Көкет дененің қай жерінде орналасқан құрылысы мен қызметі қандай?

Трапеция,ромбы тәрізді бұлшықеттерді сипаттаңдар.

Қол,аяқ бұлшықеттері нешеге бөлінеді және олар қандай қызмет атқарады?