БУЫНАЯ?ТЫЛАР ТИПI
Жануарлар ?лемiнде т?рлерiнi? саны жа?ынан е? к?бi – буыная?тылар типi. Олар ??рлы? пен су ?абаттарыны? тiршiлiк орталарын т?гел игерген. Оларды барлы? географиялы? ке?iстiктерде кездестiруге болады. Буыная?тыларды? 2 млн. астам т?рi бар. Математикалы? ?лгiлеудi? ?азiргi ?дiстерi Жерде 30 млн. астам т?рдi? тiршiлiк етiп жат?аны туралы айту?а м?мкiндiк бередi. Б?л топ жердегi т?рлердi? саны жа?ынан е? ?сiмтал ж?не тiршiлiк ортаны? ?згеруiне бейiмделгiш болып табылады. Буыная?тылар типi т?рт тип тарма?ына б?лiнедi: желбезектыныстылар, трилобитт?рiздiлер, хелицералылар, ке?iрдекпен тыныс алушылар. Б?л ?атар буыная?тыларды? эволюциясын ж?не Жер тарихында олар мекендеген тiршiлiк орталарыны? кезектерiн к?рсетедi.
?р класс ?кiлдерiнде бiз бейiмделу реакциясыны? к?птеген мысалын к?ремiз. Буыная?тыларды? дене ??рылысын сегменттелген аннелидаларды? денелерiнi? жетiлдiрiлген ??рылым жоспары ретiнде ?арастыру?а болады. К?не буыная?тыларды? дене сегменттерi ?р т?рлi ?ызмет ат?аратын ?арапайым ая?тары болуы м?мкiн, мысалы, тыныс алу, ?орек ?стау, ?оз?алу, тiтiркенудi ?абылдау. Буыная?тыларды? г?лденуiн ?амтамасыз еткен т?рлену процесi артроподизация деп аталады, оны? м?нi аннелидтер ??рылым жоспарында?ы потенциальды арты?шылы?тарын пайдалану. Буыная?тыларды? г?лденуi к?птеген шарттармен ?амтамасыз етiледi. Т?менде бiз е? ма?ыздыларын ?арастырамыз:
- ?атты экзо?а??аны? пайда болуы;
- Буындал?ан ая?тарды? бiрнеше т?рлерiнi? ?алыптасуы;
- Б?лек сегменттер немесе буындарды? бiр-бiрiмен жар?а?шалар ар?ылы бiрiгуi.
Насекомдарды? экзо?а??асы келесi т?рде ??рал?ан. Эпикутикуласы сырт?ы цемент ?абатынан, су ?ткiзбейтiн балауыз ?абатынан, ?алы?ды?ы 3-6 мкм болатын кутикула ?абатынан ж?не гомогендi ?абатынан т?рады. Эпикутикула – жануар денесiн микроорганизмдер кiруiнен ?ор?айды, су ?ткiзбейтiн, ?абат. Протокутикуласы хитин, артроподин ж?не ризилиннен ??рал?ан. Хитин – б?л кутикула?а белгiлi майыс?а?ты? беретiн азотты полисахарид. Артроподин хитинмен байланыс?ан белок. Хитин – артроподин жиынты?ыны? т?зiмдiлiк д?режесiн ?л?айту процесiнде, я?ни фенолдармен ?зара ?рекеттесуде, осы ?рекеттесу н?тижесiнде к?птеген ?осал?ы к?лдене? байланыстар ??рылып, оларды? молекулаларыны? ?аттылы?ыны? жо?арылауына алып келедi. Экзо?а??аны? арнайы б?лiмдерi, соны? iшiнде т?рлi ?осымша ?сiндiлер белгiлi бiр ?ызмет орындау ?шiн ?згередi. Бiр-бiрiне жа?ын орналас?ан ?сiндiлер ??сас ?ызметтердi орындай алады. Осыны? барлы?ы жануарлар белсендiлiгiнi? т?рлерiн к?рделендiрiп оларды? тиiмдiлiгiн арттырады.
- Экзо?а??аны? iшкi ?атты бетi б?лшы? еттердi? жал?анатын орны. Буыная?тыларды? б?лшы?еттерi к?лдене? жола?ты. М?ндай ??рылым б?лшы?еттер ?ыс?ару жылдамды?ыны? жо?арылауына, я?ни ?имылдау реакция жылдамды?ыны? жо?арылауына себепшi болады.
- ?атты экзо?а??а созылмайды, сонды?тан жануарды? ?суiн шектейдi. Экзо?а??а к?лемiнi? ?суi тек т?леу немесе экдизис ар?ылы ж?редi.
- Дене ?уысы аралас немесе гемоцель. Гемоцель т?легенде жануар денесiнi? к?лемiн ед?уiр ?л?айту?а м?мкiндiк бередi. Б?л ескi кутикуланы? ?зiлiп кетуiне алып келедi.
- Буыная?тыларды? денесi бас, кеуде ж?не ??рса? б?лiмдерiнен т?рады. Бас б?лiмiнде сезiм м?шелерi (к?з, м?ртшалары, статоцисттер), ауыз аппараттары орналас?ан.
- Буыная?тыларды? нерв ж?йесi жа?сы дамы?ан; бас миынан ж?не ??рса? нерв тiзбегiнен т?рады.
- Аннелидтерге ?ара?анда буыная?тыларды? миы ед?уiр ?лкен ж?не ??рылымы к?рделi, цефализация жа?сы бай?алады.
Су ?ткiзбейтiн кутикула буыная?тылар ?кiлдерiнi? кейбiреулерiне, д?лiрек айтса? насекомдар?а ??рлы?та тiршiлiк етуiне м?мкiндiк бердi.
БУЫНАЯ?ТЫЛАРДЫ? ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Буыная?тылар денесiнi? ??рылыс жоспарын, сегменттелген аннелидтер денесiнi? жетiлдiрiлген ??рылыс жоспары ретiнде ?арастыру?а болады. М?мкiн, к?не буыная?тыларды? дене сегменттерi т?рлi ?ызметтердi орындайтын, ?арапайым ая?тарды алып ж?рген шы?ар, мысалы, газ алмасу, ?орек табу, локомация, тiтiркенудi ?абылдау. Буыная?тыларды? г?лденуi, к?птеген факторлармен ?амтамасыз етiлдi. Т?менде бiз оларды? е? ма?ыздыларын ?арастырамыз.
1. Форманы ?згертуге м?мкiндiк бермейтiн, ?атты экзо?а??аны? (кутикуланы?) пайда болуы, рычагтар ж?йесiнi? шы?уына алып келдi. К?птеген жа?дайларда оларды? арасында буындар пайда болады ж?не н?тижесiнде буынды ая?тарды? бiрнеше типi ?алыптасады. Жеке сегменттер немесе буындар ?з арасында т?рi ?згерген кутикула б?лiмдерiмен ?осылады, олар б?л орындарда ж??а ж?не иiлiмдi, сонды?тан буыншалар?а, ??рылымдар?а бекiтiлген еркiн ?оз?алу?а м?мкiндiк бередi. Насекомдарды? экзо?а??асы мынадай т?рде ??рал?ан.
Эпикутикула сырт?ы цемент ?абаттан, балауыз су ?ткiзбейтiн ?абаттан, липидтi ?абаттан, ?алы?ды?ы 3-6 мкм — дi кутикула ?абаттан ж?не гомогендi ?абаттан т?рады. Эпикутикула – негiзгi су ж??тырмайтын ?абат, м?лдем су ?ткiзбейтiн ж?не жануар денесiне микрорганизмдердi? енуiне ?ор?аныс болады.
Протокутикула хитин, антроподин ж?не резилиндермен т?зiлген. Хитин — б?л кутикула?а белгiлi бiр иiлiмдiлiк беретiн, азотты полисахарид. Антроподин ?зiмен хитинмен байланыс?ан а?уызды бейнелейдi. Хитин-антроподин кешенiнi? берiктiгi илеу процесiнде жо?арылайды, я?ни фенолдармен ?зара ?рекеттесуде; н?тижесiнде оны? молекуласыны? ?аттылы?ыны? ?л?аюына алып келетiн, к?птеген ?осымша к?лдене? байланыстар т?зiледi.
Эндокутикула – гиподерма немесе жабын эпителиiне е? жа?ын ?абат. Ол е? ж?мса?ы ж?не эпителийдi? бездi клеткаларыны? секреторлы белсендiлiгiнi? туындысы болып табылады.
2. Сырт?ы ?атты ?а??а?а байланысты дененi? сегменттерге, дене б?лiмдерiне (бас, кеуде, ??рса?), буынды ая?тар?а б?лiнуi ж?редi.
3. Б?лшы? ет ж?йесi шо?ырлан?ан к?лдене? – жола?ты б?лшы? еттермен бейнеленген.
4. Дене ?уысы аралас типтi. Ол ал?аш?ы ж?не екiншi дене ?уыстарыны? ?осылу н?тижесiнде т?зiледi.
5. Аралас типтi ?аны гемолимфа деп аталады, себебi ол ?аннан ж?не лимфадан немесе ?уыс с?йы?ты?ынан т?рады.
6. Нерв ж?йесi сегменттерде орналас?ан ганглиялармен (нейрондар шо?ыры) бейнеленген. М?ндай ??рылыс типi ганглионарлы метамерлi ж?йе деп аталады. Орталы? ж?йесi бас ганглиялар ж?не дене ж?йке т?йiндерiмен бейнеленген.
7. Сезiм м?шелерi жа?сы дамы?ан. Олар ?арапайым ж?не к?рделi к?здермен бейнеленген.
БУЫНАЯ?ТЫЛАРДЫ? К?БЕЮI Ж?НЕ ДАМУЫ
Насекомдар даражыныстылар, жыныс диморфизмi бай?алады. Жыныс диморфизм - б?л аталы? пен аналы?ты? к?лемi, формасы, дене т?сiндендегi айырмашылы?тары. Айырмашылы?тар ?те ай?ын болуы м?мкiн, мысалы, аналы?та ая?тар, ?анаттар, ай?ын ерекшеленген басы болмауы м?мкiн.
?ры?тануы iштей.
Аналы?тар ?ры?тан?ан ж?мырт?алар салады. Кейбiр насекомдарда партеногенез немесе“таза ?ры?тану” ??былысы кездеседi. М?ндай т?рлердi? к?птеген ?рпа?тары тек аналы?тардан ?ана т?рады: аталы?тар болса — ?те сирек кездесетiн ??былыс.
Насекомдарды? дамуы екi жолмен ж?редi:
1. Шала т?рленiп даму тiк?анаттылар?а, тара?андар?а, д?уiттерге т?н. Шала т?рленiп даму келесi схема бойынша ж?редi: ж?мырт?а — дерн?сiл- ересек т?р (имаго). Ж?мырт?адан ересек насеком?а ??сас, бiра? кiшi к?лемдi, ?анаттары ж?не жыныс ж?йесi толы? дамыма?ан дерн?сiл шы?ады. Дерн?сiл ?сiп, бiрнеше рет т?легеннен со? ересек насеком?а айналады.
2. Толы? т?рленiп даму – ?ос?аннаттылар?а, жар?а??анаттылар?а, ?атты?анаттылар?а т?н. Толы? т?рленiп даму келесi схема бойынша ж?редi: ж?мырт?а — дерн?сiл — ?уырша? — ересек т?р (имаго). Дерн?сiл ??рылысы мен мiнез-?ылы?ы жа?ынан ересек насекомдар?а ??самайды. Дерн?сiл ?ар?ынды ?оректенедi, бiрнеше рет т?легеннен со? ?оз?алмайтын ?уырша??а айналады. ?уырша?та м?шелердi? ?айта ??рылымы ж?рген со?, оны? iшiнен ересек насеком шы?ады.
БУЫНАЯ?ТЫЛАРДЫ? МА?ЫЗЫ Ж?НЕ ОЛАРДЫ ?ОР?АУ
Биосферада:
- Г?лдi ?сiмдiктердi? негiзгi тоза?дат?ыштары.
- ?сiмдiк ?оректi пайдаланып, оны жануар а?уыздарына – бас?а жануарлар ?орегiне айналдырады.
- Биосфераны? санитарлары.
Шаруашылы? саласында:
- Жо?ары ?сiмталды?ы мен биосалма?ы оларды ?орлар ?шiн к?ресте адамны? б?секелесiне айналдырады (оларды? iшiнде к?птеген зиянкестерi бар).
- ?ансор?ыштар ?й жануарларыны? ?нiмдiлiгiн азайтады.
- Адамда ж??палы ж?не инвазионды аурулар ?оздыр?ыштарыны? тасымалдаушылары болып табылады.
