?ара?ай ж?не оны? т??ым ар?ылы к?беюі
Ма?саты:
а. О?ушылар?а ?ара?ай ж?не оны? т??ым ар?ылы к?беюін мысал?а алып, ?ыл?анжапыра?тылар туралы толы? м?лімет беру.
б. О?ушыларды таби?атты аялау?а ?ор?ау?а, аялау?а, патриотты??а, жеке бас гигиенасын ?стану?а, ойлау с?йлеу ж?не жазу м?дениетіне т?рбиелеу.
в. О?ушыларды? интерактивті та?та ар?ылы видеоматериал, слайд, логикалы? тапсырмалар к?рсету ар?ылы ой ?рісін дамыту.
??рал-жабды?тар:
Интерактивті та?та, видеоматериал, слайд, венн диаграммасы.
Саба? типі:
Жарыс саба?
Саба? ?дісі:
Баяндау, с?ра?-жауап.
I. ?йымдастыру:
Амандасу, т?гендеу, сергіту с?ті.
II. ?й тапсырмасы:
а. Биологиялы? диктант:
?ыры?жапыра?т?різдестер – жо?ар?ы сатыда?ы ?сімдіктерді? е? ерте пайда бол?ан тобы.
?ыры?жапыра?тар тропикте а?аш, лиана т?рінде ?седі.
Саба?ы ?те к?п буын ж?не буынаралы?тарынан т?ратынды?тан, ?сімдікті ?ыры?буын деп ата?ан.
?ыры?буынны? жанама б?та?тары – вегетативті м?ше.
?ыры?буындар – вегетативті, жынысты ж?не жыныссыз жолдармен к?бейеді.
Далалы? ?ыры?буын – д?рілік ?сімдік.
Миллионда?ан жылдар бойы оттегі ?атысынсыз ны?ыздал?ан а?аштардан – таск?мір пайда бол?ан.
С?рек – а?ашты? су ?ткізгіш б?лігі.
б. Адас?ан ?ріптер:
?ыры?буын – ры?ынуы?б
?ыры?жапыра?– ?арыпажры?ы?
с?рек– рекс?
?ыл?анжапыра? – ?арыпажна?лы?
спора – рапос
в. Б?лімдерін ата:
Г. Суреттегі мозайкадан ?сімдікті табу:
Д. Байланыстыру:
?ыры?буын
жо?ар?ы сатыда?ы ?сімдіктерді? е? ерте пайда бол?ан тобы
ашы?т??ымды
Саба?ы ?те к?п буын ж?не буынаралы?тарынан т?ратынды?тан
?ыры?жапыра?
Т??ымдары т??ым?абырша? ?ойнауында ?ор?анышсыз, б?рде жетіледі.
III. жа?а саба?:
?ара?ай – елімізді? таулы айма?тарында бірнеше т?рі кездесетін ?ыл?анжапыра?тыты м??гіжасыл ?сімдік.
500-600 жыл?а дейін ?мір с?реді. Е? биік т?рлері 50-60 метрге жетеді. Шыршаныкіндей емес ?ара?айды? ?ыл?аны ?зын, жуандау. ?ыл?аныны? т?сі т?ріне ?арай сары, к?кшілдеу, жасыл ж?не ?ою жасыл болады. ?ара?ай сондай-а? тез ?сетін ?ыл?анжапыра?тыларды? бірі. Жер шарында ж?зден аса т?рі болса, оны? жиырма ша?ты т?рі к?галдандыруда ?олданылады. Оларды? ішінде б?та?ы тік ?сетін ж?не жайыла ?сетін т?рлері де бар. ?се келе жан-жа?ына 6-7 метрге дейін жайылатынды?тан, бір-бірінен немесе ?зге а?аштардан ара?ашы?ты?ы кем дегенде 5-6 м болуы керек. Оны? барлы? т?рі бой жасап ?сіргенге ы??айлы. Жай ж?не тез ?сетін т?рлері бар. Биіктігі екі метрден аспайтын “тау ?ара?айы” деген т?рі бар. К?галдандыруда оларды т?рлі композициялар?а ?олдану?а болады. ?ара?айды? ?ыл?анымен ?оса, ?те жиі орналасатын б?ршіктері де ?те ?демі. Осы б?ршіктерін с?ндік ?шін теріп алып, ?ол?нер б?йымдарына ?олданып жатады.
?ара?айды? а?ашы мы?тылы?ымен ж?не ?аттылы?ымен ерекшеленеді. Оны кеме ??рылысында, авиацияда, теміржолда ж?не ??рылыста ке?інен ?олданады. ?ара?айды? ді?інде шайыр к?п м?лшерде болады.Одан скипидар мен канифоль алынады. Канифольді с?ргіт ж?не лак дайындауда ?олданады.
?ара?айды? б?ршіктері, эфир майы ж?не шайыры бронхит, ?кпе ауруларына ?арсы пайдаланылады. ?ыл?анын С д?румені жетіспегенде ж?не алдын-алу ?шін ?олданады. ?ара?айды? ?ара майын тері ауруларына жа?па май ретінде пайдаланады.
К?тімі
Жас к?шетін ашы? к?н к?зіне, ??нарлы топыра??а отыр?ызу керек. Жыл сайын к?ктемде ?ал?анжапыра?ты а?аштар?а арнал?ан минералды заттармен ?оректендірген ж?н. ?оректік заттары жеткілікті ?ара?ай ?ыл?аныны? т?сі ?аны? болады. Кейбір ж?мса? ?ыл?анды т?рлері ?ыс?ы суы??а шыдамсыз келеді.
К?бейтілуі
Т??ымы ж?не ?алемшелеу ар?ылы к?бейтіледі.
Сипаттамасы
Б?л а?аштарды? биіктігі 35 м-дей, ді?і мы?ты, б?та? шо?ыры д??гелек болып келеді. ?абы?ы ?гілмелі, ?ызыл ?о?ыр т?сті, б?та?ында жары?тары болады. Жапыра?ы (инесі) 2 – 5-тен шо?танып б?ршігінде орналас?ан, б?ршіктері к?рделі. Б?рі 2 – 3 жылда піседі, оны жеуге болады. Мамыр айында г?лдейді. Аталы? г?лі маса?ты, сары не ?ызыл т?сті. Аналы? б?рі жас ?ркен ?шында 2 – 3-тен орналасады, 2 жылда пісіп жетіледі. Т??ымы – ?ара, не с?р т?сті; ?анатты кейде ?анатсыз болады. ?ара?ай а?ашы 300 – 500 жыл жасайды.
Еуразияны? ?о?ыржай ж?не субтропиктік айма?тары мен Солт?стік Америкада ?сетін 100-ге жуы? т?рі белгілі.
Емдік ?асиеті
?ара?айдан жо?ары сапалы а?аш с?регі, ?арамай, шайыр алу?а болады. ?ара?ай – д?рілік а?аш, одан терпентин майы, скипидар, сірке суы; жас ?ыл?анынан С витамині (концентрат), эфир майы алынады. Сондай-а? ??м то?татуда, ?семдік ретінде (елді мекенді к?галдандыруда) ма?ызы зор.
?аза?станда
?аза?станда 2 т?рі: к?дімгі ?ара?ай (P. sіlvestrіs) ж?не самырсын ?ара?айы (P. sіbіrіca) бар. Б?лар республиканы? солт?стік-шы?ыс, орталы? б?ліктеріндегі аралас ормандарда, бас?а ?ыл?ан немесе жалпа? жапыра?ты а?аштар арасында ?седі. ?аза?станда ботан. ба?тарда ?ара?айды?: сары ?ара?ай, тау ?ара?айы, Веймутов ?ара?айы т?рлері ?олдан ?сіріледі.
IV. Бекіту:
С?зж?мба?:
- ?ара?ай ?алай к?бейеді
- ?ара?ай б?та?ыны? сырт?ы ?абырша?ы ?алай аталады
- ?ара?ай б?та?ында ?р т?рлі ?андай заттар болады
- Кіндік тамырларынан дамиды
- Ді?ні? б?лігіні? бірі
- Аналы?тан бас?а ?андай б?рлер орналас?ан
- С?регінде ?андай жол болады
Графикалы? диктант:
1.К?дімгі ?ара?ай бір ?йлі ?сімдік
2.?ара?ай споралары ар?ылы к?бейеді
3.?ара?айды? аталы? жыныс жасушасы ?здігінен
?оз?ала алмайды
4.Т??ымб?ршіктерде ж?мырт?а жасушасы болады
Теннис ойыны:
Сандар с?йлейді:
Аналы? б?рлер к?лемі. мм
?ыл?анжапыра?тыларды?. жуы?ы ?ара?айлар?а тиесілі
Т??ымды? ?абырша?та. т??ымб?ршік
С?ректегі ?лі ?ткізгіш ?лпалар саны.
V. ?орытынды:
Зертханалы? ж?мыс:
?ажетті ??ралдар: ?ара?ай немесе шыршаны? к?ктемде жинал?ан аналы? ж?не аталы? б?рлері.
1.Жас б?рді? суретін аны?тап ?арап суретін д?птерге салу, оны? ре?іне, м?лшеріне, бірінен-біріні? ерекшелігіне назар аудару. Б?рді? аналы? немесе аталы? б?р екенін аны?тау?а тырысу.
2. Б?рді ортасынан б?ліп микроскоп ар?ылы ба?ылау ж?не д?птерге кескінні? суретін салу.
3. ?ыл?анны? ?зынды?ын ?лшеу, пішініне зер салу.
VI. Ба?алау:
VII. ?йге тапсырма:
§ 26 мазм?ндау, та?ырып со?ында?ы с?ра?тар?а жазбаша жауап бе
