Та?ырыбы: А?ылшын ж?не ?аза? тіліндегі т?ра?ты тіркестер ?ндестігі
Ж?мыс мазм?ны:
1.Кіріспе
2.Негізгі б?лім
2.1 Фразеологизмдер тіл ?азынасыны? бір б?лігі
2.2 Фразеологизмдерді? т?рлері
3.?орытынды б?лім
Пайдаланыл?ан ?дебиеттер тізімі
Кіріспе
А?ылшын тілі, м?дениеті, д?ниетанымды? к?з?арасы ?р т?рлі а?ылшын ж?не ?аза? халы?тарыны? т?ра?ты с?з тіркестері жан-жа?ты, ??рылымы, ішкі форма, аялы? білім, жал?аса туында?ан ауыспалы ма?ына, концепт,м?дени т?р?ысынан зерттеу н?тижесінде тіл-тілге т?н орта? за?дылы?тар, жалпы халы?ты? рухани д?ниелер, ?лттар?а т?н танымды? ерекшеліктер т.б. ж?нінде бір?атар жа?а ма?л?маттар жайында с?з етіледі.
Тіл ?асырлар жемісі, халы? м?расы, ?лтты? ??былыс екені барша?а белгілі. Бір тіл бір ?лтты танытады. Я?ни, кез-келген халы?ты? ойлау ерекшелігі оны? ?лтты? тілінде к?рініс табады, халы? даналы?ы, д?ниетаным к?з?арасы тілінде т?йінделеді. Тіл ?азынасына жататын к?кейге ?онымды, бейнелі, алуан т?рлі т?ра?ты тіркестер, оларды? тілдік таби?аты, за?дылы?тары, ??рылымды? ерекшеліктері ?лемдік тілдерді? к?пшілігінде зерттеліп келе жат?аны белгілі. Себебі, оларды? шы?у т?ркіні, к?неленуі, ма?ыналы? ??рылымы, т?л?асы жа?ынан ж?не стильдік т?р?ыдан ?зіндік ерекшеліктері бар. Осы к?ркем, мазм?ны тере?, к?лемі ша?ын-?абат тіркес, тізбектерді? танымды? м?ні ерекше. Уа?ыт ?те келе ы?шамдалып, ??деліп, халы?ты? орта? м?ра?а айнал?ан сан-саналы тізбектерді жина?тап, бір ізге т?сіру, оларды? мазм?н м?жесіндегі код?а салын?ан ?р т?рлі а?параттарды ай?ындау тіл мамандарын ерекше ?ызы?тырып отыр.
А?ылшын ж?не ?аза? тілдеріндегі етістікті фразеологизмдерді? ма?ына-м?ні осы тілдерде с?йлейтін ?лтты? ертеден бергі ?мірін жан-жа?ты ай?ындайды. Халы?ты? к?нделікті ?мір тіршілігі негізінде пайда болып ?алыптас?ан т?ра?ты тіркестерді ?ос тілден жинал?ан деректерімізден кездестіруге болады. Б?л т?ра?ты тіркестер тілдік ?олданыста ?р уа?ытты? салт-д?ст?ріне, ?дет-??рыптарына, м?дениетіне, психологиясына, тарихына байланысты ?алыптасып, тілдік ?олданыста дамып ?рбіген. Сонды?тан да олар ?р халы?ты? ерекшелігіне байланысты ?сіп-?рбіп, сол халы?ты? ?асырлар бойы жина?ан ??ндылы?ыны? бірі болып табылады. А?ылшын ж?не ?аза? тілдеріндегі т?ра?ты тіркестерді? беретін ??ымы ?р ?лтты? ?зіне ?ана т?н рухани ?мірін суреттейді. Я?ни, ?ос тілдегі етістікті фразеологизмдер ?лтты? сезім, ?лтты? мінез, ?лтты? салт-д?ст?р негізін ай?ындайды. Осы?ан орай а?ылшын ж?не ?аза? тілдеріндегі т?ра?ты тіркестерді? ?алыптасуын ай?ындауда ?р ?лтты? д?ниетанымын, ой-парасатын ж?не рухани парасатымен байланысты пайда болып ?алыптас?ан т?ра?ты тіркестерді саралап, оларды? тілдік ?атынаста ?алыптасуын негіз етіп алды?.
Негізгі б?лім
Фразеологизмдер тіл ?азынасыны? бір б?лігі
?лемдегі тіршілікті? бар саласын ?амтитын ?р ?лтты? ?зіне ?ана т?н к?ркем с?з орамдары – фразеологизмдерді молынан табу?а болады. Фразеологизм тілді? айшы?ты да, м?нерлі, бай саласыны? бірі. Б?лар ?зіні? бейнелік, ?серлік, экспрессивті – эмоциялы?, суреттеме ?асиетімен к?зге т?седі. Осындай к?ркем, п?рменді бояуы ?аны? алуан т?рлі фразеологизмдерді халы? орынды пайдаланып, ?рпа?тан-?рпа??а жеткізіп келеді. Халы?ты? талай ?асыр сомдап шы?ар?ан т?ра?ты тіркестері – фразеологизмдер тіл ?азынасыны? бір б?лігі екені даусыз.
Со??ы жылдары халы?аралы?, тіларалы? ?атынасты? дамуына байланысты ??рылымы жа?ынан да м?лдем алша? тілдерді салыстыра зерттеу тіл ?ылымында д?ст?рге айналып келе жатыр. Салыстыра зерттеу барысында екі тілді? ?зіндік ??рылымды? ж?не ж?йелік ерекшеліктері мен ??састы?тары ай?ындалады. Сондай-а?, тіл таби?атында осы уа?ыт?а дейін зерттеушілер назарынан шет ?ал?ан кейбір ??былыстарды? сыры ашылып, осы кезе?ге дейін ?алыптас?ан т?жырымдар бас?а ?ырынан зерделенуі, тілді? ?зіндік сипаты ай?ындатуда. ?р типтес тілдердегі фразеологизмдерді салыстыра зерттеу де ?зіндік т???иы? сыры бар ?иынды?ы да мол к?рделі ж?мыс.
Фразеологизмдерді? т?рлері
Фразеология тану ?ылымында фразеологизмдерді? басты белгілері, релевантты? ?асиеттері ретінде ?ш ерекшелігі аталады:
а) даяр ?алпында ж?мсалу белгісі;
?) ма?ына т?тасты?ы;
б) тіркес тияна?тылы?ы.
Фразеологизмдерді? дайын ?алпында ж?мсалу белгісі – т?ра?ты тіркестер ?арым-?атынас процесінде, с?йлеу кезінде жасалынбайды, даяр ?алпында бірт?тас (б?тін, бірлік) единица ретінде ж?мсалады. Фразеологиялы? етістікті? б?л ?асиеті оны еркін с?з тіркесімен салыстыр?анда аны? к?рінеді. Мысалы: тама? ішу, ?олды жуу, ?й тазалау ж?не to love music, clever man, to build houses деген еркін с?з тіркестері ?арым-?атынас процессінде, с?йлесу кезінде бір-бірімен емін-еркін тіркесіп айтылуынан жасалса, ас адамны? ар?ауы, т?ймедейді т?йедей ету, ?ой аузынан ш?п алмас ж?не mare’s nest, small hours, husband’s tea, т.б. т?різдес с?з тіркестер тіркескен к?йінде, б?тін к?йінде жадымызда айна ?атесіз са?талады да, с?йлеу кезінде оларды? сы?арлары (с?здер) с?йлеушіні? ?алауы бойынша тіркеспейді, б?тінні? б?лшектері т?різді б?рыннан тіркесіп ?ой?ан ?алпында, ?ле?дегі ?айырма т?різді б?лжымай бір т?тас к?йінде ?олданылады. М?ндай ?асиет т?ра?ты тіркестерге ?ана емес, сонымен ?атар лексикалы? бірлік (единица) с?зге де т?н. Мысалы: ?демі, жылдам, ?ндемеу, talk, laugh, smile деген с?зде ж?не б?лар?а белгілі д?режеде синонимдес болып келетін «?ріп ауыз?а сал?андай», «к?зді ашып ж?м?анша», «ж?м?ан аузын ашпау», get a talk with, give a laugh, give a look, force a smile т?різді фразеологизмдер дайын ?алпында ж?мсалу ?асиетімен сипатталады. Мысалы, ?аза?-а?ылшын тілдеріндегі т?ра?ты тіркестерді салыстырса?:
kill two birds with one stone- екі ?оянды бір о?пен ?лтіру;
cat and dog life- ит пен мысы?тай ?мір;
to pick up one’s ear- ??ла? т?ру;
to abound іn courage — ж?рек ж?т?ан болу;
to meet adversіtіes wіth — б?леге шалды?у, ?ырсы??а іліну;
to take advantage of somethіng – бірде?ені? пайдасын к?ру;
justіfy somebody’s confіdence — біреуді? сенімін а?тау;
talk nonsense, talk rubbіsh, talk rot – аузына т?скенін о?тай;
take revenge, to cook one’s goose – алдына келтіру;
to judge by appearances – сыртына ?арап тон пішу;
aggress agaіnst a country — баса к?ктеп кіру;
to go ape (over, for) — торы?у (к?йзелу) [2].
Тіркес тияна?тылы?ы да фразеологизмдерді? е? негізгі белгілеріні? біріне жатады. Тияна?ты с?з тізбегіндегі с?здер ?ркімні? ?алауынша емес, ?алыптас?ан белгілі бір ж?йемен орналас?ан. ?зара ты?ыз жымдасып орналас?ан с?здерді? жігі ажырамай т?рады. Олар бір-бірімен иін тіресіп, ?зге с?збен алмастыру?а я болмаса, т?ра?ты орын т?ртібін ?згертуге келмейді.
М?селен, м?рнын к?кке к?терді дегенні? орнына ?олын к?кке к?терді десек, м?н-ма?ынасын м?лде ?згертіп жібереді, т?ра?ты тіркес еркін тіркеске айналып кетеді. Ал к?к с?зін оны? синонимі аспан деген с?збен алмастырса? (м?рнын аспан?а к?терді), ма?ына т?таста?ы онша б?зылма?анмен стильдік м?ні сол?ындап, ?йлесімі кемиді, ??ла??а жа?ымды тимейді. К?терген деген етістікті к?термеді, к?теріп т?р, к?термекші деп ?згерте беруге к?нбейді. Тек ?зіні? сіресіп ?алыптас?ан ?алпында ?одануды талап етеді [3].
Сондай-а? red tape, kick the bucket деген т?ра?ты тіркес ??рамында?ы red, kick деген с?здерді? орнына blue, give немесе tape, the buckеt дегенні? орнына radio,the ball деген с?здер ?олданылмайды: егер б?лай етіп ?згертсек, олар т?ра?ты тіркес болудан ?алады, немесе тіптен ма?ынасыз, т?сініксіз, кей жа?дайда с?з тіркесі болып ма?ына т?тасты?ынан айырылып ?алады. Н.М.Шанский с?зді? морфемалы? ??рамыны? т?ра?тылы? сипаты ?алай болса, фразеологизмні? ??рамынан ж?не сы?арынан (компоненттеріні?) орын т?ртібіні? т?ра?тылы? сипаты да сондай деп есептейді. Кейде т?ра?ты тіркес ??рамында?ы бір с?зді? ?р т?рлі т?л?асынан ?лденеше фразеологизмдер жасала берілуі де м?мкін [4, 72 б.]. Мысалы: жамбасы жерге тигенше (?ле ?лгенше), жамбасы жерге тиді (?лді, жер тастады), жамбасы жерге тимеген (ешкімнен жы?ылып к?рмеген к?шті). Кей ретте жал?ыз дыбысты? бір ?зі-а? т?ра?ты тіркесті? м?н-ма?ынасын б?тіндей ?згертіп жібереді.
Б?л жа?ынан ?ара?анда фразеологизмдерді? орын т?ртібіні? т?ра?тылы?ы с?зді? морфемалы? ??рамыны? т?ра?тылы? сипатымен бірдей деп есептеуге болады. Жо?арыда атал?ан ?ш т?рлі белгі (т?ра?тылылы?, т?тасты?, тияна?тылы?) ар?ылы фразеологизмдер тілді? ?зге категориясынан о?шауланып, ?зіндік бітім бейнесімен ?мір с?рді.
?орытынды б?лім
К.Аханов: «Фразеологиялы? т?тасты? деп б?лініп ажыратылмайтын, беретін ма?ынасы жа?ынан ??рамында?ы сынарлады? ма?ынасымен м?лдем байланыспайтын, ?бден бітісіп, т?тысып кеткен тома?а т?йы? тіркестерді айтамыз» – дейді. М?селен, м?рнынан шаншылып ж?р, м?рнына су жетпеді дегеннен ?олы тимеді, б?рылу?а м?ршасы болмады дегенді немесе а?ылшын тілінде: to let the cat out of the bag дегеннен сыр шашу, немесе а?дамай с?йлеу дегенді т?сінеміз.
Б?л ма?ына осында?ы ?ш с?зді? т?тас жиынты?ынан келіп шы?ады. Т?йдек ішіндегі жекелеген талдау жасап, бірін екіншісінен б?ліп алу?а к?нбейді. Фразеологиялы? т?тасты? жеке с?здерді? т?тас жиынты?ынан пайда бол?анымен, олар іштей т?рлі б?лшектерге б?лінбей, іс-?рекетті, сапа мен белгіні, зат пен ??былысты бір б?тін атау ретінде к?рсетіп бере алады.
Фразеологиялы? бірлікке К.Аханов мынандай аны?тама береді: «Ма?ынасы жа?ынан ажыратылмай, т?тасымен бір б?тін ма?ынаны білдіретін, біра? с?з тіркестеріні? бір б?тін ма?ынасы лексикалы? сы?арларды? ма?ыналарыны? бірігіп т?тасуынан т?ра?ты фразеологиялы? с?з тіркестері». Б?ларды? лексикалы? ма?ынасы толы? са?тал?ан с?здерден бірігіп, тіркесті? б?тін ма?ынасы с?з тізбегіні? ма?ынасымен астарлас, образды, астарлы болады. М?селен, ескі жараны? аузын ашты дегеннен ?ткенді ?айта ?оз?ады, ?мытып кеткенді еске салды дегенді т?сінеміз. Ал а?ылшын тілінде: to give a person a blacklook – ашулы немесе ала к?збен ?арау. Б?л фразеологиялы? ма?ынаны? жасалуына, с?з жо?, е? ал?аш?ы еркін тіркестегі тура ма?ынасы негіз бол?ан.
Кейде фразеологиялы? т?тасты? пен арасында айырмашылы? бай?алмай т?ратын фразеологизмдер бар. М?нда?ы ескертетін н?рсе т?ра?ты тіркес ма?ынаны? тек к?нелуіне байланысты т?сіну керек. Мысалы: ит басына іркіт т?гілу – «а?ыл-тегіл, молшылы?». Сырт т?л?асы жа?ынан фразеологиялы? бірлікке ??сас, ма?ынасыны? тым к?мескіленуінен фразеологиялы? т?тасты??а да ??сас. Жалпы ал?анда фразеологиялы? т?тасты?тар мен фразеологиялы? бірліктер с?здерге жанамалы? ?атыста ж?мсалуына орай, к?біне бір топ?а біріге береді. М?селен, орыс тіл білімінде м?ндай ??былысты Н.Шанский идиомалар немесе орамдар деп атайды. ?аза? тілінде де фразеологияны? б?л екі тобы бір-біріне ?те жуы? т?ра?ты с?з тіркесі деп ?арастырады. Фразеологиялы? т?тасты? пен фразеологиялы? бірліктер фразеологиялы? тізбектерден семантикалы? таби?аты мен ??рылымы жа?ынан ?згелешеленеді.
Фразеологиялы? тізбектер — ма?ынасы жа?ынан ??рамында?ы с?здерді? ма?ынасымен байланысып, тіркесу т?р?ысынан орны?ып т?йы?тал?ан с?з тіркестері болып табылады. Тілде с?здерді? тіркесу ?абілеті бірдей десем, ?айсы бірі кез келген с?збен тіркесіп, белгілі бір ??ымды білдіруге бейім болса, енді бірі аз ?ана с?здермен ода?тасып, сонымен ?ана тіркеседі. Т?ра?ты с?з тіркестерін с?здер тобы ?ана жасайды. Кез келген с?з т?ра?ты с?з тіркестерін жасай алмайды. Мысалы: бота к?з, ?оян ж?рек, то? мойын, жел ая?, т.б. А?ылшын тілінде: white crow, a bosom friend, т.б.
Фразеологиялы? тізбекті? сы?арларыны? бастап?ы ма?ынасы онша ашы? та ай?ын бол?анымен, сол?ын тартып сезіліп т?рады. Мысалы: к?з ?шында, к?з жеткісіз, к?зін тырнап аш?алы, к?зі тірісінде, т.б.
?орыта келе, халы?ты? сана-сезім, салт-д?ст?р, м?дени т?рмыс тарихын бейнелейтін фразеологизмдерді о?ып танымайынша, тіл байлы?ын, тіл ерекшелігін толы? т?сіну м?мкін емес. Халы?аралы? ж?не тіларалы? ?атынастар дамы?ан осы кезе?де шет тілін ана тілімізбен салыстыра зерттеу тіл біліміні? ?рбір саласы ?шін ма?ызы айры?ша.
Пайдаланыл?ан ?дебиеттер
Ке?есбаев I. Каза? тіліні? фразеологиялы? с?здігі. –Алматы: ?ылым, 1977. – 632 б.
Сма??лова Г. Фразеологизмдерді? варианттылы?ы. –Алматы: Санат, 1996. – 420 б.
Бол?анбай?лы ?., ?али?лы Г. ?азіргі ?аза? тіліні? лексикалогиясы мен фразеологиясы. –Алматы: Санат, 1997. –187 б.
Шанский Н.М. Фразеология современного русского языка. 3-е изд. –Москва: Высшая школа, 1985. –462 б.
Ке?есбаев I. Каза? тіліндегі т?ра?ты с?з тіркестері. –Алматы, 1954. –706 б.
Аханов ?. Тіл біліміне кіріспе. –Алматы: Мектеп, 1969. –416 б.
Аманжолов С. ?аза? тілі теориясыны? негіздері. –Алматы: ?ылым, 2002. – 624 б.