Сегізая?тар - та??ажайып ма??лы?. Оларды? "ая?тары" т?п-тура басынан ?сіп шы?ады. Сонды?тан ?алымдар оны басая?тылар деп те атайды. Сегізая?тарды? ая?ыны? саны сегіз болады, біра? олары тіпті ая? та емес, ?айта жемін ?стау?а ы??айлы, сор?ышы бар ?армала?ыш-?олдар?а ??сайды. Сегізая? ?зіні? ?армала?ышын краб?а немесе бас?а балы??а тигізсе болды, олар сол жерде-а? сор?ыштар?а жабысып ?алады. ?ауіпті жа?дайда сегізая?тар аса жылдам ж?зеді. Ая?тарын жинап алады да, зымырай ж?неледі. Б?л кезде ол суды есіп жатпайды, ?йткені ?зіні? "реактивті двигателі" бар. Алдымен арнайы ?алтасын су?а толтырып алады да, оны сырт?а к?шпен ыт?ытып шы?арады, соны? екпінімен ?зі де ?арама-?арсы зымырай ж?неледі. Кальмарлар мен сегiзая?тарды тап?ырлы?ы мен а?ылдылы?ына байланысты моллюскалар арасында жиi «те?із приматтары» деп атайды. Б?л с?зсiз осылай. Сегiзая?тарды? ?лкен миын на?ыз бас?йекке ??сас шемiршекті капсула ?ор?айды. Сегізая? су т?бінде баяу ?оз?алады. ?зге басая?тылар т?різді сегізая? жауынан сиялы с?йы?ты?ын шашып, ??тылып кетеді. Бір ?ызы?ы сегізая?ты «си?ырлап» ?йы?тату?а болады. Ол ?шін сегізая?ты? аузын жо?ары ?аратып, ?армалауыштарын т?мен салбыратса болды, ол дереу ?й?ы?а батады. Енді о?ан не жасаса да сезбей, ?йы?тай береді. Б?лар жырт?ыш бол?анды?тан, те?іздегі балы?тарды, шаянт?різдестерді, ?зге ?луларды, т.б. ?орек етеді. Кейбір елдердегі т?р?ындар каракатицаны ж?не сегізая?ты та?ам ретінде пайдаланады. ?рбiр ?армалауышында затты? жеуге жарамдылы? немесе желiнбейтiндiгін аны?тайтын он мы??а дейін д?мдi сезгіш рецепторлар орналасады.
Сегiзая?тарды? к?здерiні? адамны? к?здерінен еш айырмашылы?ы болмайды. Торлы ?абат, к?здi? ?аса? ?абы?ы ж?не к?з б?рша?ы бар. Жа?ын ж?не алыс заттар?а к?з?арасын шо?ырландыру?а м?мкiндiк беретiн объективтi? функциясын к?з б?рша?ы орындайды. Сегiзая?тар ?ара?анда к?з б?рша?ы торлы ?абат?а жа?ын немесе алыс жылжиды. Сегізая?тар желбезектерімен тыныс алады, дегенмен біраз уа?ыт сусыз ортада тіршілік ете алады. Сегiзая?ты? ж?регі ?ш б?лікті: негізісі к?гiлдiр ?анды б?кіл денеге таратса, ал ?ал?ан екеуі ?анды желбезек ар?ылы итермелейдi.
Сегiзая?тарды зоопсихологтерді? зерттеуі бойынша омырт?асыз жануарларды? арасында?ы е? а?ылдысы санайды: кез-келген ?йретулерге ерiксiз к?недi, есте са?тау ?абілеттері ?те жо?ары, геометриялы? пiшiндерді танып ?ана ?оймай, кiшкентай шаршыны iрiлеу шаршыдан айырады; тiк ?ойыл?анды, к?лдене? ?ойыл?ан тік т?ртб?рыштан; шаршыдан ше?берді, ?шб?рыштан ромбты ажырата алады. Адамдарды танып, оларды асырайтындар?а да?дыланады. Егер сегiзая?пен ?за? уа?ыт ж?мыс жасаса?, ол ?ол?а тез ?йреніп, ?алыптасады. Олар – тамаша о?ушылар.
Суды? т?бінде к?птеген т?рлерi ?ыстайды, жаздык?нi таяз сулар?а ?айта ?оныстанады.
Сегiзая?тар дыбыс ?абылдау?а ?абiлеттi, соны? iшiнде - инфрадыбысты. К?дiмгi сегiзая? ?орша?ан орта?а байланысты терісіні? т?сін ?згертуге ?абілетті. Сезiм м?шелерiнi? ?абылдауына байланысты, орталы? ж?йке ж?йесiнен т?скен импульстердi? ы?палымен терісінде ?рт?рлі пигменттерді? боса?суы немесе ?ысылуы бай?алады. К?дiмгi жа?дайда т?сі ?ызыл ?о?ыр. Егер ызаландырса, онда ?ызарады, ал ?оры?са - онда а?арады.
Тіршілік ету ?за?ты?ы ?детте 4 жыл, орташа - 1-2 жыл. Барлы? тропиктік ж?не субтропиктік те?iздерде ж?не м?хиттарда, таяз суларда 100-150 метр тере?дiкте мекендейдi. Жартасты жа?алауда?ы айма?тарда, жартастарда?ы ??гiрлерде мекендегенді ?алайды. ?алымдар 2007 жылда «Антарктикалы? сегiзая?ты» тапты.
Сегізаяқтар - таңғажайып мақұлық. Олардың "аяқтары" тұп-тура басынан өсіп шығады. Сондықтан ғалымдар оны басаяқтылар деп те атайды. Сегізаяқтардың аяғының саны сегіз болады, бірақ олары тіпті аяқ та емес, қайта жемін ұстауға ыңғайлы, сорғышы бар қармалағыш-қолдарға ұқсайды. Сегізаяқ өзінің қармалағышын крабқа немесе басқа балыққа тигізсе болды, олар сол жерде-ақ сорғыштарға жабысып қалады. Қауіпті жағдайда сегізаяқтар аса жылдам жүзеді. Аяқтарын жинап алады да, зымырай жөнеледі. Бұл кезде ол суды есіп жатпайды, өйткені өзінің "реактивті двигателі" бар. Алдымен арнайы қалтасын суға толтырып алады да, оны сыртқа күшпен ытқытып шығарады, соның екпінімен өзі де қарама-қарсы зымырай жөнеледі. Кальмарлар мен сегiзаяқтарды тапқырлығы мен ақылдылығына байланысты моллюскалар арасында жиi «теңіз приматтары» деп атайды. Бұл сөзсiз осылай. Сегiзаяқтардың үлкен миын нағыз басүйекке ұқсас шемiршекті капсула қорғайды. Сегізаяқ су түбінде баяу қозғалады. Өзге басаяқтылар тәрізді сегізаяқ жауынан сиялы сұйықтығын шашып, құтылып кетеді. Бір қызығы сегізаяқты «сиқырлап» ұйықтатуға болады. Ол үшін сегізаяқтың аузын жоғары қаратып, қармалауыштарын төмен салбыратса болды, ол дереу ұйқыға батады. Енді оған не жасаса да сезбей, ұйықтай береді. Бұлар жыртқыш болғандықтан, теңіздегі балықтарды, шаянтәріздестерді, өзге ұлуларды, т.б. қорек етеді. Кейбір елдердегі тұрғындар каракатицаны және сегізаяқты тағам ретінде пайдаланады. Әрбiр қармалауышында заттың жеуге жарамдылық немесе желiнбейтiндiгін анықтайтын он мыңға дейін дәмдi сезгіш рецепторлар орналасады. Сегiзаяқтардың көздерiнің адамның көздерінен еш айырмашылығы болмайды. Торлы қабат, көздiң қасаң қабығы және көз бұршағы бар. Жақын және алыс заттарға көзқарасын шоғырландыруға мүмкiндiк беретiн объективтiң функциясын көз бұршағы орындайды. Сегiзаяқтар қарағанда көз бұршағы торлы қабатқа жақын немесе алыс жылжиды. Сегізаяқтар желбезектерімен тыныс алады, дегенмен біраз уақыт сусыз ортада тіршілік ете алады. Сегiзаяқтың жүрегі үш бөлікті: негізісі көгiлдiр қанды бүкіл денеге таратса, ал қалған екеуі қанды желбезек арқылы итермелейдi. Сегiзаяқтарды зоопсихологтердің зерттеуі бойынша омыртқасыз жануарлардың арасындағы ең ақылдысы санайды: кез-келген үйретулерге ерiксiз көнедi, есте сақтау қабілеттері өте жоғары, геометриялық пiшiндерді танып ғана қоймай, кiшкентай шаршыны iрiлеу шаршыдан айырады; тiк қойылғанды, көлденең қойылған тік төртбұрыштан; шаршыдан шеңберді, үшбұрыштан ромбты ажырата алады. Адамдарды танып, оларды асырайтындарға дағдыланады. Егер сегiзаяқпен ұзақ уақыт жұмыс жасасаң, ол қолға тез үйреніп, қалыптасады. Олар – тамаша оқушылар. Судың түбінде көптеген түрлерi қыстайды, жаздыкүнi таяз суларға қайта қоныстанады. Сегiзаяқтар дыбыс қабылдауға қабiлеттi, соның iшiнде - инфрадыбысты. Кәдiмгi сегiзаяқ қоршаған ортаға байланысты терісінің түсін өзгертуге қабілетті. Сезiм мүшелерiнiң қабылдауына байланысты, орталық жүйке жүйесiнен түскен импульстердiң ықпалымен терісінде әртүрлі пигменттердің босаңсуы немесе қысылуы байқалады. Кәдiмгi жағдайда түсі қызыл қоңыр. Егер ызаландырса, онда қызарады, ал қорықса - онда ағарады. Тіршілік ету ұзақтығы әдетте 4 жыл, орташа - 1-2 жыл. Барлық тропиктік және субтропиктік теңiздерде және мұхиттарда, таяз суларда 100-150 метр тереңдiкте мекендейдi. Жартасты жағалаудағы аймақтарда, жартастардағы үңгiрлерде мекендегенді қалайды. Ғалымдар 2007 жылда «Антарктикалық сегiзаяқты» тапты.
Сабакты бекіту:
Сегізаяк кайда мкендейді?
Кальмар деген не?
Кальмардин курлиси кандай?
Үйге: Сегізаяқтар, кальмар, каракатица. Олардың құрылысындағы ерекшеліктер. Қозғалуы. Қоректенуі. Мінез-құлығы. Биогеоценоздағы рөлі және практикалық маңызы.
