Astronomik tadqiqotlar

2- umumiy o’rta ta’lim maktabi Fizika fani o’qituvchisi Amanbayeva Lolaxonning “Astronomik tadqiqotlar” mavzusida tayyorlagan

• Reja:
• 1. Xorazmiyning astronomiyaga qo’shgan xissasi.
• 2. Ulug’bekning astronomik tadqiqotlari.
• 3. Beruniyning astronomik tadqiqotlari.

Muhammad ibn Muso al - Xorazmiy (783-850) Xorazmda tug ’ ilgan , shu yerda ta ’ lim olib , o ’ sib ulg ’ aygan va keyinchalik Bag ’ doddagi “ Bayt ul hikma ” – Ma ’ mun akademiyasida yetakchi olim sifatida tan olingan .

• Muhammad ibn Muso al - Xorazmiy (783-850) Xorazmda tug ’ ilgan , shu yerda ta ’ lim olib , o ’ sib ulg ’ aygan va keyinchalik Bag ’ doddagi “ Bayt ul hikma ” – Ma ’ mun akademiyasida yetakchi olim sifatida tan olingan .
• Muhammad ibn Muso al - Xorazmiy (783-850) Xorazmda tug ’ ilgan , shu yerda ta ’ lim olib , o ’ sib ulg ’ aygan va keyinchalik Bag ’ doddagi “ Bayt ul hikma ” – Ma ’ mun akademiyasida yetakchi olim sifatida tan olingan .
• Muhammad ibn Muso al - Xorazmiy (783-850) Xorazmda tug ’ ilgan , shu yerda ta ’ lim olib , o ’ sib ulg ’ aygan va keyinchalik Bag ’ doddagi “ Bayt ul hikma ” – Ma ’ mun akademiyasida yetakchi olim sifatida tan olingan .
• Muhammad ibn Muso al - Xorazmiy (783-850) Xorazmda tug ’ ilgan , shu yerda ta ’ lim olib , o ’ sib ulg ’ aygan va keyinchalik Bag ’ doddagi “ Bayt ul hikma ” – Ma ’ mun akademiyasida yetakchi olim sifatida tan olingan .

U bir necha kitob yozgan. Al – Xorazmiyning algebra, astronomiya, geodeziya va boshqa fanlar bo’yicha yozgan asarlari qo’lyozmalari

Nyu – York, Parij, London, Moskva shaharlari milliy kutubxonalarida saqlanmoqda va hozirg i paytda ham o’z ahamiyatini yo’qatgani yo’q. Ulardan, ayniqsa, “Al – kitob al-muxtasar fi hisob al-jabr va-l-muqobala” va astronomiyaga oid risolalari jahonga mashhurdir. Xorazmiy eng yirik astronomik asari “Zij” ni 830 yilda yozgan.

Ushbu kitob 37 bob, 116 jadvaldan iborat. Asarning avvalgi b е sh bobi xronologiyaga bag‘ishlangan bo‘lib, “to‘fon”, “iskandar”, “safar” va xristian eralaridagi sanalarni hijriy eraga ko‘chirish qoidalari k е ltiriladi. Xorazmiy “Zij”i xalifalikdagi dastlabki astronomik asarlardan edi. Xorazmiy o‘z “Zij“ida boshlang‘ich m е ridian sifatida, hind an’anasiga ko‘ra, Arin (hozirgi Hindistondagi Ujayn) shahridan o‘tgan m е ridianni tanlagan.

Ovro‘poda XIII asrda Roj е r B е kon va Buyuk Alb е rt ham Arin m е ridiani g‘oyasining tarafdorlari bo‘lganlar. Arin g‘oyasiga ko‘ra, Ayyalik P е tr (Fransiyadan) 1410 yili o‘zining “ Е r tasviri” nomli asarini yozdi. Bu asarning 1487 yili chop etilgan bir nusxasidan Xristofor Kolumb foydalangan. Kolumbning o‘ziga t е gishli nusxa hoshiyasiga yozgan eslatmalariga ko‘ra, Arin g‘oyasi unda е rning noksimon ekani va е rning Aringa diam е tral qarama-qarshi t arafida Aringa o‘xshash joy bo‘lishi k е rakligi haqida tasavvur hosil qilgan.

Shunday qilib, Xorazmiyning ­“Zij”i g е ografiya sohasidagi buyuk kashfiyotlarga ham aloqador bo‘ldi. Asar 1037 yili ko‘chirilgan yagona arab nusxasida bizgacha е tib k е lgan bo‘lib, bu nusxa Strasburg univ е r-

sit е ti kutubxonasida saqlanadi.

Kitobda shaharlar, tog‘lar, d е ngizlar, orollar va daryolardagi 2402 ta g е ografik joyning koordinatlari k е ltiriladi. Shaharlar, daryolar, tog‘lar, orollar va boshqa ob’ е ktlar iqlimlar bo‘yicha taqsimlangan.

Ulugʻbek ilm-fan olamida buyuk astronom sifatida mashhur. Bu borada u amalga oshirgan eng buyuk ish   Ziji jadidi Koʻragoniy   deb nomlangan astronomik jadval sanaladi.

Olimdan bizga 4 ta asar meros qolgan:

1)  „Ziji jadidi Koʻragoniy“  — astronomiyaga oid;

2)  „ Bir daraja sinusini aniqlash haqida risola “   — matematikaga oid;

3)  „ Risolayi Ulug‘bek “  — yulduzlarga bag‘ishlangan;

4)  „ Tarixi arba ’ ulus “  (To‘rt ulus tarixi) — tarixga oid.

• Ulugʻbek ilm-fan olamida buyuk astronom sifatida mashhur. Bu borada u amalga oshirgan eng buyuk ish   Ziji jadidi Koʻragoniy   deb nomlangan astronomik jadval sanaladi. Olimdan bizga 4 ta asar meros qolgan: 1)  „Ziji jadidi Koʻragoniy“  — astronomiyaga oid; 2)  „ Bir daraja sinusini aniqlash haqida risola “   — matematikaga oid; 3)  „ Risolayi Ulug‘bek “  — yulduzlarga bag‘ishlangan; 4)  „ Tarixi arba ’ ulus “  (To‘rt ulus tarixi) — tarixga oid.
• Ulugʻbek ilm-fan olamida buyuk astronom sifatida mashhur. Bu borada u amalga oshirgan eng buyuk ish   Ziji jadidi Koʻragoniy   deb nomlangan astronomik jadval sanaladi. Olimdan bizga 4 ta asar meros qolgan: 1)  „Ziji jadidi Koʻragoniy“  — astronomiyaga oid; 2)  „ Bir daraja sinusini aniqlash haqida risola “   — matematikaga oid; 3)  „ Risolayi Ulug‘bek “  — yulduzlarga bag‘ishlangan; 4)  „ Tarixi arba ’ ulus “  (To‘rt ulus tarixi) — tarixga oid.
• Ulugʻbek ilm-fan olamida buyuk astronom sifatida mashhur. Bu borada u amalga oshirgan eng buyuk ish   Ziji jadidi Koʻragoniy   deb nomlangan astronomik jadval sanaladi. Olimdan bizga 4 ta asar meros qolgan: 1)  „Ziji jadidi Koʻragoniy“  — astronomiyaga oid; 2)  „ Bir daraja sinusini aniqlash haqida risola “   — matematikaga oid; 3)  „ Risolayi Ulug‘bek “  — yulduzlarga bag‘ishlangan; 4)  „ Tarixi arba ’ ulus “  (To‘rt ulus tarixi) — tarixga oid.
• Ulugʻbek ilm-fan olamida buyuk astronom sifatida mashhur. Bu borada u amalga oshirgan eng buyuk ish   Ziji jadidi Koʻragoniy   deb nomlangan astronomik jadval sanaladi. Olimdan bizga 4 ta asar meros qolgan: 1)  „Ziji jadidi Koʻragoniy“  — astronomiyaga oid; 2)  „ Bir daraja sinusini aniqlash haqida risola “   — matematikaga oid; 3)  „ Risolayi Ulug‘bek “  — yulduzlarga bag‘ishlangan; 4)  „ Tarixi arba ’ ulus “  (To‘rt ulus tarixi) — tarixga oid.

U 1437 yilda 994  yulduz  toʻplamini  ziji sultoni  asarida tartib berganki shu paitlarda ham yulduzlar bilimi sohasida dunyoning eng buyuk asarlaridan biri sanaladi. Ushbu asar 1665 yilda Oxfordda  Thomas Hyde  tamonidan, 1843  Fransiya Bailly  tamonidan va 1917 yilda Edward Ball Knobel tamonidan yangidan bezab bosilgan.

Ulugʻbek undan keyin bir yilni 365 kun, 5 soat, 49 daqiqa va 15 soniya deb belgilagan, ushbu belgilamasiga faqatgina 25 soniya xato qilgan ekan.

Abu Rayhon Beruniy

Beruniy matematikaga va fanning boshqa sohalariga qoʻshgan hissasini yozib qoldirganligini 100 dan ortiq asaridan ham koʻrish mumkin. Ulardan eng yiriklari — „Hindiston“, „Yodgorliklar“, „Qonuni Mas’udiy“, „Geodeziya“, „Mineralogiya“ va „Astronomiya“.

• Beruniy matematikaga va fanning boshqa sohalariga qoʻshgan hissasini yozib qoldirganligini 100 dan ortiq asaridan ham koʻrish mumkin. Ulardan eng yiriklari — „Hindiston“, „Yodgorliklar“, „Qonuni Mas’udiy“, „Geodeziya“, „Mineralogiya“ va „Astronomiya“.
• Beruniy matematikaga va fanning boshqa sohalariga qoʻshgan hissasini yozib qoldirganligini 100 dan ortiq asaridan ham koʻrish mumkin. Ulardan eng yiriklari — „Hindiston“, „Yodgorliklar“, „Qonuni Mas’udiy“, „Geodeziya“, „Mineralogiya“ va „Astronomiya“.
• Beruniy matematikaga va fanning boshqa sohalariga qoʻshgan hissasini yozib qoldirganligini 100 dan ortiq asaridan ham koʻrish mumkin. Ulardan eng yiriklari — „Hindiston“, „Yodgorliklar“, „Qonuni Mas’udiy“, „Geodeziya“, „Mineralogiya“ va „Astronomiya“.
• Beruniy matematikaga va fanning boshqa sohalariga qoʻshgan hissasini yozib qoldirganligini 100 dan ortiq asaridan ham koʻrish mumkin. Ulardan eng yiriklari — „Hindiston“, „Yodgorliklar“, „Qonuni Mas’udiy“, „Geodeziya“, „Mineralogiya“ va „Astronomiya“.

Qolganlarini quyidagicha taqsimlash mumkin: matematikaga doirlari — 22 ta; astronomik asboblar haqida — 10 ta; astrologiklari — 21 ta; turli fanlar (fizika, mineralogiya, adabiyot, tarix va boshqalar) — 38 ta;

Beruniyning bu asarlaridan atigi 30 ga yaqini bizning kunlargacha yetib kelgan. Jami asarlarining 70 tasi astronomiyaga, 20 tasi matematikaga, 12 tasi geografiya va geodeziyaga, 4 tasi mineralogiyaga, 1 tasi fizikaga, 1 tasi dorishunoslikka, 15 tasi tarix va etnografiyaga, 4 tasi falsafaga, 18 tasi adabiyotga bagʻishlangan. U 50 yoshida qadimiy sanskrit tilinioʻrgandi, bundan tashqari, fors, arab, yahudiy, grek tillarini ham bilar edi.

Fors tilida yozilgan „Kitob al-Tafhim“da Beruniy tomonidan keltirilgan Oyning 

turli xil fazalari

• Abu Rayhon Beruniy Yerning kattaligini oʻlchashda yangi usul qoʻllab, bir gradus meridian yoyning uzunligi 111,16 kilometr ekanligini hisoblab chiqargan.

• Beruniy Yerning radusini oʻsha davr uchun aniq oʻlchab bergan. U Yerning meridian aylanasining uzunligini 40183 kilometr ekanligini hisoblab chiqargan.

• Beruniy oʻlchab topgan qiymatlar boʻyicha oʻziga xos usul bilan Yer kurrasi radiusining uzunligi 12803337,036 gazga teng ekanligini hisoblab chiqardi. Agar bir gaz 0,4933 metr ekanligini eʼtiborga olsak, Yer kurrasi radiusi uzunligi, Beruniy hisobicha, 6315,886 kilometr boʻladi.

• Bu raqam hozirgi vaqt¬da olingan qiymatdan juda kam farq qiladi, yaʼni xatolik radius uzunligining 0,9 foizini tashkil etadi. Soʻngra Beruniy shu 320 001 kenglikdagi bir gradus meridian yoyning uzunligi 223550,329 gaz yoki 110,277 kilometr ekanini hisoblab chiqadi.

• Bu raqamni hozirgi davrda aniqlangan bir gradus yoyning qiymati 110,885 kilometr bilan taqqoslasak, bundan ming yil ilgari Beruniy bir gradus yoy uzunligini hisoblashda atigi 618 metr xato qilganligi maʼlum boʻladi.