9-сынып
Cаба?тыты? та?ырыбы: §16. Митоз- жыныссыз к?беюді? негізі ж?не фазалары.Клетканы? б?лінуі.
Саба?ты? ма?саты:
1. О?ушыларды митозды? б?лінуі кезінде болатын биологиялы? ?згерістері туралы т?сініктер беру.
2. О?ушыларды? клетканы? б?ліну кезіндегі фазаларды талдай білу.
3 Ой е?бегіне т?рбиелеу.
Саба?ты? к?рнекілігі: тірек-сызба,
Саба?ты? п?наралы? байланысы: ?сімдіктану,Т?нтану.
Саба?ты? ?дісі: С?ра? жауап,баяндау, кесте толтыру. .
Саба?ты? барысы: І. ?йымдастыру б?лімі.
(О?ушылармен амандасу, т?гендеу)
ІІ. ?й тапсырмасын с?рау.
/Фронтальды с?ра?тар ?ойдым)
ІІІ. Жа?а саба?
ІV. Бекіту.
V. ?йге тапсырма.
ІІI. Клетканы? б?лінуі Б?ліну н?тижесінде пайда бол?ан клетканы? тіршілігі то?та?ан?а дейінгі немесе оны? келесі б?лінуіне дейінгі кезе?і тіршілік циклі болады.
Эпидермисті? (жапырактарды? сыртында?ы жабын ?лпа), с?йек- ішкі ?лпаларыны?, аш ішекті? ішкі бетіндегі эпителий. Ондай клеткалардьш б?лінуге даярлык жасап,б?лініп, жа?а ?рпа? клеткаларыны? т?зілуімен ая?талатын процес жиынты?ын митозды? цикл деп атайды. Митоздык циклдаярлы? кезе?нен (интерфаза) ж\е митоздык б?лінуден т?рады.Даярлы? кезещнде немесе интерфазада жас клеткалар ?л?айып,?сіп, ?аркьінды т?рде н?руыздарды, АТФ-ты синтездей бастайды.осы кезенде ДН? молекуласы екі еселенеді. ?йткені б?ліну н?тижесінде т?зілген клеткалар?а ДН? те?дей екіге б?лінеді. М?нын. биологиялык м?ні — т??ым ?уалау материалын ?рпа?тан-?рпа?ка т?ра?ты са?талуын ?амтамасыз етеді.ДН? синтезі бактерияларда бірнеше минут?а, ?т?оректілерде-12 са?ат?а созылады. Клетканы? ?суі то?тап, митоздык б?ліну басталады.
Митоз. Митоз т?рт фазадан т?рады; профаза, метафаза, анафаза, телофаза
Профазада ядроны? м?лшері ?л?аяды, хромосомалар ширатылып жуандай бастайды, ?осарлан?ан центриоль екі полюске тарылады. Хромосомаларды? ширатылуына байланысты аРН?-нын синтезделуі то?тайды. Полюстерді? арасында б?ліну ?ршы?ыны? кіпшелері т?зіледі. Хромосомаларды? ширатылуы, жуандауы жал?асады. Ядро ?абыкшасы еріп, хромосомалар цитоплазмада ретсіз орналасады.
Метафазада хромосомаларды? ширатылуы шегіне жетеді. ?осар?ан хромосомалар экватор?а жылжиды. ?рбір хромосома центромерасы ар?ылы байланыс?ан, екі хроматидадан т?рады. Олар центромераларымен беліну ?ршы?ына жал?анады.
Анафазада ?рбір хромосоманын центромерасы б?лінеді. Центромералар?а бекінген ?ршыкты? жіпшелері хроматидаларды полюстерге тартады. С?йтіп, анафазада хромосомаларды? хроматидалары бір-бірінен ажырап, полюстерге жина?талады. Олар енді хромо-сомалар?а айналады. Т?зілген клеткаларды? ?ркайсысында хромосомаларды? диплоидті жиынты?ы болады.
Телофазада полюстердегі хромосомалар таратылып, жі?ішкереді, к?зге ай?ын к?рінбейді. Эндоплазмалы? тордан ядро ?абы?шасы т?зіледі. Жануарлар клеткаларында цитоплазма екіге б?лінеді. ?сімдіктер клеткаларында цитоплазманы? ортасында жар?а?ша т?зіліп, біртіндеп шетіне ?арай жылжьш, клетканы екіге боледі. Содан кейін целлюлозалы клетка ?абыкшасы т?зіледі.
Митоздык б?ліну 0,5—3 са?ат?а созылады. ?рыктан?ан ж?мыртка клеткасы — зигота осы ?діспен б?ліне бастайды да, генетикалы? а?паратты бірдей етіп жа?адан т?зілген клеткалар?а береді. Олар кейін арнайы ?ызмет аткаратын ?лпаларды? клеткаларына айналады.
Митозды? биологиялы? м?ні мынадай: ?рпактан-?рпа?ка ??рылысы бірдей клеткаларды? жал?асуы, хромосомалар саны
т?ра?ты са?талуы, ?ры?тык даму, есу, жара?аттан?ан ?лпа ?алпына келуі; жойыл?ан клеткаларды? (эритроциттер, тері клеткалары, ішекті? эпителий клеткалары) орнына жа?а клет-каларды? т?зілуі ?амтамасыз етіледі.
Ол клеткаларда?ы хромосомалар жиынты?ы диплоидті (2п) болады.
. ІV. 1. Клетканьщ тіршілік циклі дегеніміз не? 2. Митоздык циклдін аны?тама-сы кандай? 3. ДН? молекуласыны? еселенуіні? м?ні неде? 4. Митоздык б?лшуге дайындык кезе?і калай ж?реді? 5. Митоздык б?лінудін фазаларын сипаттандар. Митоздык болінуде хромосома жиьшты?ыньщ саны озгере ме? 6. Митоздык б?ліну кандай клеткаларда ж?реді? 7. Митоздык б?лінудін биологиялык м?ні неде?
V. ?йге§ 16-17 67-74 беттеро?у.
VI.О?ушыларды ба?аладым.
