?рмекшіт?різділер класы 7 класс

Атырау облысы

Құрманғазы ауданы

Н. С. Манаев орта мектебі

Биология

Сабақтың тақырыбы:

Өрмекшілер класы. Өрмекші тәрізділердің жалпы сипаттамасы және көптүрлілігі. Крест өрмекшісі ( немесе кез - келген басқа өрмекші.) Сыртқы құрылысы.Тіршілік ортасы, тіршілік ету дағдысы және

мінез-құлығы .

7 сынып.

Авторы: Хилауова Армангүл Амангелдіқызы.

жоғары санатты биология пән мұғалімі.

Сабақтың түрі: іскерлік сабақ

Сабақтың типі : Жаңа материалды меңгерту.

Сабақтың әдістері: Әңгіме - сұхбат ;өзіндік жұмыс; жұптық жұмыс; интерактивті тақтамен жұмыс; дәптермен жұмыс; кітаппен жұмыс; тест жұмысы

Оқыту технологиясы: СТО технологиясы , жаңа форматтағы 7 модуль

Мотивация: Жаңа тақырыпты ашу

Сабақтың көрнекілігі: Биология 7 сынып, “Өрмекшілер класы ” таблица, “Өрмекшінің ішкі құрылысы” дымқыл препарат, “Өрмекшілер әлемі” бейнеролик.

Оқытуды басқару және көшбасшылық

І. Ұйымдастыру кезеңі. Көңіл-күйді анықтау.

Психологиялық дайындық

КӨҢІЛ КҮЙІҢ ҚАНДАЙ?

Әр оқушы өзінің көңіл - күйін білдіретін суретті парақшаны көтереді.

Сыныпты топқа бөлу

Үш сурет қиындыларын үлестіру арқылы топқа бөлу

2 топ

1 топ

3 топ

«Нұрлы жол - болашаққа бастар жол»

“ Біз жалпы ұлттық идеямыз – Мәңгілік Елді басты бағдар етіп, тәуелсіздігіміздің даму даңғылын нұрлы жолға айналдырдық. Қажырлы еңбекті қажет ететін, келешегі кемел Нұрлы Жолда бірлігімізді бекемдеп, аянбай тер төгуіміз керек. Мәңгілік Ел-елдің біріктіруші күші, ешқашан таусылмас қуат көзі”

Н.Ә.Назарбаев.

“ Бағалау” жүйесі

Бағалау парағы

Оқыту үшін бағалау және оқуды бағалау

Р/с

Оқушының

аты-жөні

“ Ой ашар”

“ Мағынаны тану”

Сұрақ жауап

Мәтінмен жұмыс

“ Миға шабул”

“ Қызығу

Топтық

тапсырма

шылықты ояту”

Шығармашылық

АКТ мен жұмыс

“ Ой дамыту”

тапсырма

“ Ой түйіндеу”

диалог

Ұ

Тест

жұмысы

Б

18 - 20 ұпай “5”

15 - 17 ұпай “4”

10 - 14 ұпай “3”

Сабақ кезеңдері:

І. Ұйымдастыру

ІІ: “Ой ашар” Үй тапсырмасын пысықтау.

ІІІ “Ой шақыру” жаңа тақырыпты ашу.

ІV. “Мағынаны тану” Жаңа сабақ ресурс бойынша жұмыс.

V. “Миға шабуыл” топтастыру

VІ. “Қызығушылықты ояту” (интерактивті тақтамен жұмыс)

VІІ. “Ой дамыту” сұрақ-жауап

VІІІ. “Ой түйіндеу” тест жұмысы.

ІХ.Рефлексия “Екі жұлдыз бір тілек”

Х.Бағалау

ХІ.Үйге тапсырма.

“ Ой ашар” “Кім жылдам”

Үй тапсырмасы.

1.Буынаяқтылар типі дегеніміз не?

2. Шаянтәрізділер класының қанша түрі бар?

3. Шаяндарды зерттейтін ғылым қалай аталады?

4. Шаянтәрізділер қандай жәндіктер?

5. Шаянтәрізділер қандай ортада мекендейді?

6. Өзен шаянының денесі қандай бөліктерге айқын бөлінеді?

7. Баскөкірек деген не?

8. Өзен шаянында қандай мүшелер жүйесі бар?

9. Шаянтәрізділер үшін хитинннің қандай маңызы бар?

10. Өзен шаяны суда қалай қозғалады?

11. Шаянтәрізділер немен қоректенеді?

12. Шаянтәрізділер қалай көбейеді?

13. Шаянтәрізділер немен тыныс алады?

14. Шаянтәрізділердің қандай түрлерін білесің?

15. Хитин дегеніміз не ?

“ Ой шақыру” жұмбақ шешу.

“ Мағынаны тану” Жаңа сабақ

Өрмекшілер класы. Өрмекші тәрізділердің жалпы сипаттамасы және көптүрлілігі. Крест өрмекшісі ( немесе кез-келген басқа өрмекші.) Сыртқы құрылысы.Тіршілік ортасы, тіршілік ету дағдысы және мінез-құлығы .

Сабақ мақсаты:

Өрмекшітәрізділер класына жалпы сипаттама бере отырып, өрмекші тәрізділерге жататын жәндіктердің негізгі ерекшеліктеріне, олардың көптүрлілігіне, сыртқы құрылысы мен тіршілік ортасына, тіршілік ету дағдысы және мінез - құлығына тоқталып түсінік беру.

Сабақ жоспары:

1. Өрмекшітәрізділердің негізгі ерекшеліктері, көп түрлілігі.

2.Крест өрмекшісінің сыртқы құрылысы, тіршілік ортасы.

3. Өрмекшітәрізділердің тіршілік ету дағдылары, мінез-құлығы.

4.Қорытынды.

Тапсырма: Оқулықта берілген мәтін арқылы әр топ әңгімелеп береді.

І топ: Баяндаушылар (тақырып бойынша баяндап береді)

ІІ топ: Сілтеме табушылар (сөздікпен жұмыс)

ІІІ топ:Ізденушілер (өрмекшілер жайлы қосымша материалдар дайындайды)

Тип Буынаяқтылар – Arthropoda

Тип тармағы Хелицералылар – Сһеlicerata

Класс Өрмекшітәрізділер – Аrachnida

Отрядтар

Қыршаяндар – Scorpiones

Кенелер – Асаrі

Өрмекшілер – Аranei

Өрмекшітәрізділердің сан алуандығы:

Тарантул

(уы ауыртпалы,

бiрақ қауiптi емес )

Кене

Су өрмекшiсi –

суда кiшiрек қоңырау

тәрiздi мекен құрып,

оны ауамен толтырып,

тiршiлiк етедi.

Қарақұрт

(уы қауiптi, кейде адам,

жылқы, сиыр өлуi мүмкiн)

Қыршаян

Үй өрмекшiсi

өрмегi гамакқа ұқсас.

Өрмекшітәрізділердің негізгі ерекшеліктері:

ӨРМЕКШIТӘРIЗДIЛЕР КЛАСЫ (Arachnida ) 70 000 түрі бар. Өрмекшiлердi зерттейтін ғылым

арахнология. Ө рмекшітәрізділер омыртқасыздардың  бір класы. Бұлардың қазба қалдығы жоқ Силурдан белгілі, ал  карбонда  өрмекшітәрізділердің осы кезде тіршілік ететін отрядының өкілдері табылды. Жалпы сипаттамасы

А)Сыртқы құрылысы: Денелерi–баскөкірек және құрсақ болып екiге бөлiнедi.  б) Аяқтары: Баскөкірегінде 6 жұп аяқтары орналасқан. Құрсағында аяқтары жоқ (тек сары шаяндарда ғана құрсақ бөлiмi сегменттелген) жүргiш аяқтың; қорегiн ұстайтын қысқыш аяқ тары бар ( сары шаяндар); Аяқтарының соңғы төрт жұбы - жүргiш аяқтары. Өрмекшiлердiң аяқтары, өрмек тоқуға қажеттi тарақтәрiздi тырнақтармен аяқталады. Күйісаяқ - 2-3 буыннан тұратын, қысқышпен, iлмекпен аяқталатын, аяқтардың бiрiншi жұбы (хелицераларда улы бездiң өзегi ашылады).  Тұтқы аяқ – өрмекшітәрізділердің ІІ-ші жұп аяғы сезу және қармалау қызметтерін атқарады (педипальпа жақаяқтар, қармалауышаяқтар) Тыныс алу мүшесi екi типтi: Өкпе қапшығы – желбезек орнында дамитын арнайы қуыс.  Демтүтік немесе трахеялар - сыртқы жамылғының, бүкiл денеге оттегiн таситын түтiкшелер. г)Зәр шығару мүшелерi: өрмекшілер аяғында сатанбез және 1-2 жұп мальпигий түтүкшелерi арқылы зәр шығарады. Сатанбез –көкіректегі, ал мальпигий түтікшелері құрсақ бөлігіндегі ыдыраған өнімдерді бөліп шығарады. д) Асқорыту жүйесi - ауыз қуысынан; сiлекей бездерi ашылатын бұлшықеттi жұтқыншақтан

(ауыз аппараты - сорғыш) кейбiр өрмекшiлерде қарын түзiледi. Қорытылмаған қалдықтар мальпигий түтүкшелерi ашылатын рентальдi қапшыққа түседi.Артқы iшек аналь тесiгiмен сыртқа ашылады.  ж) Қанайналым жүйесi - қанайналым жүйесi ашық. жүрегі денесiнiң арқа жағында орналасқан. 

Өрмекшінің денесіндегі қан түссіз болады.

З) Жүйке жүйесi құрсақ жүйке тiзбегiнен тұрады. Иiс сезу, химиялық өзгерiстердi сезетiн және көру (қарапайым көздер) мүшелерi бар.

Бүйі

Шөл және шөлейт аймақтың өзен аңғарлары мен сайларында, кейде орманда тіршілік ететін жәндік. Бүйінің реңі тұрақсыз, әртүрлі болады. Дене тұрқы 4 см, жаздың соңғы айында аналық бүйінің уы күшейеді. Ең басты қаруы – у. Бүйілер улы, бірақ олардың уы жәндіктерді өлтіре алғанымен, адамдарға көбінесе әсер етпейді. Бүйі – оңтүстік өңірлерде тіршілік етеді. Олардың шаққан жері қатты ауыртады, бірақ адам өміріне қауіп туғызбайды. Өрмекшілердің денесінде ак және ақшыл-қоңыр түсті дақтар крест белісіне ұқсас орналасқан. Денесі бас-кеуде және бунақталмаған құрсақ бөлімінен тұрады. Осы екі бөлімі сабақшамен байланысқан (бас-кеуденің 7 бунағы). 

Хелицераларының   ұшы қозғалмалы тырнақ тәрізді буынмен аяқталады. Оның түбінде улы  безінің  тесігі орналасқан. Айқышты өрмекшінің аса улы жәндіктерге жатпайды. Уы адам үшін, ірі мал, қой, ит үшін қауыпсыз. Дененің дызылдауына, тітіркенуіне келтіруі мүмкін.  Тышқан ,  егеуқұйрық  үшін - токсикалық күші қауыпты. Бездерде бөлінетін сөлімен қорегін өлтіреді. 4 жұп аяқтары қозғалу қызметін атқарады. Құрсақтың соңғы сегментінің аяқтары 2 – 4 жұп өрмек сүйелдеріне айналған.  Эволюция  даму барысында байқалатын бір ерекшелік – өрмек сұйықтығы бөлініп шығатын өрмек бездерінің дамуы. Олардан бөлінген сұйық зат ауада тез қатады да, өрмек жібіне айналады. Бұларды өрмекшілер тор құру, ұстап алған жемтігін орап тастау, жұмыртқа пілләсін жасау үшін қолданады. Бұрынғы кездері бүйінің шаққанынан айығу үшін адамдар жылдам қимылдар жасайтын. Содан «тарантелла» атты би де шыққан.

Бүйілер

Қарақұрт

Қарақұрт

Бұл ықтырмашы тұқымдастарына жататын улы өрмекші. Дене тұрқы 1-2 см, түсі – қара, құрсақ бөлігінің үстіңгі жағында қызыл ноқаттары бар. Ноқаттар санының 13 болуы өрмекшінің улылығын айқындайды. Қарақұрт жусанды жерде, бос алаңқайда, жыра беткейлерінде мекендейді, ылғалды жақсы көрмейді. Жыныстық жағынан жетілген қарақұрттың түсі қап-қара болады, аналығының улылығы ең қауіпті күркіреуік жыланның уынан 15 есе күшті болады. Қарақұрт әсіресе мамыр-шілде айларында көбірек шағады. Қарақұрт шаққан жер қызарады да дереу жоғалып кетеді 10-15 минуттан кейін бас айналады. Қарақұрттың тіршілігін зерттеген П.И.Мариковский. Қарақұрт қой бар жерде болмайды.

Қыршаян

ҚЫРШАЯНДАР ОТРЯДЫ

Жер бетiндегi ең көне буынаяқтылар. Дене

ұзындығы – шамамен 10 см. 750ге жуық түрлері бар.Сегментелген құрсақ бөлiмi имек, үшкiр шаншар соңында ашылатын, улы безбен аяқталады. Адам үшiн құршаянның уы онша қауiптi емес, бiрақ едәуiр әсерi бар. Шаққан орны қызарып iседi, жүрек айну мен аяқ-қол тартылулары болуы мүмкiн. Баскеуде бөлiмiнiң аятарының бiрiншi жұбы – жақаятары, ал екiншiсi – қысқыш аяқтары. Крест өрмекшiсi (құрсағының арқа бетiнде кресттәрiздi суретi бар)Аналығының ұзындығы 2,5 см дейiн, аталығының - шамамен 1 см.  Құрсағында 1000 жуық өрмек бездерi болады. 8 қарапайым көздерi бар. Мальпиги түтүкшелерi бар. Аяқтарында сезiмтал талшықтары бар. Тiрi туады ұрықтанған жұмыртқа аналықтың аналық безiнде дамиды. Жұмыртқа қоректi заттарды ана денесiнен алады. Кiшкентай шаяндар анасының арқасында мекендейдi.

Өрмекшітәрізділер(Arachnida)

Өрмекші тәрізділер класының тыныс алатын мүшелері өкпелері мен кеңірдектері бар. 27 мыңға жуық түрлері кездеседі. Денесі бас – көкірек пен құрсақтан тұрады, бірақ бұлары жоғары сатыдағы өрмекші тәрізділерде – кенелерде (Acarina) – жалпы бір бөлім бірігіп кетеді. Бас көкірегі тұтасып кеткен. Бас – көкіректің алты жұп аяқ-қолдары болады, бұлардың бірінші жұбы ауыздың үстінгі жағында жатады да, қалған бес жұбы ауыздың кейінгі жағында жатады. Аяқ – қолдардың бірінші жұбы хелицералылар (сhelicera) қысқарып, 2-3 мүшелігі ғана қалған. Олардың ұшында қысқыш немесе тырнақ сияқты болып біткен мүше, ең сезім мүшесінің жұмысын атқарады. Бұл - пелипальпалар  (pedipalpus). Бас көкіректің аяқ-қолдарының қалған басқа төрт жұбы жүру аяқтары. Өрмекші тәрізділердің денесінің артқы бөлімі – құрсағы. Құрсақта аяқ-қолдардың рудименттері де болуы мүмкін. Құрсақтың алдыңғы жағында, екінші сегментте, сыңар жыныс тесігі жатады. Дамуы әдетте – метаморфозсыз тікелей даму.

Өрмекшілер

Кене ( Acarіna ) – өрмекші тәрізділер класының бір отряды. Кенелерді зерттейтін ғылым саласы акарология  деп аталады. Қазақстанда 3 отряд тармағы (акариформды, паразитті  және аз зерттелген пішендік кенелер), 10 тұқымдасы, 58 туысы, 236 түрі ( иксод   кенелерінің 51, гамаз кенелерінің 100, қызыл денелі кенелердің 24, қамба  кенелерінің 52, аргас кенелерінің 9 түрі) бар. Республиканың барлық өңіріне кең тараған. Жер бетінде, теңізде, тұщы суда тіршілік етеді, ал жыртқыш және өсімдікқоректі кенелер жер қыртысында, ормандағы ағаш түбінде, өсімдік бетінде, ін мен  ұя  ішінде мекендейді. Денелері 0,05 тен 13 мм жетеді, тойынған қан сорғыш кене денесі 30 мм дейін ұлғаяды. Жұптасқан 1 – 2 көзі болады, көзсіздері де кездеседі. Дернәсілінің 6 (3 жұп) аяғы, ересегінің 8 (4 жұп) аяғы бар. Терісі не кеңірдегі арқылы тыныс алады. Ұрық  шашу не іштей ұрықтану арқылы өсіп-өнеді. Акариформдық кенелер құрамында қора, қышыма қотыр, жүн, қауырсын, су, өрмек сауыттылар, берішкенелері бар. Тоғышарформдық кенелер құрамына иксодид, аргазид және  гамазидтер  енген. Кенелер дерматиттер, қотыр ауруларын туғызады. Қан сорғыш кенелер көптеген ауру қоздырушыларын тасымалдайды, (энцефапиттер, туляремия, сібір жарасы т.б.).

К

Кенелер

Су өрмекшілері

Өрмекшінің сыртқы құрылысы

Аяғы

Құрсағы

Көзі

Өрмекшінің өрмек бездері

Баскөкірек

Өрмекшінің ішкі құрылысы

Жұмыртқасы

Улы бездері

Жүрегі

Ішегі

Аналь тесігі

Көздері

Миы

Өрмек бездері

Аузы

Қарны

Демтүтік

Өкпе қапшығы

Улы бездері

Өрмек бездері

Өрмекшітәрізділердің бас бөлімінің құрылысы

Ауыз бөлігі

Көз бөлігі

Тұтқыаяқ

Педипальп

Күйісаяқ

Хелицера

Термин сөздер

Арахнология - өрмекшілерді зерттейтін ғылым

Күйісаяқ - өрмекшітәрізділердің І-ші жұп аяғы қысқышпен, iлмекпен аяқталатын бөлік(хелицера)

Тұтқы аяқ - өрмекшітәрізділердің ІІ-ші жұп аяғы сезу және қармалау қызметтерін атқаратын бөлік

(педипальп)

Демтүтік - тынысалу мүшесі.

Мальпигий - зәр шығару түтігі.

Акарология - кенені зерттейтін ғылым.

“ Өрмекшілер әлемі”

“ Миға шабуыл” топтастыру

Тапсырма толық орындаған жағдайда 5 ұпай

1 топ: Бүйі.

2 топ: Қарақұрт.

3 топ: Қыршаян.

“ Ой дамыту”

Жаңа тақырып бойынша сұрақ-жауап. Кері байланыс.

(әр дұрыс жауап 1 ұпаймен бағаланады)

Сергіту сәті

“ Қызығушылықты ояту”

(Интерактивті тақтамен жұмыс)

Тапсырманы толық орындағанда 5 ұпай

8

1.Кенені зерттейтін ғылым

қарақұрт

2.Өрмекшітәрізділердің түрі

демтүтік

3.Қойдан қорқатын, уы өте күшті жәндік

тұтқыаяқ

4.Өрмекшітәрізділердің аяғының саны

акарология

5. Өрмекшітәрізділерге жататын паразитті жәндік

6. Өрмекшілердің 1-ші жұпаяғы

кене

70 000

7.Өрмекшілердің 2-ші жұпаяғы.

күйісаяқ

8. Өрмекшілердің тыныс алу мүшесі

“ Ойды түйіндеу” тест жұмысы Жұптық тапсырма

(Әр дұрыс жауап 1 ұпай)

1.Бунақаяқтылар өкілі:

А.Өзен шаяны;

Ә.Шаршылы өрмекші.

2.Денесінің бөлімдерге бөлінуі:

А.Денесі- бас,көкірек,құрсаққа бөлінген

Ә.Денесі – баскөкірек және құрсақтан тұрады.

3.Асқорту мүшесінің ерекшелігі

А.Астың қорытылуы организмнен тыс жерде жүреді;

Ә.Қорек екі бөлімнен тұратын қарында қорытылады

4.Қан айналым мұшелері:

А.Қан айналым жүйесі ашық,қан тамырлары дене қуысына ашылады жүрегі бир бөлімді бес бұрыш тәрізді

Ә.Қан айналым жүйесі ашық,қан дене қуысына құйылады.Жүрегі түтікшелі,бір бөлімді ромб пішінді

5.Тәліктегі белсенді сипаты:

А.Тәуліктің жарық кезінде белсенді

Ә.Негізінен түнде белсенді

6.Жұмыртқа салуы:

А.Аналығы салған жұмырқаларын құрсақ аяқтарына бекітіп одан жас буынаяқты шыққанша өзімен бірге алып жүреді.

Ә.Жапырақ арасы немесе ағаш қабығының астына аналықтары жұмыртқа салады.

7.Табиғаттағы рөлі:

А.Шыбын,маса және т.б жәндіктердің санын азайтады

Ә.Өлікселерді құртып,табиғат санитарлары болып табылады

Сұрақтар коды

Өзен шаяны

1

2

Шаршылы өрмекші

А

3

Ә

Ә

4

Ә

Ә

А

А

5

Ә

6

Ә

7

А

А

Ә

Ә

А

Бағалау

“ 5” - 7, “4” – 6 - 5,

“ 3” – 4 - 3, “2” - 0-2

Рефлексия “Екі жұлдыз бір тілек”

Бағалау.

Үйге тапсырма:§ 34. Өрмекші өрмегі туралы қызықты материал әкелу.Өрмекшітәрізділерге сөзжұмбақ құрастыру.