М?дени ?сімдіктер – адам ?ажетін ?тейтін ба?алы да?ылдар, оларды? шы??ан орталы?тары

Қостанай облысы Аманкелді ауданы Амантоғай жалпы білім беретін орта мектебі биология пәнінің мұғалімі Абдрахманова Фарида Елтайқызы

Сабақтың тақырыбы:

Мәдени өсімдіктер – адам қажетін өтейтін бағалы дақылдар, олардың шыққан орталықтары.

Сабақтың мақсаты :

Білімділік: Оқушыларды мәдени өсімдіктердің түрлерімен және олардың орталықтарымен таныстыру. Дамытушылық: Оқушыны өздігінен оқып, ой-өрісін тереңдетуге баулу,ізденіске жетелеу. Тәрбиелік: Денсаулық сақтауға, салауатты өмір салтын ұстануға тәрбиелеу

• Сынып бөлмесін сабаққа дайындау
• Оқушыларды түгелдеу
• Оқушылардың зейінін сабаққа аудару

Мұғалім Оқушылар

Үй тапсырмасы:

Біліміңді тексер

Сұрақтарға жауап бер

Астық

тұқымдасытардың

жемісі қалай аталады?

Астық тұқымдасытарды қандай класқа жатқызамыз?

Жауабы:

Астық тұқымдасытар даражарнақтылар класына жатады.

Астық

тұқымдасытардың

жемісі дәнек деп

аталады?

Сұрақтарға жауап бер

Астық тұқымдасытардың сабақтары қандай?

Күріштің гүл формуласы қандай??

Жауабы:

Астық тұқымдасытардың сабақтары бунақталған цилиндр тәрізді.

Күріштің гүл формуласы

Гс2 А3+3 Ж(3)

Сұрақтарға жауап бер

Шығанақ Берсиев кім?

Ыбырай Жақаев кім? ??

Жауабы:

Шығанақ Берсиев

Әйгілі тары өсіруші болған. Ол тарының әр гектарынан 165-175 центнерге дейін түсім алды.

Екі мәрте Еңбек ері, Мемлекеттік сыйлықтың иегері.

Ыбырай Жақаев әр гектардан 174 центнер күріш алды.

Сабақтың тақырыбы:

Мәдени өсімдіктер – адам қажетін өтейтін бағалы дақылдар, олардың шыққан орталықтары.

Сабақтың ұраны:

• Адам меңгермейтін білім бар ма?
• Жойқын істі тындырар күшің бар да.
• Оқы, үйрен, жас ұрпақ, бәрін меңгер
• Алға қойған мақсатың, ісің бар да!

Сабақ барысында:

• Қандай өсімдіктер мәдени өсімдіктерге жатады?
• Қай өсімдіктер азық-түлік, малазықтық, техникалық, дәрілік түрлеріне жатады?
• Мәдени өсімдіктердің жабайы өсімдіктерден айырмашылығы неде?
• Олардың орталықтары қай ел?

Мәдени өсімдіктер – адам қажетін өтейтін бағалы дақылдар

Ертегі терапиясы:

“ Мәдени өсімдіктер”

Дихан: Мен астық тұқымдас өсімдіктерді өсірушімін. Барлық дақылдардың адам үшін өзіндік пайдасы бар. Бұл өсімдіктердің жемісі дәнек. Мысалға күріштің сабағынан қағаз алынады, жүгері малға арналғанең жақсы азық. Ал бидайдан мол өнім алу үшін біздер аянбай еңбек етеміз. Жерді терең жырту, ауыспалы егісті мезгілінде дұрыс жасау. Тұқымды дер кезінде себу, егісті көктемде тырмалау,органикалық, минералды тыңайтқыштарды қажетті мөлшерде енгізу, арам шөптердіжою т.б. шараларды қолдану мол түсім алудың кепілі болып саналады.

Тары: Ағайындар! Менің де адам үшін маңызым зор тағаммын. Мен манғол шапқыншылығы кезінде сайға тығылған бір ру елді аман сақтап қалғанмын. Ру басы көшер оскезде көп малға менің жемісім мен сабағымды тарттырып алған. Қыста сайға тығылып монғолдар шығармай қойғанда жемістерді адамдар тағам етіп, сабаныммен мал қоректенген. Қыстан аман шыққан екен.

Шырғанақ: Мен гүлді өсімдіктердің қосжарнақтылар класындағы жиде тұқымдас кішкене ағаш, бұталы өсімдікпін. Менің кішкене, ұсақ жемістерім тікенекті бұтағына шырмала, бір-біріне жабысып өсетін болғандықтан шырғанақ деп аталамын. Күтімім жақсы болса, бір өсімдіктен 28 килоға дейін жеміс беремін. Дәрілік өсімдік өсімдік ретінде баршаға танымалмын. Сондықтан адамдарға тигізер пайдам зор.

Картоп: Мен алқа тұқымдас қосжарнақты класына жататын, шөптекті, көпжылдық жылу сүйгіш өсімдікпін. Күзде гүлдеп жасыл жидек беремін. Менің жемісімнің улы екенін бәрің білесіңдер. Жаңа іріктеме алу мақсатында тұқымым егіледі. Жаңадан 100 ден аса іріктемелерім бар. Картопты халқымыз «Екінші нан» деп атаған. Адамдар үшін пайдам мол. Техникалық дақылға жатамын. Меннен спирт, крахмал, сірне алады. Малға азықпын.

Пияз: Мен даражарнақты өсімдікпін. Менің жапырақтарымда сүтті шырын болады. Гүлдерім ұсақ жай шатыршагүлге жиналамын. Күлтелерім қызғылт,ақ, күлгін және қанқызыл түсті болып келеді. Жемісім қауашақ. Мені тұқымынана да өсімді мүшемнен де көбейтуге болады. Ғаламшарымызда менің 650 ге жуық түрі таралған. Ал қазақстанда 110-га жуық түрім өседі. Мен аз ыстық, малазықтық, дәрәләк және сәндік бағалы өсімдікпін.

Қызанақ: Мен алқа тұқымдас,қосжарнақты,шөрнекті өсімдікпін. Мен жылу сүйетін өсімдік балғанымждықтан, алдымен көшетте егілемін. Менің жемісімненен алынған шырынды тағамға пайдаланады. Құрамында витаминдер көп. Мені тұздап, сүрлемелеуге де болады. Мен бір жылдық өсімдікпін.

Құмай: Мен бір жылдық өсімдікпін. Сабағым өзекке толы, мықты, қалың. Жапырағым жалпақ, сырты балауызды өзкпен қапталған. Гүлшоғырым – сыпыртқыгүл. Мен азықтық, малазықтық және техникалық өсімдікпін. Бұдан 5 мың жылдан астам бұрын мен баптап өсірген жылу суйгішпін, ыстыққа, құрғақшылыққа төзімдімін.

Баклажан: Мен алқа тұқымдас, көпжылдық, шөпшекті өсімдікпін. Қолдан өсірілетін түрім – біржылдық. Жапырағым кезектесіп орналасады.жемісім жидек, тұқымым – ұсақ. Жылу және ылғал сүйетін тағамдық өсімдікпін.Тағамға толық пісіп жетілмеген жемісім пайдаланылмайды. Үсікке тез шалдығамын. Жемісімнің құрамында нәруыз май болады.Бұдан өзге кальций, фосфор, темір және өзге тұздары да бар. Медицинада бауыр ауруын емдеуге, қан құрамындағы зиянды түзілісті азайту үшін қолданыламын. Көрдіңіздер ме адамға қаншалықты пайдамның бар екенін.

Диханшы: Ал, халайық, дәнді – дақылдар,жеміс жидектер. Сіздердің барлықтарыңыз біз үшін асқан байлықсыздар, адамның тіршілігіне аса қажетті тағамдардың барлығын да бере аласыздар. Сондықтан айтыс – тартысты тоқтатып, тарасайық.

Мәдени өсімдіктердің шығу орталықтары

Мәдени өсімдіктердің сан алуандығы және шығу орталықтарын орыс ғалымы -Н.И.Вавилов зерттеді.

6. Орталықамерикалық орталық

5. Абиссиналық орталық

4. Жеротатеңіздік орталық

3. Оңтүстік-батысазиялық орталық

2. Шығысазиялық орталық

1. Оңтүстік азиялық орталық

7. Оңтүстік Америкалық (Анд ылық ) орталық

• Оңтүстіказиялық .
• Шығысазиялық
• Оңтүстік-батысазиялық

4. Жерортатеңіздік .

• Абиссиналық .
• Орталық Америкалық .

7 . Оңтүстік Америкалық (Андылық)

Сорт-

• Сорт дегенiмiз- өзiне тән белгiлерi мен қасиеттерi бар бiртектес өсiмдiктердiң тобы. Егiн шаруашылығында дәндi дақылдар мен көкөнiстiк өсiмдiктер негiзiнен тұқымдары арқылы өндiрiледi. Бұл жағдайда сорттың белгiлерi мен қасиеттерi сақталып отырады.

Іріктеме -

адам сұрыптау жолымен қолдан шығарған бір түр дарақтарының жиынтығы. Өсімдіктің өзіне қажетті өнім беруін реттеу үшін сұрыптап, іріктеуқажет болды.

1.Орамжапырақтың жабайы түрі.

2.Белокочанная капуста.

3.Кольраби.

4.Түсті орамжапырақ

Селекция -

• Өсiмдiктiң сорттарын шығарудың жаңа жолдары мен тәсiлдерiн ойлап табумен селекция ғылымы (латынша «селекцио» - таңдау, сұрыптау) айналысады. Селекционерлер адамға қажеттi қасиеттерi мол (өнiмдiлiгi жоғары, ауруға көп шалдықпайтын, әр түрлi ортада өсуге бейiмделгiш) жаңа сорттарды шығарумен шұғылданады.

Мәдени өсімдіктердің шығу орталықтары

Орталықтар

Мәдени өсімдіктер

Бекіту кезеңі

• “ Өрмекші ” ойыны

Топтық жұмыс

2

3

1

топ

топ

топ

Қандай мәдени өсімдіктерді дәрілік түрлерге жатқызамыз?

Мәдени

өсімдіктердің тағамдық түрлері

Мәдени

өсімдіктердің маңызы

(эссе)

Үйге тапсырма:

• 33-34 оқу
• 1)Қандай мәдени өсімдіктерден талшық, бояу,бал алынады.
• 2) “Картоп - екінші нан” эссе жазу
• 3)Н.И.Вавилов туралы қосымша мәліметтер жинау.

Рефлексия

1. Сіз өзіңіз үшін жаңа не білдіңіз?

2. Сізге бәрінен бұрын не ұнады?

3. Сіз үшін не жеңіл болды?

4. Сіз үшін не ауыртпалық тудырды?

5. Сіздің қиындықтарыңызды шешуге не көмектесті?

6. Сізге қай жерде көмек қажет болды?

7. Сіздің қандай да бір сұрағыңыз бар ма?

Бағалау.