Та?ырыбы: СПИД – ХХІ ?асыр індеті.
Саба?ты? ма?саты:
Адамзат ?міріне ?ауіп т?ндіріп отыр?ан ?атерлі СПИД дертіні? алдын-алу,оны? ж??у жолдарын одан са?тана,?ор?ана білу туралы т?сіндіру.
Салауатты ?мір салтын ?алыптастыру.
О?ушыларды жаман ?деттен аула? болу?а, адамгершілікке,
инабаттылы??а, ел жандылы??а т?рбиелеу.
К?рнекілігі: газет-журнал деректері, пікірталас, ма?ал-м?телдер.
?йымдастыру б?лімі:
1. О?ушылармен амандасу.
2. Т?гелдеу.
Кіріспе с?з:
Со??ы жылдары жер шары халы?тарыны? назары ХХ ?асырды? отбасы атал?ан СПИД (иммунитет жетіспеушілік синдромы) дертіне аууда, ?азірді? ?зінде онда?ан мы? адамдарды? ?мірін жой?ан осы бір ?атерлі ауру жайында ж?мыр жерді? т?кпір-т?кпірінде к?н сайын хабар бермей отыр?ан бірде-бір газет, журнал, теледидар немесе радио торабы жо?.Б?л дертті? ?ара б?лты б?кіл жер шарын басып келеді.Сонды?тан осы ауруды? ал?аш?ы ж?не негізгі белгілері,одан са?тану жолдары,ауруды? алдын-алу ж?не емдеу т?сілдерін білгеніміз ж?н.
Сонды?тан осы ауру туралы 9 сынып о?ушылары сіздерге м?лімдеп береді.
СПИД вирусыны? ?ай жылы кім аш?аны туралы.
СПИД ?оздыр?ышын немесе адамда иммунитет жетіспеушілікті ту?ызатын вирусты (ВИЧ-1) 1983 жылы француз ?алымы, вирусолог Л.Монтанье тапты. Ал 1984 жылы америкалы? ?алым Р.Галло вирусты? барлы? ?асиеттерін жан-жа?ты тексеріп жариялады.
Г?лмаржан: СПИД вирусы адам а?засында ?алай ?мір с?реді?
Адам а?засына енген ол ?анны? лимфоцит клеткаларыны? ішіне кіріп, клетканы? генетикалы? аппаратына жабысып тез к?бейе бастайды.Осыны? ?серінен клетка жарылып ?леді.Одан шы??ан вирустар жа?а клеткалар?а жабылып,?ткен процестерді ?айталайдыЛимфоцит клеткаларыны? осылай ?ле беруі салдарынан к?ндерді?-к?нінде а?засында иммунитет жетіспеушілік пайда болады.Б?л жасырын кезе? онда?ан жыл?а дейін созылуы м?мкін.Айыры?ша еске салатын жай, осы жасырын кезе? кезінде адам ?зін аурумын деп есептемейді.Біра?, ол ?зімен ?атынаста?ы адамдар?а ж??палы ауруды? к?зі ретінде СПИД-ті тарата береді.
Г?лдана: СПИД ??рбаны (монолог).
- Уа, жаратылыс! Адамзат?а ?мір берген ??діретті? ?айнар к?зі!Сен естисі? бе мені? С?т с?улелі мынау бір ?мірді? бар ?ызы?ын к?ре алмай,арманда кетіп бара жат?ан, ж?мырт?адай ж?мыр басты пендені? зарын ты?дашы бір с?т!
?зімнен ?зім сыр таптым,
?ле алмай ж?рген сыр?атпын.
Шіріген картоп сия?ты,
Б?рышында ?ал?ан бір ?апты?.
?зімнен ?зім тістенем,
Шарабым да т?р ішпеген.
?йы?тайын десем ?ор?амын,
К?рмейтін с?мды? т?с к?рем.
(Тіршіліктен теперіш к?рген жас жігіт егіліп жылап т?р.)
-Мен жа?дайы ?жепт?уір отбасында д?ниеге келдім.?п деп ?се баста?аннан еште?еден таршылы? к?ргенім жо?.Бас?а балалар ішпегенді іштім, кимегенді кидім.ір с?збен айт?анда,?те ерке болып ?стім. ?ке-шешем бар дегенімді жасады.анда-санда ?кем мен тентек бол?ан кезде,ай?айлап ?рса бастаса анам: «Ойбай,жал?ыз балада не? бар?»-деп ара т?сетін.
(Сонау балалы? ша?ы есіне т?скен жігіт ж?зін ?имасты? са?ыныш басып біраз ?нсіз ?алды.)
?лпештеп алды анам алдымнан шы?ы,
?асымнан кетпес ?и?аш ?адам шы?ып.
Ата-ана перуана боп перзенті ?шін,
К?н кешер к?рсетпе деп жаманшылы?.
Арда?тап ата-ана?ды сол секілді,
?ынжылтпай ?ызмет к?рсет адамшылы?.
Т?седі еске кей кез бала кезім,
Бала кезім. кетуші ем дала кезіп.
А? ?айын?а шай?ал?ан ?араушы едім,
?араушы еді м?лдіреген ?ара к?зім.
- И?, ата-анамны? еркелеткені мені одан ?рі ??тырта т?сті.Жетінші сынып?а жеткенше екі-?ш мектепке ауысып ?лгердім.Неге дейсіз ?ой.Т?ртіпсіздігім ?шін.Бір к?ні к?рші подъезге жа?а отбасы к?шіп келді.Оларды? да мен секілді ?лы бар екен.Сонымен «іздегенге с?ра?ан» дегендей,екеумізді? ж?бымыз жазылмайтын болды.Оны? менен айырмашылы?ы наша «дегшен» п?лені? д?мін ерте тат?ан екен.Енді мен де шеге бастадым.Нашаны? адам баласына ?келетін ?асіретін ол кезде кім білген? Егерде білген болсам тіріде жолаймын ба?!
Тамырын умен суарып,
Денсаулы? деген егісті?,
Шірітіп апсы? біразын,
?аламат ?ымбат жемісті?.
Инемен таза дене?ді,
Тесуге неге келісті?
К?к т?тінмен уланып,
Ащы суды неге ішті??
Т?секке асыл азамат,
Ауру ае?деп ??лайсы?.
Д?рігерлерді мазалап,
Не ?шін енді жылайсы??
(Денесін сыр?ат сыздат?ан жас жігіт жасаура?ан жанарын т?мен салып,с?йлеп кетті.)
- Содан арада екі-?ш жыл ?тті.Б?л кезде мен темекісіз, есірткісіз т?ра алмайтын д?режеге жеттім.?зім секілді достарым да к?бейді.Олар ар?ылы сар?ыш с?йы? ??йыл?ан инеге де а?сарым ауды.Не ??діреті барын,сол инені к?рсем аузымнан суым шы?ып,есім кететінБ?л кезде ?кем автомобиль апатынан ?айтыс болды.Жал?ыз анамны? жи?ан-тергені есірткіні? айырбасына кетті.Мен сол ??лдыра?аннан ??лдырай бердім.Бірде ?атты сал?ын тиіп ауру?ана?а т?стім.Д?рігерлер мені? СПИД-пен ауыратынымды аны?тапты.Т?рт-бес жыл білмей ж?ріппін.
Таусылма? д?м.Бітпек ?мір-?зенім.
Мені?-да?ы жетті кетер кезе?ім.
Оны к?птен тар?ама?ан ?ай?ы мен
Ж?регімні? м?? к?зінен сеземін.
«?лермін» - деп к??ірінем,к?йзелем,
Мені есірткі найзасымен т?йреген.
?з ?лімше арман-к?лде ж?зе алмай,
?анатымнан жаралан?ан к?йде мен.
-Со??ы кезде ?мір-тірлік, таби?ат, жаратылыс туралы к?п ойланатын болдым.О, жаратылыс! Жары? д?ние! Кеш мені! Шынында да адам ?мірі ?ажап екен ?ой.Бір-а? ?мір! Осы бір-а? рет берілген ?мірінде ?артай?анша ж?ріп, о д?ниеге аттанса? арманы? бар ма? Б??ан кім кін?лі? Балалы? па, шалалы? па, ?лде еркелік пе? ?азір ?ой ішім жидіп к?йіп кетеді,?кінішті? улы запыраны б?кіл денемді ?алтыратады.Б?рі кеш енді.
О, Жарат?ан!
Ж?мырт?адай ж?мыр жер мен т??керілген тай?азандай к?к аспан! Сендер естисі?дер ме, мына мені? зарымды? Айты?даршы,??т?аратын к?ш бар ма, мына мендей бейба?ты.
(М??лы ащы ?уен ойналады.)
Б?л тірлікте не тындырдым, не к?рдім,
??рбанымын СПИД деген кеселді?.
А?тамай-а? кетіп барам арманы?,
«Жал?ыз бала» деп ?сірген ?кемні?.
Кім кін?лі,аяла?ан анам ба?
Бар ?ажетті даярла?ан ?о?ам ба?
Тек ?ана ?зім кін?лімін сол ?шін
Улы дертті? ??рбаны мен болам да.
Жас жеткіншек!
?здері?е ?лер кезде айтып кету борыщым,
Ауырса?дар б?л кеселмен,
Д?рігер де бере алмайды ?ол ?шын.
??т?аратын к?ш жо?,онда ?лсіз тірі ?ліксі?,
Жат ?дет пен темекіге, есірткіге жолама?дар сол ?шін!
Азалы да ащы ?уен ?айта ойнады.Жан т?згісіз азап?а т?скен жас бейба? алас?ра д??бекшіп,жерге ??лайды.Б?л оны? а?ты? с?зі еді.
Г?лмаржан: СПИД-наркотикті егеушілерді? инесі ар?ылы ж??ады. СПИД-тен са?тану ?шін не істеу керек?Мысалы: ішімдікке ?уестік,токсикоманды?, шылым щегу сия?ты осындай заттардан аула? бол?ан ж?н. Ол ойды да, бойды да ?сірмейді. ?айта денсаулы?ы?ды ?лсіретіп,?мір жасы?ды ?ыс?артады.Ал, дені саудан, жаны саудан арты? еште?е жо?.Байлы? та, ба?ыт та сол емес пе?
Т?леген: ВИЧ, ?аза?ша АИТВ-адамда?ы иммунитет тапшылы?ы вирусы, ж??тыр?андар ж?не СПИД –пен ауыратындар саны ?те жылдам к?беюде.Тіпті б?л дерт балалар ?міріне де балта шабуда.
Айдана: Оларды? арасында ауру ж??тыр?андарды былай ?ой?анда СПИД-тен ?айтыс бол?ан ата-аналарды? жетім ?ал?ан 15 жас?а дейінгі ?л-?ыздарыны? саны 9 млн-?а жеткен.
Мейрамг?л: Еліміздегі ВИЧ ж??тыр?ан азаматтарды? саны 900-ге жетті.Оны? ішінде СПИД-пен ауыратындар саны-25. тек Алматыда ВИЧ ж??тыр?андар саны-38.
Тал?ат: СПИД ауруын тудыратын вирус-ВИЧ н?рестеге осы аурумен ауыратын ананы? ??рса?ында жат?ан кезінде немесе д?ниеге келгеннен кейін ?ан ар?ылы,емізгенде ж??ады.
Дархан: Кейде СПИД вирусын ж??тыр?ан адамны? ?анынан ем ретінде сау бала?а ??й?анда да, бір рет ?ана ?олданатын инені ?айталап ?олдану кезінде де ж??уы м?мкін.
Г?лдана: ?асыр дерті – СПИД ?ршіп т?р.Баспас?з бетіндегі со??ы м?ліметтер бойынша ?аза?станда ВИЧ инфекциясын ж??тыр?андар саны 1159 болса, 30 адамны? СПИД-ке ?шыра?анын м?лімдеді. Оны? негізгі оша?ы ?ара?анды, Теміртау, Алматы ?алалары болып отыр.
Денсаулы?ы?ды ойласа? (лото)
Ж?мыр жерді мекендеген халы?ты? сонау, ерте заманнан бері айтылып,?асырлар бойы с?рыпталып келген інжу-маржандай асыл да,даналы с?здері бар.Осынау ?ибратты с?здер адамзат баласыны? денсаулы?ына зиянды ?рекеттерді де жан-жа?ты ?амты?ан.Медицинада с?з ??діретіні? шарапатына ?лшеу жо?.Азабын ар?алатып ді?кесіне тиген жаман ?деттен ??тыла алмай,амалсыз к?ніп, медет, к?мек тілеп алдына келген нау?ас?а д?рігерді? тауып айт?ан бір жылы с?зі тамаша ?уат береді.
И?, ма?ал-м?телдер – ?асырлар бойы с?рыпталып, с?луланып, салма?танып, кемелденген с?з асылы, парасатты т?рбиеші, ?діл сыншы, адал а?ылшы ?ана емес, сонымен бірге епті, есті емші де.
Карточкалар ?лестіріледі. (ма?ал-м?телдерді? екінші бір б?лігі жазыл?ан).
Бірінші б?лігін ж?ргізуші о?иды,екінші б?лігін тауып о?у керек.
1. Ішпеген,шылым шекпеген
Жасайды жылдар к?птеген
2.?зарт?ы? келсе ??мырды,
Таста ара? пен шылымды.
3. Темекіні? кермегі-
Еріккенні? ермегі.
4. Шарап-ара? іші?е к?шеді,
А?ыл ш?лмек ішіне т?седі.
5. Жабылады шарабы?ды ішерде,
Б?ле т?нсе,жо? араша т?серге.
6. Жасында темекісін буда?тат?ан,
К?ркілдеп ?артай?анда с?лап жат?ан.
7. Адам ара?ты ішеді.
А?ыл ара?ты ішеді.
8. О басында ?зі? са?тан, са? боп ж?р,
Одан кейін ?згелерді са?та?дыр.
?орытынды: ТЕСТ
1. СПИД ж??палы ма?
а) И?
?) Жо?
2. СПИД вирусын не дейміз?
а) Кох талшы?ы
?) Айде
б) А вирусы
3. ?ай жылы СПИД вирусы ашылды?
а) 1983
?) 1985
б) 1956
в) 1988
4. Ауру белгілері бірден біліне ме?
а) и?
б) жо?
5. СПИД ?андай жолдармен таратылады?
а) жынысты? жолдар ар?ылы
?) ?ан ар?ылы
б) та?ам ар?ылы
в) насекомдар ар?ылы
г) кір ?ол ар?ылы.
6. ?ай континетте адамдар СПИД-пен ауыр?анын білмеген?
а) Африка
?) Азия
б) Америка
г) Австралия
7.?аза?станда СПИД-пен ауыратын адамдар кімдер?
а) жастар
?) балалар
в) ?лкен адамдар
8.СПИД-ті ?андай жа?дайда д??тыруы м?мкін.
а) норкомания
?) ??гіме кезінде
в) темекі шегу
г) жез?кшелік
9.Д?ниеж?зілік СПИД-пен к?рес к?ні?
а) 1 ?азан
?) 1 желто?сан
б) 1 ?а?тар
10 ?ай ел СПИД-пен ауыр?ан адамдарды бас?а арал?а апарып тастайды,олар?а жа?дай жасайды?
а) Жапония
?) Канада
б) ?ытай
в) Куба
?орытынды:
СПИД адамзат алдында т?р?ан жа?а ж?не ?иын проблема ол тек медициналы? ?ана емес,?леуметтік проблема.Н.?. Назарбаевты? «?аза?стан-2030» стратегиялы? ба?дарламасыны? 4 басылымында барша жастарды салауатты ?мір салтына ша?ырды.