а) хал?ымызды? д?ниетанымында?ы ауа райын болжау, аспан ?леміні? ?ажайып ??пияларын білу ж?не оны к?нделікті ?мірде пайдалана білуге ?йрету;
?) о?ушыларды? аспан ?леміне деген ?ызы?ушылы?ын ояту, тылсым таби?атты? сырларын білуге деген ынтасын, ой-?рісін, танымды? ?абілеттерін арттыру;
б) о?ушыларды халы?ты? педагогика негізінде т?рбиелеу, таби?атты ?ор?ау?а, о?ан ?ам?орлы? жасау?а ?йрету;
К?рнекіліктері: презентациялар, с?зж?мба?тар
Т?рбие са?атыны? барысы:1. Кіріспе
2. «Жыл басы ж?не жыл санау тарихы»
3. Таби?ат амалдары
4. Жыл аттары
5. Ай аттары
6. Жеті к?н
7. Жеті к?нні? ?асиеті
1. Ежелден к?шпелі мал шаруашылы?ымен айналасып, барлы? тіршілік-болмысы аспан астында, тікелей таби?ат аясында ?ткен ата-бабаларымыз таби?атты? сан алуан ??пия сырларын ба?ылай отырып, тере? ойлы ?орытындылар жаса?ан.
2. Белгілі философ Д.Кішібеков «Сан ?асырлар бойы хал?ымыз таби?ат аясында тіршілік етіп, оны? сан алуан ??пияларын білген ж?не ?аза? хал?ыны? мінез-??л?ы ке? дала?а, айналас?ан шаруашылы?ына байланысты ?алыптасты » дейді.
3. Хал?ымыз таби?атты? сан алуан ??былыстары мен жабайы жануарлар арасында?ы таби?и байланысты? ??пия сырларын ба?ылай отырып «Т?здегі ?ш?ан ??с пен жорт?ан ?рбір а? таби?атпен тілдес» деп т?жырым жасайды.
4. ?рі о?ан ерекше м?н беріп, оны амалдеп атап, ?рбір амалды таби?атта?ы тіршілік иелері бойында бай?алатын ?згерістермен байланыстырып отыр?ан.
5. «Амал» деп-жыл сайын белгілі бір уа?ытта ?айталанып отыратын ауа райыны? ерекше ?згерісін айтады. Жалпы к?ктем мен к?зде тылсым таби?ат аясында ерекше ??былыстар бай?алатыны белгілі.
6. Халы? санасында?ы ?рбір таби?и амал к?ндеріні? ?зіндік тарихи- таби?и сипаты бар. ?аза?и жыл санау бойыншажыл басы-Наурыз айыны? 22-сі. Б?л к?ктемні? шуа?ты, жауын-шашынды к?ндеріні? ал?аш?ы та?ы.
7. Жердегі жыл басында?ы ал?аш?ы амал-«??с ?анаты» деп аталады. Б?л жыл ??старыны? к?ктемгі келуіне байланысты Наурыз айыны? 26-28-іне с?йкес келеді. ?айт?ан ??старды? сусылда?ан ?анатыны? ыз?арынан ауа райы суытып, жапала?тап ?ар жауады. Б?л жау?ан ?арды со??ы ?ар деп есептейді.
8. Екінші амал –«?ызыр ?амшысы»- с?уірді? 17-19-ы к?ндері ауа райы суытып, жа?быр жауады да, жерімізге келген адал ??стар ?я басу?а жатады. Халы? б?л амалды «?ызыр ?амшысы» деп ата?ан.
9. «Тасба?а дауылы»- к?ктемде с?уір айында тасба?а ?й?ысынан оянып, інінен жер бетіне шы?ады. Осы кезде ауа райы к?рт б?зылып, ?атты жел т?рады. Хал?ымыз ?ыс?ы ?й?ысынан т?р?ан тасба?а ?лсіз бол?анды?тан, м?йізді сауытыны? ?стінде ?ал?ан топыра? ?алды?ын ?атты со??ан жел ?шырады деп ???ан. Сонды?тан б?л амал «Тасба?а дауылы» деп атал?ан.
11. «?ызыл ж?мырт?а» амалы- мамыр айыны? 8-9 к?ндеріне с?йкес келеді. Б?л к?ндері ж?мырт?а бас?ан ??старды? ал?аш?ы тобы ?ызылша?а балапан шы?арады да, ауа райы суытады. Сонды?тан хал?ымыз б?лк?ндерді «?ызыл ж?мырт?а » деп ата?ан.
12. «??ралайды? сал?ыны»- мамыр айыны? 15-28 –і шамаларында ?тетін амал. Ол а?б?кендерді? т?лдеуіне байланысты ?алыптас?ан. А?б?кендерді кейде «киік» деп те атайды. А?б?кенні? ла?ын хал?ымыз «??ралай» деген. Б?л к?ндері н?сер жа?быр жауып, к?н біршама суытады. Кейде жа?бырды? арты ?ар?а айналады. Міне, осы к?ндері киік ла?ын ?ргізіп, жа?быр?а сауырын тосып тазартады. Жас ??ралайлар сол суы??а ширы?ып, ?атал таби?ат жа?дайына бейімделеді. ??ралайды? сал?ыныны? мол болуы- егін-ш?пті? молды?ыны? к?рінісі деп есептеген.
13. К?зді? жайма шуа? жылуынан кейінгі ал?аш?ы суы? ?азан айыны? 3-5 шамаларында т?седі. Б?л суы?та ал?аш рет к?кті суы? шалып, далада?ы су бетіне ж??а м?з ?атады. Сиырды? жапасы то?азиды. Сонды?тан б?л амалды «бо?ырау» деп ата?ан. Хал?ымыз бо?ырау?а ?арап,?ысты? не ерте, не кеш т?сетінін де болжа?ан. Егер бо?ырауда су ?атпаса ?ыс кеш т?седі деп есептеген.
14. «Теке б?р?а?» а?б?кендер тіршілігіне байланысты ?алыптас?ан амал. К?н ?атты суытып, жел со?ып, б?р?асын ж?реді. Б?л кезде а?б?кендер бір-бірімен ?оса?тап ?ой?андай, топ болып маталады.
15. Халы? арасында кеі тара?ан амалдарды? бірі- «итбалы?ты? кіндіккесері». Итбалы? –ескек ая?ты, жар?а? табанды, еті,терісі, майы пайдалы, Каспий те?ізінде тіршілік ететін жануар. Олар жазда те?ізді? суы тере? о?т?стік б?лігін мекендесе, ?ыста суы ?ататын солт?стік б?лігіне ауысады. «Итбалы?ты? кіндік кесері» деген амал кезінде (а?пан айында) бір аптадай боран со?ып, к?н ?атты суытады. Осыкезде жа?ату?ан к?шік кіндігі м?з?а ?атып, оны? кесілуіне таби?ат жа?дай жасайды.
16. А?пан айыны? 15-17 аралы?ында ауа-райы жылынады. Біра? осы жылынуды? арты сыр?а??а айналады. «Б?рі сыр?а?» деп аталатын б?р?асын боран болады. Себебі,б?лборанда ит-??стар ж?пталып, жерік болады. Таби?атты? осы ??былысын хал?ымыз «Б?рі сыр?а?» деп ата?ан. Жалпы бізді? ?аза?та адам мен таби?ат арасында?ы ты?ызбайланысты тани білетін аса бір білімпазды? бар.
?аза?ша жыл аттары. О?ушылар?а ?аза?ша жыл аттары туралы ма?л?маттар беріледі. Жыл аттарыны? орналасу ?атарын шатастырмау ?шін мына ?ле? шума?тарын жаттап алу ескеріледі.
Т?йе сеніп бойына,
?ал?ан ?мыт жылдардан.
Жатпа ?арап, мойыма,
Тайма именіп ділмардан.
Б?л ?ле?ні? ?р с?зіні? бас ?ріптері жыл аттарына с?йкес келеді.
Ай аттары.
Ай- жерді? таби?и серігі. Ол ?немі жерді айналып ж?реді. Айды? жерді толы? бір рет айналып шы?уына кететін уа?ыты бір ай деп есептелінеді. Ай жерді айнал?анда адамдар?а оны? сырт к?рінісі бірнеше ?рт?рлі формада к?рінеді. Оны? себебі, ай жерді айналу жолында бірнеше к?н жерді? к?ле?кесінде ?алып ?ояды да, адамдар?а ал?аш?ыда жі?ішке, имек ора?ша т?різді болып к?рінеді. Содан біртіндеп жерді? к?ле?кесінен шы?а бастайды. Біраздан со? ай жарты ше?бер, азк?ндерден кейін д?п-д??гелек болып жар?ырап к?рінеді. Оны айды? толуы деп атайды. Бірнеше к?ннен кейін кері ??былыс бай?алады. ай жарты ше?берге, содан кейін ?айтадан жі?ішкеріп, ора?ша?а айналып барып, біртіндеп к?рінбей кетеді. М?ны ?аза? «ай ?ара??ысы» дейді. 2-3 к?ннен кейін ай имек ора?ша болып ?айта к?рінеді. М?ны» жа?а ай» туды дейміз. Міне, осылайша ай ?немі ??былып отырады. Айда?ы осы ??былыс адамдарды ес біле баста?аннан ?ызы?тыр?ан. Айды? осы ??былысын зерттеп, айды? жерді бір рет 28 к?нде, албір жылда 21 рет айналып шы?атынын есептеп тап?ан. Сол 12 айды? ?р?айсысына ат ?ойып, кезегімен н?мірлеп, белгілеген. Ал?аш рет ай?а ат ?ою ежелгі Римде пайда бол?аны туралы айта келіп, м??алім о?ушыларды ай аттарымен таныстырады.
Жеті к?н немесе апта аттары.
Жеті к?н аты- аспан денелеріні? ?оз?алысы ар?ылы уа?ытты білу бірнеше к?нге б?ліп есептеу ?дісі ертеден келе жатыр. Жеті к?ндік аптаны ал?аш вавилонды?тар шы?ар?ан. Ал бізде ?олданылып ж?рген к?н аттары парсы с?зінен алын?ан. Орта ?асырларда жеті т?рлі металл ?ана м?лім бол?ан. Оны ертеде?р апта к?ндері мен планеталар?а с?йкестендірген. Сонда былай болып шы?ады.
Жексенбі-к?н-алтын
Д?йсенбі-ай-к?міс
Сейсенбі-марс-темір
С?рсенбі-меркурий-сынап
Бейсенбі-юпитер-?алайы
Ж?ма- венера-мыс
Сенбі-сатурн-?ор?асын
Жеті к?нні? ?асиеті
Жексенбі-б?л к?ні ??рылыс бастаса же?іл бітеді. Егер тырна? алса, ол кісіні? мал-м?лкінен береке кетеді, д?улеті таяды. Жеміс а?ашын отыр?ызса, ?те жа?сы ?седі.
Д?йсенбі-сапар?а шы?са, ?айырлы болады. Тырна? алса, а?ыл-ойы артады, зейінді болады.
Сейсенбі-б?л ?анды к?н. Тырна? алса, ?ай?ы? артып, ?уанышы? жо??а шы?ады.
С?рсенбі-на?ас к?н. Тырна? алса?, пейіл б?зылады.
Бейсенбі-Алла та?аладан е? ?ажеті? болса да с?раса? б?рін береді. Расул алла осы к?ні Меккені астана етті.
Ж?ма-неке к?ні. Тырна? алса, Алла та?ала малын, д?улетін арттырады. Д?ниеден ?тсе, иманымен ?теді.
Просмотр содержимого документа
««Тылсым таби?ат аясында» »
«Тылсым табиғат аясында»
Тәрбие сағатының мақсаты:
а) халқымыздың дүниетанымындағы ауа райын болжау, аспан әлемінің ғажайып құпияларын білу және оны күнделікті өмірде пайдалана білуге үйрету;
ә) оқушылардың аспан әлеміне деген қызығушылығын ояту, тылсым табиғаттың сырларын білуге деген ынтасын, ой-өрісін, танымдық қабілеттерін арттыру;
б) оқушыларды халықтық педагогика негізінде тәрбиелеу, табиғатты қорғауға, оған қамқорлық жасауға үйрету;
Көрнекіліктері: презентациялар, сөзжұмбақтар
Тәрбие сағатының барысы:1. Кіріспе
2. «Жыл басы және жыл санау тарихы»
3. Табиғат амалдары
4. Жыл аттары
5. Ай аттары
6. Жеті күн
7. Жеті күннің қасиеті
1. Ежелден көшпелі мал шаруашылығымен айналасып, барлық тіршілік-болмысы аспан астында , тікелей табиғат аясында өткен ата-бабаларымыз табиғаттың сан алуан құпия сырларын бақылай отырып, терең ойлы қорытындылар жасаған.
2. Белгілі философ Д.Кішібеков «Сан ғасырлар бойы халқымыз табиғат аясында тіршілік етіп, оның сан алуан құпияларын білген және қазақ халқының мінез-құлқы кең далаға, айналасқан шаруашылығына байланысты қалыптасты » дейді.
3. Халқымыз табиғаттың сан алуан құбылыстары мен жабайы жануарлар арасындағы табиғи байланыстың құпия сырларын бақылай отырып «Түздегі ұшқан құс пен жортқан әрбір аң табиғатпен тілдес» деп тұжырым жасайды.
4. Әрі оған ерекше мән беріп, оны амалдеп атап, әрбір амалды табиғаттағы тіршілік иелері бойында байқалатын өзгерістермен байланыстырып отырған.
5. «Амал» деп-жыл сайын белгілі бір уақытта қайталанып отыратын ауа райының ерекше өзгерісін айтады. Жалпы көктем мен күзде тылсым табиғат аясында ерекше құбылыстар байқалатыны белгілі.
6. Халық санасындағы әрбір табиғи амал күндерінің өзіндік тарихи- табиғи сипаты бар. Қазақи жыл санау бойыншажыл басы-Наурыз айының 22-сі. Бұл көктемнің шуақты, жауын-шашынды күндерінің алғашқы таңы.
7. Жердегі жыл басындағы алғашқы амал-«Құс қанаты» деп аталады. Бұл жыл құстарының көктемгі келуіне байланысты Наурыз айының 26-28-іне сәйкес келеді. Қайтқан құстардың сусылдаған қанатының ызғарынан ауа райы суытып, жапалақтап қар жауады. Бұл жауған қарды соңғы қар деп есептейді.
8. Екінші амал –«Қызыр қамшысы»- сәуірдің 17-19-ы күндері ауа райы суытып, жаңбыр жауады да, жерімізге келген адал құстар ұя басуға жатады. Халық бұл амалды «Қызыр қамшысы» деп атаған.
9. «Тасбақа дауылы»- көктемде сәуір айында тасбақа ұйқысынан оянып, інінен жер бетіне шығады. Осы кезде ауа райы күрт бұзылып, қатты жел тұрады. Халқымыз қысқы ұйқысынан тұрған тасбақа әлсіз болғандықтан, мүйізді сауытының үстінде қалған топырақ қалдығын қатты соққан жел ұшырады деп ұққан. Сондықтан бұл амал «Тасбақа дауылы» деп аталған.
11. «Қызыл жұмыртқа» амалы- мамыр айының 8-9 күндеріне сәйкес келеді. Бұл күндері жұмыртқа басқан құстардың алғашқы тобы қызылшақа балапан шығарады да, ауа райы суытады. Сондықтан халқымыз бұлкүндерді «Қызыл жұмыртқа » деп атаған.
12. «Құралайдың салқыны»- мамыр айының 15-28 –і шамаларында өтетін амал. Ол ақбөкендердің төлдеуіне байланысты қалыптасқан. Ақбөкендерді кейде «киік» деп те атайды. Ақбөкеннің лағын халқымыз «құралай» деген. Бұл күндері нөсер жаңбыр жауып, күн біршама суытады. Кейде жаңбырдың арты қарға айналады. Міне , осы күндері киік лағын өргізіп, жаңбырға сауырын тосып тазартады. Жас құралайлар сол суыққа ширығып, қатал табиғат жағдайына бейімделеді. Құралайдың салқынының мол болуы- егін-шөптің молдығының көрінісі деп есептеген.
13. Күздің жайма шуақ жылуынан кейінгі алғашқы суық қазан айының 3-5 шамаларында түседі. Бұл суықта алғаш рет көкті суық шалып, даладағы су бетіне жұқа мұз қатады. Сиырдың жапасы тоңазиды. Сондықтан бұл амалды «боқырау» деп атаған. Халқымыз боқырауға қарап,қыстың не ерте, не кеш түсетінін де болжаған. Егер боқырауда су қатпаса қыс кеш түседі деп есептеген.
14. «Теке бұрқақ» ақбөкендер тіршілігіне байланысты қалыптасқан амал. Күн қатты суытып, жел соғып, бұрқасын жүреді. Бұл кезде ақбөкендер бір-бірімен қосақтап қойғандай, топ болып маталады.
15. Халық арасында кеі тараған амалдардың бірі- «итбалықтың кіндіккесері». Итбалық –ескек аяқты, жарғақ табанды, еті,терісі, майы пайдалы, Каспий теңізінде тіршілік ететін жануар. Олар жазда теңіздің суы терең оңтүстік бөлігін мекендесе, қыста суы қататын солтүстік бөлігіне ауысады. «Итбалықтың кіндік кесері» деген амал кезінде (ақпан айында) бір аптадай боран соғып, күн қатты суытады. Осыкезде жаңатуған күшік кіндігі мұзға қатып, оның кесілуіне табиғат жағдай жасайды.
16. Ақпан айының 15-17 аралығында ауа-райы жылынады. Бірақ осы жылынудың арты сырғаққа айналады. «Бөрі сырғақ» деп аталатын бұрқасын боран болады. Себебі,бұлборанда ит-құстар жұпталып, жерік болады. Табиғаттың осы құбылысын халқымыз «Бөрі сырғақ» деп атаған. Жалпы біздің қазақта адам мен табиғат арасындағы тығызбайланысты тани білетін аса бір білімпаздық бар.
Қазақша жыл аттары. Оқушыларға қазақша жыл аттары туралы мағлұматтар беріледі. Жыл аттарының орналасу қатарын шатастырмау үшін мына өлең шумақтарын жаттап алу ескеріледі.
Түйе сеніп бойына,
Қалған ұмыт жылдардан.
Жатпа қарап, мойыма,
Тайма именіп ділмардан.
Бұл өлеңнің әр сөзінің бас әріптері жыл аттарына сәйкес келеді.
Ай аттары.
Ай- жердің табиғи серігі. Ол үнемі жерді айналып жүреді. Айдың жерді толық бір рет айналып шығуына кететін уақыты бір ай деп есептелінеді. Ай жерді айналғанда адамдарға оның сырт көрінісі бірнеше әртүрлі формада көрінеді. Оның себебі, ай жерді айналу жолында бірнеше күн жердің көлеңкесінде қалып қояды да, адамдарға алғашқыда жіңішке, имек орақша тәрізді болып көрінеді. Содан біртіндеп жердің көлеңкесінен шыға бастайды. Біраздан соң ай жарты шеңбер, азкүндерден кейін дөп-дөңгелек болып жарқырап көрінеді. Оны айдың толуы деп атайды. Бірнеше күннен кейін кері құбылыс байқалады. ай жарты шеңберге, содан кейін қайтадан жіңішкеріп, орақшаға айналып барып, біртіндеп көрінбей кетеді. Мұны қазақ «ай қараңғысы» дейді. 2-3 күннен кейін ай имек орақша болып қайта көрінеді. Мұны» жаңа ай» туды дейміз. Міне, осылайша ай үнемі құбылып отырады. Айдағы осы құбылыс адамдарды ес біле бастағаннан қызықтырған. Айдың осы құбылысын зерттеп, айдың жерді бір рет 28 күнде, албір жылда 21 рет айналып шығатынын есептеп тапқан. Сол 12 айдың әрқайсысына ат қойып, кезегімен нөмірлеп, белгілеген. Алғаш рет айға ат қою ежелгі Римде пайда болғаны туралы айта келіп, мұғалім оқушыларды ай аттарымен таныстырады.
Жеті күн немесе апта аттары.
Жеті күн аты- аспан денелерінің қозғалысы арқылы уақытты білу бірнеше күнге бөліп есептеу әдісі ертеден келе жатыр. Жеті күндік аптаны алғаш вавилондықтар шығарған. Ал бізде қолданылып жүрген күн аттары парсы сөзінен алынған. Орта ғасырларда жеті түрлі металл ғана мәлім болған. Оны ертедеәр апта күндері мен планеталарға сәйкестендірген. Сонда былай болып шығады.
Жексенбі-күн-алтын
Дүйсенбі-ай-күміс
Сейсенбі-марс-темір
Сәрсенбі-меркурий-сынап
Бейсенбі-юпитер-қалайы
Жұма- венера-мыс
Сенбі-сатурн-қорғасын
Жеті күннің қасиеті
Жексенбі-бұл күні құрылыс бастаса жеңіл бітеді. Егер тырнақ алса, ол кісінің мал-мүлкінен береке кетеді, дәулеті таяды. Жеміс ағашын отырғызса, өте жақсы өседі.
Дүйсенбі-сапарға шықса, қайырлы болады. Тырнақ алса, ақыл-ойы артады, зейінді болады.
Сейсенбі-бұл қанды күн. Тырнақ алса, қайғың артып, қуанышың жоққа шығады.
Сәрсенбі-нақас күн. Тырнақ алсаң, пейіл бұзылады.
Бейсенбі-Алла тағаладан ең қажетің болса да сұрасаң бәрін береді. Расул алла осы күні Меккені астана етті.
Жұма-неке күні. Тырнақ алса, Алла тағала малын, дәулетін арттырады. Дүниеден өтсе, иманымен өтеді.
Сенбі-мерекелер күні. Бұл күн аңшылық ететін күн. Тырнақ алған адамның саусағы кесіледі.
Бұдан кейін оқушылар табиғат туралы жұмбақтар мен сөзжұмбақтар шешеді. Мұғалім тәрбие сағатын қорытындылайды.
