Разработка урока по башкирскому языку и литературе в 10 классе на тему "Словообразование в башкирском языке. (По творчеству М.Акмуллы)"

Заявка на участие в конкурсе

Тема. Башҡорт телендә һүҙъяһалыш. (М.Аҡмулланың «Башҡорттарым, уҡыу кәрәк!» шиғырында үҙгәртеүсе һәм яһаусы ялғаулы һүҙҙәр.)

Маҡсат. Башҡорт телендә ялғауҙарҙың төрҙәре тураһында төшөнсә биреү; бәйләнешле телмәр үҫтереү; М.Аҡмулланың ижадына таянып, уҡыусыларҙа белем алыуға ынтылыш, тыуған илгә һөйөү тәрбиәләү.

Йыһазландырыу. М.Аҡмулланың портреты, слайдтар

Дәрес барышы.

1. Ойоштороу моменты.

2. Белемде актуалләштереү.

а) Уҡыусыларҙың түбән кластарҙа һүҙъяһалыш буйынса алған белемдәрен иҫкә төшөрөү.

Яһаусы ялғау һүҙҙең тамырына йәки нигеҙенә ҡушылып, яңы мәғәнәле һүҙ яһай: урман-сы, баҡса-сы-лыҡ

Үҙгәртеүсе ялғау һүҙҙең мәғәнәһен үҙгәртмәйенсә, формаһын ғына үҙгәртә. Үҙгәртеүсе ялғауҙарға килеш, күплек, эйәлек заты, хәбәрлек, ҡылымдың йүнәлеш, юҡлыҡ, һөйкәлеш, заман, зат, һан ялғауҙары инә.

б) Слайдтағы һүҙҙәрҙе составы буйынса тикшереү (тамырын, нигеҙен, ялғауҙарҙың төрҙәрен асыҡлау).

Балаларҙа, көслөләр

в) Слайдта « Башҡорттарым, уҡыу кәрәк!» тигән яҙыу

-Уҡыусылар, был шиғыр юлдарының авторы кем? Аҡмулла тураһында нимәләр беләһегеҙ?

М. Аҡмулланың биографияһын алдан әҙерләнгән уҡыусынан һөйләтеү, презентация ҡарау.

3.Уҡыу мәсьәләһен сисеү.

«Башҡорттарым, уҡыу кәрәк!» шиғыры өҫтөндә эшләү. ( Был шиғырҙың тексы уҡыусыларға алдан таратып бирелә).

а) Шиғырҙы тасуири уҡыу.

б) Һүҙлек эше, һүҙҙәрҙең синонимдарын уҡыусылар үҙҙәре таба.

шәй - предмет – әйбер (нәмә)

кәрәмәт- чудо – мөғжизә

ырыҫ – счастье – бәхет

афәт – беда -ҡайғы

яһиллыҡ- злость - яуызлыҡ

харам – нечестный- намыҫһыҙ

жәләл – хорошо – рәхәт

в) Кластер төҙөү. Уның ярҙамында шиғырҙың йөкмәткеһен асыҡлау.

Аҡмулланың был шиғырында белемле кеше нисек һүрәтләнә?

Ни эшләр? Нисек йәшәр?

һыуҙа йөҙөр жәләл

күктә осор намыҫ ҡушыуы буйынса

Белемле кеше

бәхетле булыр өсөн арыҫландан көслө батыр

ғилем-һөнәр алыр өсөн

Ни өсөн уҡый? Ул кем?

г) Проблемалы һорау тыуҙырыу.

-Уҡыусылар, 19-сы быуат уртаһында был шиғырҙы яҙырға Аҡмулланы нимә мәжбүр итте икән? Ни өсөн ул шиғырға шундай исем биргән? Аҡмулла башҡорттарҙы ни өсөн уҡырға, белем алырға саҡыра? (Уҡыусылар таблицалағы яуаптарҙы ҡулланып яуап бирәләр)

4.Ғәмәли эштәр башҡарыу.

Яһаусы һәм үҙгәртеүсе ялғауҙар тураһында алынған белемде шиғырға таянып нығытыу.

а)Яһаусы ялғауҙар менән бәйле эш төрҙәре:

1.Шиғырҙан килеш менән үҙгәргән һүҙ төркөмдәрен табып, таблицаны тултырырға. Кем күберәк һүҙ табыр?

Дөрөҫ яуаптар

1. Шиғырҙан күплектә килгән исемдәрҙе табып, ялғауҙарын күрһәтергә.

(Наҙан-дар, кәрамәт-тәр, шәрафәт-тәр, туған-дар, афәт-тәр, шәй-ҙәр)

4. Түбәндәге схемаларға ярашлы һүҙҙәрҙе табырға.

Тамыр+ күпл. ялғ. +1-се эй.заты.ялғ. ( башҡорт-тар-ым)

Тамыр+ 3-сө эй. заты ялғ.+ Төш. к. (шишмә-һе-н)

б) Яһаусы ялғауҙар буйынса эш төрҙәре:

1.Бел тамыр һүҙенә яһаусы ялғауҙар ҡушырға. Һүҙҙәрҙең ниндәй һүҙ төркөмөнә ҡарауын билдәләргә, телдән һөйләм төҙөргә.( Белем, белеү, белемле, белгес, белеүсе, белемлелек, белемһеҙ )

2. Наҙанлыҡтан, белемлелек. һүҙҙәрен составы буйынса тикшерергә.

в) Уйын. Ҡайһы рәт таблицаны дөрөҫ һәм тиҙ тултыра?

Слайдта һүҙҙәр бирелә: туғандар, һыуҙа, айыуҙан,төшөң,

көслө, белемлелек,наҙанлыҡтан, яһиллыҡтан. Был һүҙҙәрҙе бирелгән таблицаға төркөмләп яҙырға

5. Рефлексия.

Бөгөн дәрестә нимәләр тураһында белдек?(Уҡыусыларҙың яуаптарын тыңлау)

Быуаттар төпкөлөнән Аҡмулла беҙгә «Башҡорттарым, уҡыу кәрәк!» тип мөрәжәғәт итә. Республикабыҙҙың киләсәге, халҡыбыҙҙың, телебеҙҙең яҙмышы белемле, аҡыллы йәштәр ҡулында. Бөйөк Аҡмулланың һүҙҙәрен һәр саҡ иҫегеҙҙә тотоп, белемгә ынтылығыҙ, тәртипле, тырыш, ҡыйыу кешеләр булып үҫегеҙ.

6.Өйгә эш. М. Аҡмулланың башҡа шиғырҙарынан үҙгәртеүсе һәм яһаусы ялғаулы һүҙҙәргә 5 –шәр миҫал яҙып килергә.

7. Баһалау.