?аза? хал?ыны? ?лтты? ма?танышы Шо?ан Шы??ыс?лы У?лиханов бірнеше ?ылым саласында е?бек етіп, оларды? ?р?айсысында ?шпес із ?алдыр?ан
Географиялы? атаулар?а т?сініктемелер Шо?анны?, ?сіресе, жол жазбаларында к?птеп кездеседі.М?селен, Тянь-Шань ар?ылы Ысты?к?лге сапарында ?ана 25 атау?а т?сініктеме береді.Тянь-Шаньнан ?аш?ар?а асу жолында Чахр?орым, К?біргенті, Геджеге сия?ты тек орыс о?ырманы ?ана емес, жергілікті халы?ты? ?зі де т?сіне бермейтін к?птеген атауларды? сырын ашып берді.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Просмотр содержимого документа
«Ш.У?ЛИХАНОВ Ж?НЕ ІШКІ АЗИЯ ТОПОНИМИКАСЫ»
БАЯНДАМА
Ш.УӘЛИХАНОВ ЖӘНЕ ІШКІ АЗИЯ ТОПОНИМИКАСЫ
Қазақ халқының ұлттық мақтанышы Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов бірнеше ғылым саласында еңбек етіп, олардың әрқайсысында өшпес із қалдырған
Географиялық атауларға түсініктемелер Шоқанның, әсіресе, жол жазбаларында көптеп кездеседі.Мәселен, Тянь-Шань арқылы Ыстықкөлге сапарында ғана 25 атауға түсініктеме береді.Тянь-Шаньнан Қашқарға асу жолында Чахрқорым, Күбіргенті, Геджеге сияқты тек орыс оқырманы ғана емес, жергілікті халықтың өзі де түсіне бермейтін көптеген атаулардың сырын ашып берді.
Шоқанның Ішкі Азияға саяхаттары кезінде қамтыған аумағының ауқымдылығы оның түсініктеме беріп, талдау жасаған географиялық атауларының тек сан жағынан ғана емес, тілі жөнінен де сан алуандылығана себеп болған.Оның еңбектерінде қазақ, қырғыз және басқа түркі халықтарымен қатар моңғол, қалмақ, қытай тілдеріндегі атаулардың түсініктемелері де көптеп кездеседі.Ш.Уалиханов – қазақ жерінде кездесетін моңғол, қалмақ, қытай атауларына тұңғыш ғылыми тұрғыдан түсініктеме берген ғалым.
«Алтынемел – моңғол атауы, - деп жазады саяхатшы өзінің Ыстықкөл сапары күнделігінде, - Бұл маңда қазіргі кезге дейін қалмақ атауларымен аталатын жерлер баршылық: Цаган-Бұғы(А бұғы), Лабасы, т.б.» (1 том 351бет)
Ш.Уәлиханов шекара және сауда мәселелерімен Құлжаға барған сапарында, Қашғарияда тұрған кезінде және жинаған мағлұматтарын қорыту үстінде Ішкі Азия картасындағы қытай атауларына көп көңіл бөлді.Қытай және моңғол атауларының мәнін анықтау оған Тянь-Шаньның орографиялық құрылысын ғылыми негізде талдауға мүмкіндік береді.(2 том, 15-18 беттер)Тянь-Шань – Тәңірі тау, Куэн-Лунь – Жуалы тау, Бэй-Шань – Ақ тау, Сюэ-Шань – Қарлы тау, Бинь-Шань – Мұзды тау, Фу-шу-шань – ұзақ өмір тауы, Хуан-хэ – Сары өзен, Янцзы цзянь – Көк өзен, Лобо-Нор – Жұлдыз теңізі, Үрімші – Күл шұқыр, т.б. түсініктемелер Ішкі Азия туралы географиялық мағлұматтарды толықтыра түседі. Қытай және моңғол атауларын қатар қойып, салыстыру арқылы ғалым Орта Азияның орографиялық құрылысын айқындап, аша түседі. «Тянь-Шань жотасының қытайларға «Саваци-Дауан» деген моңғол атауымен белгілі бөлігі, - деп жазады саяхатшы ғалым, - Мұсар-Дауанға жалғасады да, Ыстықкөлдің оңтүстік жағалауын бойлап өтеді...Сібір және Орынбор корпустарының штабтарында жасалған орта Азия картасындағы таулар қытайдың Саваци-Тағ дегеніне сәйкес келетін әйгілі Тянь-Шань жотасының түпкілікті атаулары» (2 том, 16-бет)
Қорыта айтқанда, Ш.Уәлиханов Ішкі Азия жер-су аттарын талдау арқылы топонимикалық зерттеулердің алдыңғы қатарынан орын алады.Сонымен бірге, ағартушы ғалым географиялық атаулар мен ұғымдарды қалыптастыру жөнінде де алғашқы қадам жасағандардың бірі болды.
