Просмотр содержимого документа
«Методичка «Келі?із, ?аза?ша ?йренейік» »
Солтүстік Қазақстан облысы
Ғ.Мүсірепов атындағы аудан
КММ «Тахтаброд орта мектебі»
«Келіңіз, қазақша үйренейік»
2014ж
Б
ірінші сабақ
Сабақтың тақырыбы: Қазақ тілінің орыс тілінен ерекшелігі. Фонетика. Қазақ тіліне тән дыбыстарға сипаттама. «Ә» және «Ө» дыбыстарына тоқталу. Сәлемдесу, танысу.
Сабақтың мақсаты: Қазақ тілінің төл дыбыстарын дұрыс айта білуге дағдыландыру, соның ішінде «Ә» және «Ө» дыбыстарының «А» және «О» жуан дауысты дыбыстарынан айырмашылығын айту, мысалдар келтіру арқылы төл дыбыстардың дұрыс айтылмауы мүлдем басқа мағына беретіндігіне баса назар аудару, «О» дыбысының қазақ және орыс тілдерінде айтылуындағы айырмашылыққа тоқталу.
Сабақтың барысы: Жаңа сабақ түсіндіріледі. «Ә» және «Ө» дыбыстарына тоқталып, сәлемдесуге қатысты сөйлесу үлгілері беріледі.
Жаңа сабақ: Қазақ тілінің төл дыбыстарына қысқаша анықтама беріледі де, содан соң, Ә, Ө дыбыстарының ерекшеліктері туралы айтылады.
Казахский алфавит основан на кириллице и включает 42 буквы, 9 из которых отражают специфические звуки казахского языка: ә, і, ы, ұ, ү, қ, ғ, ң, һ. Буквы в, ф, ц, м, ч, щ, ъ, ю, я используются только при написании слов иноязычного (в основном русского) происхождения.
1
Звук Ө представляет собой мягкую разновидность звука О. При произношении этого звука органы речи распологаются примерно так, как русское е в словах летчик, тетя, но значительно тверже и с очень сильным выпячиванием и округлением губ.
Звук о произносится так же, как и русский о, но в русском языке в безударном слоге о редцидируется, т.е. произносится как О: русс. Окно, подоконник; каз. Орамал «платок», жолдас «товарищ».
Букву «О» нужно произносить так, как пишется, потому что, неправильное произношение искажает смысл слова и дает другой смысловой оттенок.
Иә, еліміздің үлкендігі соншалық –оңтүстігінде жемістер гүлдеп, жер бетін астық жапқанда, солтүстігінде әлі қар жатады.
Қазақстанның жері де үлкен, пайдалы кендерге де өте бай екен.
Республикамыздың табиғат байлығы мол.
91
Мысалы: құттықта-ғы-м келіп тұр (настоящее время)
құттықта-ғы-м келді (прошедшее время)
құттықта-ғы-м келеді (будущее время)
Желательное наклонение глагола изменяется не только по лицам и по времени, но и по числам (единственное число и множественное число).
Мысалы: Сенің Қазақстанға бар-ғы-ң келіп тұр ( Ты хочешь поехать в Казахстан)
Олардың Көкшетауға бар-ғы-лары келіп тұр (Они хотят поехать в Кокшетау)
3.Лексикалық және грамматикалық минимумдарды пайдаланып, сөйлесім үлгісімен құрастырамыз.- Используя грамматический и лексический минимум урока, составляем диалог.
-Ирина, сен қай жерде тудың, қайда өстің?
Мен Ақмола облысының Көкшетау қаласында туып-өстім. Алматыға оқу үшін келдім. Сен ше?
Мен Омбы қаласынанмын. Қазақстанға қазақ тілін үйренейін деп келдім. Қазақстан туралы көп оқыдым, бірақ өз көзіммен көргім келді.
Дұрыс, Виталий. Қазақстанның қай жерінде болдың?
Қазақстанның барлық жерлерін араладым. Солтүстігі өте салқын, ал оңтүстігі өте ыстық екен.
90
Жақсы /Жаман емес. Өзіңіздің халыңыз, денсаулығыңыз қалай? (-Хорошо./
Неплохо. А как ваши дела, ваше здоровье?/
Жақсы! Рахмет! –Хорошо! Спасибо!
Қандай жаңалықтарыңыз бар? – Какие новости ?
Бәрі орынша. –Все по-прежнему.
Құдайға шүкір! Ептеп жүріп жатырмыз. –Слава богу! По тихоночку живем.
Қош келдіңіз! –Добро пожаловать!
Қайырлы таң /күн- Доброе утро! Добрый день!
Кеш жарық! –Добрый вечер!
Екінші сабақ
Сабақтың тақырыбы: Фонетика. Қазақ тіліне тән дыбыстар.
«Ы» және «І» дыбыстарына тоқталу. Танысу
Сабақтың мақсаты: Қазақ тілінің төл дыбыстарын дұрыс айта білуге дағдыландыру,соның ішінде «Ы» және «І» дыбыстарының айырмашылығын айту, мысалдар келтіру арқылы төл дыбыстардың дұрыс айтылуы мүлдем басқа мағына беретіндігіне баса назар аудару.
Сабақтың барысы: Жаңа сабақ. Қазақ тілінің төл дыбыстардың бірі - Ы,І дыбыстарының ерекшеліктері туралы.
Первый звук, с которым предстоит познакомиться, звук ы, который на писъме обозначает буквой Ы,ы.
3
При произношении этого звука нижняя челюсть приподнимается вверх, губы чуть растягиваются, язык отодвигается назад. Звук произносится твердой свехкратно. Звук ы встречается во всех позициях слов
В начальной позиции В медиальной позиции
Ым- мимика Дауыс-голос
Ырым-примета Отырыс-заседание
Ыдыс–посуда Орынбасар -заместитель
Ынта-прилежание Дыбыс -звук
Қызмет- должность
Дауыс-голос
В конце слова
хатшы- секретарь
жұмысшы-рабочий
ынталы-усердный
зиялы-интеллегентный
облыстық-областной
Мягкой парой ы является звук і, который на письме передается буквой І,і. При произношении этого звука губы чуть растягиваются, язык продвинут вперед. Встречается во всех позициях слова:
Кітап- книга
Кіріс -доход
Біз - мы
Білімді- образованный
Міндет- обязанность
Кезекші- дежурный
4
Егеменді мемлекет –суверенное государство
жер көлемі –площадь земли
созылып жатыр –простирается
шаршы шақырым –квадратный километр
байлық –богатство
пайдалы кен –полезные ископаемые
дамыған ел – развитая страна
халқының саны –численность населения
республиканың табиғаты –природа республики
биік таулар – высокие горы
жазық дала – степь (равнина)
ірі өзендер –крупные реки
терең көлдер – глубокие озера
солтүстік -север
оңтүстік –юг
шығыс –восток
батыс –запад
Енді сабақтың грамматикалық тақырыбымен танысыңыздар. А теперь ознакомтесь с грамматической темой урока.
Қалау рай (желательное наклонение) выражает намерение, желание говорящего и образуется путем прибавления к основе глагола аффикса –ғы / гі, -қы/кі, к которой прибавляются аффиксы принадлежности соответствующего лица, а дальше следует вспомогательный глагол келу.
89
не аласыз?
- Қызылырақ алмадан 1 килограмм, сап-сары алмадан 1 килограмм және ең үлкен қарбыздың біреуін беріңіз.
- Тропикалық жемісқақтың қандайы бар?
- Кептірілген апельсин мен манго бар.
возмете?
- 1 килограмм красных (красноватых) яблок, 1 килограмм желтых (желтый-прежелтый) яблок и самый большой арбуз.
-А из тропических сухофруктов что у вас есть?
- Есть сушеный апельсин и сушеное манго.
Жиырма төртінші сабақ
Сабақтың лексикалық тақырыбы: Менің елім -Қазақстан
Сабақтың мақсаты: «Менің елім -Қазақстан»тақырыбына қатысты коммуникативтік сөйлесім үлгілерін сабақтың лексикалық және грамматикалық минимумдарына негізделе отыра меңгерту.
Сабақтың барысы:
Алдымен төменде берілген лексикалық тақырыпқа байланысты минимумдарды оқып шығып, естеріңізге сақтаңыздар.
Егеменді мемлекет –суверенное государство
88
Танысу-Знакомство (знакомиться ).
Таныс бол! Таныс!-Будь знаком! Знакомься!
Танысыңыз!- Знакомьтесь!
Таныс болайық!- Будем знакомы!
Танысайық!- Познакомимся!
Кел, танысайық!- Давай познакомимся!
Танысқаныма қуаныштымын – Рад (а) знакомству.
Танысқаныма өте қуаныштымын -Очень рад (а) знакомству .
Диалогтармен танысыңыздар .
І. - Сәлеметсіз бе ? Танысайық !
Менің атым Жақсылық . Ал сіздің аты –жөніңіз кім ?
Менің аты –жөнім Оспанова Айман Маратқызы .
Танысқаныма қуаныштымын .
Мен де сізбен танысқаныма өте қуаныштымын .
Сіздің жасыңыз нешеде ?
Жасым қырықта .
Жұмыс орны мен лауазымын анықтаңыз.-
Уточните место работы , должность.
-Сіз қайда ( қай жерде ) жұмыс істейсіз ?
-Мен әкімдікте жұмыс істеймін .
-Ал мен қаржы департаментінде жұмыс істеймін .
-Сіздің жұмыс орныңыз қайда ?
5
-Жұмыс орным төртінші қабатта, төрт жүз отыз тоғызыншы бөлмеде.
-Әкімдік қай жерде орналасқан ?
-Ол Абай көшесіндегі , сексен үшінші үйде орналасқан .
ІІ. –Қайырлы кеш, қарындас!
Қайырлы кеш!
Ғафу етіңіз, есіміңіз кім?
Есімім Айсұлу.
Жұмыс істейсіз бе, оқисыз ба?
Жұмыс істеймін.
Қайда жұмыс істейсіз?
Мен Әділет министрлігінде қызмет атқарамын.
Сізді қашан жолықтыруға болады?
Кешіріңіз, мен асығып тұрмын.
Көріскенше сау болыңыз!
Қош болыңыз!
Үшінші сабақ
Сабақтың тақырыбы: Қазақ тіліне тән Ұ,Ү дыбыстарына сипаттама, ай аттары.
Сабақтың мақсаты: Қазақ тіліне тән Ұ және Ү дыбыстарын дұрыс айта білуге дағдыландыру, Ұ дыбысы мен Ү дыбысының айырмашылығын көрсету.
6
ІІІ. Ал енді «Көкөністер мен жеміс-жидектер бөлімінде» тақырыбындағы диалогтармен танысыңыздар.
Сатып алушы көкөніс, жеміс-жидек бөлімінде
Покупатель в отделе овощей и фруктов
- Сәлеметсіз бе?
- Сәлеметсіз бе?
- Сіздерде көкөніс бар ма?
- Иә, бар.
- Онда маған ең ұсақ қиярдан 3 килограмм, тәтті бұрыштан 4 килограмм және ірілеу қырыққабат өлшеп беріңіз.
- Гүлді қырыққабат қашан түседі?
- Гүлді қырыққабат келесі аптада болады.
- Ал қызанақ жаңадан әкелінген бе?
- Иә, қызанақтың бұл сорттары өте жақсы.
- Жақсы, жеміс-жидектен
- Здравствуйте.
- Здравствуйте.
- У вас есть овощи?
- Да, есть.
- Тогда взвесьте, пожалуйста мне 3 килограмма самых мелких огурцов, 4 килограмма сладкого перца и покрупнее одну капусту.
-Когда будет цветная капуста?
-Поступление цветной капусты будет на следующей неделе.
- Помидоры у вас свежие?
- Да свежие, эти сорта помидоров очень хорошие.
- Хорошо, из фруктов что
87
Мысалы: қара «черный» - қап-қара «черный-пречерный»
сары «желтый» - сап-сары «желтый – прежелтый»
ІІ. Жаңа сабақтың лексикалық минимумы таныстырылады.
«Көкөністер» тақырыбының сөздігі:
Қырыққабат – капуста шалғам - редиска
Картоп – картошка қызылша - свекла
Пияз – лук аскөк - укроп
Сәбіз – морковь ақжелкен - петрушка
Қияр – огурец сарымсақ - чеснок
Бұрыш – перец асқабақ - тыква
Қызанақ – помидор көкбұршақ – зеленый горошек
«Жеміс-жидектер» тақырыбының сөздігі:
Алма – яблоко шие - вишня
Алмұрт – груша қарақат - смородина
Шабдалы – персик тошала - крыжовник
өрік – урюк қарбыз - арбуз
құлпынай – клубника жүзім - виноград
таңқурай – малина қауын – дыня
мейіз – изюм жемісқақ – сухофрукты
86
Ай аттарын үйрету және сан есім мен ай атын қолдана отырып, күнді дұрыс айта білуге үйрету. Мысалы: Бүгін жиырма сегізінші ақпан.
Сабақтың барысы: Қазақ тіліндегі Ұ,Ү дыбыстарына нақты мысалдар келтіріп, олардың ерешеліктері, дұрыс жазылуы мен дұрыс айтылуы туралы айту.
Произношение специфических гласных звуков: Ұ,Ү
Звук ұ произносится твердо и сверхкратко. Для того чтобы произнести необходимо губы сильно вытянуть вперед, а язык отодвинуть назад. Этот звук в русском языке аналогов не имеет , однако напоминает звук средний между (о) и (у). Например, в слове туман, но в казахском языке он более закрытый: тұман.
Ұ -жұмыс-работа
Тұтқа-трубка
Айтылуы Жазылуы
Күндүз күндіз
Мүлүк мүлік
Құлұн құлын
Жұмұс жұмыс
7
Жұп-нечетный
Дұрыс-правильно
Звук ү является мягкой разновидностью ұ. Произносится мягко и кратко: дом- үй, үш- три. Надо учесть, что при произношении этого звука кончик языка продвигается вперед, а губы выпячиваются меньше, чем при произношении ұ.
Ү- жүз- сто
Үшін- за
Үлкен- большой
Нужно правильно произносить специфические звуки казахского языка, потому что, неправильное произношение искажает смысл слова. Например:
Құн-стоимость Ұш-лети Ұн-мука
Күн-день, солнце Үш-три Үн-звук
Ай аттары
Қаңтар-январь Наурыз-март
Ақпан-февраль Сәуір-апрель
Мамыр-май Шілде-июль
8
чернее, қарарақ- еще чернее, қап-қара настоящий черный и өте қара –очень черный.
Қазақ тілінде сын есімнің үш шырайы бар: жай шырай, салыстырмалы шырай, асырмалы шырай.
В казахском языке имеются три степени сравнения: положительная, сравнительная и превосходная.
Жай шырай (положительная степень).
Мысалы: көк (синий), үлкен (большой), тәтті (сладкий).
Салыстырмалы шырай (сравнительная степень) образуется путем прибавления к положительной степени суффиксов двух типов.
а) – рақ , - рек;
- ырақ, - ірек;
Мысалы: сары- сары-рақ (желтоватый), жасыл- жасыл-ырақ (зеленоватый)
б) –лау, -леу,-дау,- деу; - тау,- теу;
Мысалы: ащы- ащы-лау (горковатый), қоңыр- қоңыр-лау (коричневатый).
Асырмалы шырай (превосходная степень)
а) путем сочетания положительной степени с наречиями: өте «очень», аса «наиболее», ең «самый», тым «слишком».
Мысалы: дәмді «вкусный» - өте дәмді «очень вкусный»
б) путем удвоения первого слога прилагательного и добавления соединительного – п.
85
Жылқы етінің бір келісі (килограмы) алты жүз теңге тұрады. Қанша өлшейін?
Жас ет болса 2 килограмм өлшеңіз.Қазы неше теңге тұрады? Шұжық ше?
Қазы қымбат, жеті жүз елу теңге. Шұжық бар ма?
Ертең келіңіз. Қазір жоқ.
Жақсы, онда екі келі ет өлшеп беріңіз.
Жиырма үшінші сабақ Сабақтың тақырыбы: Көкөніс, жеміс-жидек бөлімінде
Грамматикалық тақырыбы:Сын есімнің шырайлары
Сабақтың мақсаты:«Көкөністер мен жеміс-жидектер бөлімінде» тақырыбындағы лексикалық минимуммен таныстыра отырып, сөйлесу үлгілерін құрастыру.
Сабақтың барысы
І. Грамматикалық тақырып түсіндіріледі.
Предметы и явления окружающей действительности кроме общих признаков имеют частные индивидуальные оттенки. Они определяются путем сравнения их друг с другом. Мысалы: слово қара-черный имеет различные оттенки қаралау –
84
Маусым-июнь Тамыз-август
Қыркүйек-сентябрь Қараша-ноябрь
Қазан-октябрьЖелтоқсан-декабрь
Мысалы: Жылдың бірінші айы қай ай?
Наурыз жылдың нешінші айы ?
Түсінісу, тіл табысу Взаимопонимание
Сіз мені түсіндіңіз бе?
Вы меня поняли?
Иә.......
Да
Иә, әрине
Да, конечно
Жақсы, мақұл Хорошо, ладно
Түсінікті ме? Понятно?
Иә, түсіндім. Да,понял
Сіз мені түсініп тұрсыз ба?
Вы меня понимаете?
Мен сізді түсінбедім.
Я вас не понял.
9
Иә, жақсы түсініп тұрмын. Да,я вас хорошо понимаю.
Бәрі де түсінікті. Все понятно.
Түсінемін, бірақ.... Понимаю,но.....
Төртінші сабақ
Сабақтың тақырыбы: Қазақ тіліне тән «Қ» және «Ғ» дыбыстарына сипаттама, қоштасу рәсімі.
Сабақтың мақсаты: Қазақ тіліне тән Қ және Ғ дыбыстарының дұрыс айтылуы мен дұрыс жазылуына, қазақ тіліндегі «Қ»дыбысы мен орыс
тіліндегі «К» дыбысының жазылуы мен айтылуындағы айырмашылықтарға тоқталу. Қоштасу рәсімін көрсету.
Сабақтың барысы: Қазақ тіліндегі Қ,Ғ дыбыстарына нақты мысалдар келтіре отырып, дұрыс жазылуы мен айтылуына тоқталу.
Специфический звук казахского языка-звук қ. На письме он обозначается буквой Қ,қ. Этот звук сочетается только с твердыми гласными а,о,ұ,у,ы.
10
Встречается во всех позициях слова: қазақ (казах), оқулық (учебник), ақ (белый). При произнесении звука қ задняя часть языка полностью смыкается с
-ыңыз, -іңіз, после согласных, в соответсвии с законом сингармонизма
-ңыз, -ңіз, после гласных, в соответсвии с законом сингармонизма
3. Лексикалық және грамматикалық минимумдарды пайдаланып, сөйлесім үлгілерін құрастырамыз.
А теперь ознакомтесь с диалогами.
Нан бөлімінде – В хлебном отделе
Нан жаңа піскен бе?
Әрине, біз ылғи жаңа піскен нанды сатамыз.
Маған бір бөлке ақ нан, екі тоқаш беріңізші.
Нан - 45 теңге, ал екі тоқаш 50 теңге тұрады. Сізден 95 теңге.
Міне, ақшаны алыңыз. Рақмет.
Сүт бөлімінде –В молочном отделе
Бір литр сүт неше теңге тұрады?
Бір литр сүт жүз жиырма теңге тұрады.
Маған бір литр сүт, жарты келі май өлшеңізші.
Қаймақ алмайсыз ба?
Жоқ, рақмет. Қанша төлеуім керек?
Үш жүз жиырма теңге төлейсіз.
Прочитайте беседу продавца мясного отдела с покупателем.
Ет алыңыз. Бүгінгі ет жақсы, майлы.
Жылқы еті бар ма?
83
В настоящем уроке слова в барыс септік сочетаются с глаголами переходного настоящего времени и формами повелительного наклонения. Запомните способ образования глаголов переходного будущего времени и формы повелительного наклонения ІІ лица, единственного числа.
Ауыспалы осы шақ -переходное настоящее время глагола служит для выражения привычного (каждодневно повторяющего)действия и имеет простую и сложную формы.
Простое Ауыспалы осы шақ образуется от начальной формы глагола с помощью суффиксов деепричастия –а, -е, -й и жіктік жалғау ( личные окончания).
Мысалы, ал – а – мын; бар – а – мын; кел – е – мін; күт – е – міз; шақыр – а – мыз;
төле – й – мін.
Суффикс – а после согласных, после твердой основы;
Суффикс – е после согласных, после мягкой основы;
Суффикс – й после гласных, после твердой и мягкой основы;
В. Бұйрық рай ІІ лица вежливой формы, единственного числа образуется с помощью окончаний принадлежности -ыңыз, -іңіз, -ңыз, -ңіз, мысалы, бер –іңіз(дайте), төле –ңіз (заплатите), ал –ыңыз (берите), сат –ыңыз (продайте), өлше –ңіз (взвесьте).
82
задней частью нёба, после чего потоком воздуха мгновенно размыкается.
Запомните слова:
Рақмет - спасибо
Денсаулық - здоровье
Жақсы - хорошо
Байлық -богатство
Қалам - ручка
Қуаныш -радость
Ақпарат -информация
Ақылды -умный
Бақыт-счастье
Жалақы -зарплата
Қағаз-бумага
Зейнетақы -пенсия
Оқытушы -преподаватель
Қызық -интересно
Нужно правильно произносить специфические звуки казахского языка, потому что неправильное произношение искажает смысл слова.
Например:
күл- зола
құн- стоимость
қол- рука
күн- день, солнце
көл- озеро
қ
11
ару- оружие
құс- птица
көру- видеть
күз- осень
қону-сесть, приземлиться
қыр- степь
көну- согласиться
кір- зайди,войди
қан- кровь
кен- ископаемые
құл- раб, слуга
Звук ғ на письме обозначается буквой Ғ,ғ . Он сочетается только с твердыми гласными . Встречается в начальной и медиальной позициях слова:
ғылым (наука), сағат (часы). При произношении этого звука губы чуть открываются, задняя часть языка приподнимается к небу, образуя полный
затвор, затем выдыхаемый воздух разрывает этот затвор, получается шум.
Из этого шума получается звонкий , твердый, гортанный звук ғ-ғ-ғ .
Потренируйтесь в произношении звука,правильно прочитав слова:
слова мягкий, то присоединяется мягкий аффикс: көше - көше+ге (на улицу).
В казахском языке слова в форме барыс септік имеют следующие значения:
1. Объект на которое направлено действие.
Мысалы: Зауре базар+ға бара жатыр. ( Зауре идет на базар)
2. Цель действия. Мысалы: Алма дүкенді аралау+ға келді. (Алма пришла чтобы посмотреть магазин). Цель действия передается не только инфинитивом (аралау), но и существительным. Мысалы: Мен азық-түлік+ке кеттім. - Я пошла за продуктами. В русском языке эта конструкция соответствует творительному падежу с предлогом за.
3. Обозначает лицо, к которому направлено действие. Мысалы: Мен атам-а барамын. –Я поеду к своему дедушке. Мен кәмпитті Айнұр+ға бердім. –Я отдал конфеты Айнур и т.д.
Барыс септік в большинстве случаев передается на русский язык дательными и винительными падежами без предлога и с предлогом к, в, на, за: МенАлматыға бара жатырмын. – Я еду в Алмату. Ол дүкенге келе жатыр.- Он идет в магазин.
Б . Ауыспалы осы шақ (Переходное настоящее время). Бұйрық райдың ІІ жағы, сыпайы формасы, жекеше түрі (Повелительное наклонение ІІ лица, вежливой формы, единственного числа).
81
сүт өнімдері қайда сатыл-а-ды? – где продаются молочные продукты?
бұл қанша тұр-а-ды? – сколько это стоит?
жеміс-жидек қай бөлімде сатыл-а-ды? –в каком отделе продаются фрукты, ягоды?
дүкен сағат сегіз-ге дейін жұмыс істе-й-ді?- магазин работает до восьми вечера
нан бөлімі- хлебный отдел
сүт бөлімі-молочный отдел
ет бөлімі- мясной отдел
тәтті тағамдар бөлімі - отдел «Сладостей»
жаңа піскен нан –свежий хлеб
2. Енді сабақтың грамматикалық тақырыбымен танысамыз.
Знакомимся с грамматической темой урока.
А. Барыс септігі .
Форма барыс септік (Дательно-направительный падеж) обозначает место, в сторону которого направлено действие или цель действия и отвечает на вопросы кімге? (кому?), неге? (чему? зачем?) қайда? (куда?).
Дательно-направительный падеж образуется при помощи окончаний –ға/ -ге, -қа/-ке, -а/-е. Мысалы: қала+ға –в город, үй+ге-домой, базар+ға- на базар.
П
80
рисоединение окончаний барыс септік подчиняется закону сингармонизма. Если последний слог слова твердый, то к нему присоединяется твердый аффикс: қалалар- қалалар+ға (городам). Если последний слог
Грамматикалық тақырыбы: Қазақ тіліне тән «Ң» және «Һ» дыбыстарына сипаттама беру.
Сабақтың мақсаты: Қазақ тіліне тән Ң және Һ дыбыстарының дұрыс айтылуы мен дұрыс жазылу ерекшеліктеріне тоқталу. Өтініш білдірудің формаларын меңгерту.
Сабақтың барысы: Қазақ тіліндегі Ң, Һ дыбыстарына нақты мысалдар
келтіру, дұрыс жазылуы мен айтылуы туралы айту.
Специфический звук казахского языка- звук ң. Ң –носовой, смычный, заднеязычный, эквивалента не имеет. На письме он обозначается
буквой Ң, ң. Этот звук употребляется с твердыми и мягкими гласными казахского языка.
Сабақтың грамматикалық тақырыбы: Барыс септігі, ауыспалы осы шақ, бұйрық райдың ІІ жағы(Дательно-направительный падеж, переходно-настоящее время глагола, повелительное наклонение ІІ лица).
Сабақтың мақсаты: «Азық-түлік дүкенінде» тақырыбына қатысты коммуникативтік сөйлесім үлгілерін сабақтың лексикалық және грамматикалық минимумдарына негізделе отыра меңгерту.
Сабақтың барысы:
1. Алдымен төменде берілген лексикалық тақырыпқа байланысты минимумдарды оқып шығып, естеріңізге сақтаңыздар.
дүкен-ге – в магазин
сауда үйі-не – в торговый дом
базар-ға - на базар
азық-түлік сатып алу-ға –чтобы купить продукты
үзіліссіз жұмыс істе-й-ді – работает без перерыва
азық-түлікті қайдан ал-а-сыз? - где покупаете продукты?
79
командировке. Айгүл жұмыста отыр. Айгуль сидит на работе.
3. Лексикалық және грамматикалық минимумдарды пайдаланып, сөйлем құрастырамыз.
1. Кешіріңіз, әуежайға қалай баруға болады?- Извините, как можно проехать до аэропорта?
2. –Теміржол вокзалына қалай баруға болады? –Как можно доехать до железнодорожного вокзала?
- Ол үшін №1 автобусқа отыру керек. – Для этого нужно сесть в автобус №1.
3.- Мен жолдан адастым- Я сбился с пути. Маған жөн сілтеп жіберіңізші. Укажите мне, пожалуйста, путь. Ш.Құсайынов атындағы қазақ драма театрына қалай жетуге болады? –Как можно доехать до казахского драматического театра имени Ш. Кусайнова?
- Онда автобуспен, таксимен баруға болады? – Туда можно добраться на автобусе, такси.
4. - Орталыққа қандай көлік барады? – На чем можно доехать до центра?
- Орталыққа бару үшін автобусқа отырыңыз. – Чтобы доехать до центра, вы должны сесть в автобус.
- Орталыққа қанша уақытта жетеміз? – Как скоро можно доехать до центра?
5. - Бұл көше базарға апара ма? – Эта улица ведет к базару?
- Тура жүріңіз. –Идите прямо.
-
78
Оңға бұрылыңыз. – Поверните направо.
Встречается в середине и в конце слова: аң (зверь), шаң (пыль), жеңіс (победа), көлеңке (тень) и т.п.
При неправильном произношении звука Н-Ң меняется смысл слова. Когда мы произносим звук «Н», губы открываются, и передняя часть спинки языка приподнимается к небу. При произношении звука «Ң» губы открываются и задняя часть спинки языка приподнимается к небу. Поток воздуха выходит через носовую полость.
Запомните слова:
аңшы - охотник шаң -пыль
аңшылық – охотничество таңертең - утро
аңқау - наивный соң - после
шаңғы - лыжи
заң – закон
шаңғышы - лыжник
кең - просторный
шаңсорғыш - пылесос
мең - родинка
әңгіме - рассказ
тең – равный
Обратите внимание на то, чтобы не отождествляли произношение звука «Н» с произношением звука «Ң». В зависимости от произношения букв «Н» «Ң»
15
меняется значение слов. Поэтому старайтесь научиться правильно произносить их.
Например: он –десять, оң – правый; мен –я, мең – родинка; сен – ты, сең – льдинка; кен – руда; кең –просторный.
Звук һ на письме обозначается буквой Һ, һ . Он сочетается только с твердыми гласными .
Һ - гортанный, согласный звук. Не имеет соответствия, но близок к Х.. Произноситься глухо. Образуется при полном выдохе. Слов со звуком һ в казахском языке очень мало. Употребляются в серединене и конце слова, междометиях. Например: Гауһар, қаһарман, жиһаз, жиһанкез, аһ, уһ еһ, оһо.
Өтініш білдірудің ізеттілік формасы – форма вежливости (просьба)
Өтініш - Просьба
Менің сізге өтінішім бар еді.
- У меня есть просьба к вам.
Айтшы/ айтыңызшы.
-
16
Скажи/скажите.
город). Арман базар+ға бара жатыр. (Арман идет на базар)
2. Цель действия. Мысалы: Қайрат қаланы көру+ге келді. (Кайрат приехал чтобы посмотреть город). Цель действия передается не только инфинитивом (көру), но и существительным. Мысалы: Мен билет+ке кеттім. - Я пошел за билетом. В русском языке эта конструкция соответствует творительному падежу с предлогом за.
3. Обозначает лицо, к которому направлено действие. Мысалы: Мен атам-а барамын. –Я поеду к своему дедушке. Мен кітапты Ерлан+ға бердім. –Я отдал книгу Ерлану и т.д.
Барыс септік в большинстве случаев передается на русский язык дательными и винительными падежами без предлога и с предлогом к, в, на, за: МенАлматыға бара жатырмын. – Я еду в Алмату. Ол вокзалға келе жатыр.- Он едет на вокзал.
Ә. Жатыс септік (Местный падеж)
Жатыс септік септік указывает на местонахождение предмета и отвечает на вопросы кімде? (у кого?) неде? (в чем? у чего?) қайда (где?). Мысалы: кімде? (у кого?) –Жанарда (У Жанары); неде? (в чем? у чего?)- үстелде (на столе); қайда? (где?) –пойызда (на поезде) и т.д.
77
Слова в форме жатыс септік в предложений выступают в роли обстоятельства места. Мысалы: Бауыржан іссапарда жүр – Бауыржан находится в
келесі аялдама-дан түсесіз - выходите на следующей остановке
мен жол-дан адастым- я сбился с пути
оң-ға бұрылыңыз- поверните направо
сол-ға бұрылыңыз –поверните налево
бұрыш-тан бұрыласыз- на углу свернете
2. Енді сабақтың грамматикалық тақырыбымен танысамыз. Знакомимся с грамматической темой урока.
А. Барыс септігі .
Форма барыс септік (Дательно-направительный падеж) обозначает место, в сторону которого направлено действие или цель действия и отвечает на вопросы кімге? (кому?), неге? (чему? зачем?) қайда? (куда?).
Дательно-направительный падеж образуется при помощи окончаний –ға/ -ге, -қа/-ке, -а/-е. Мысалы: қала+ға –в город, үй+ге-домой, орталық+қа –в центр.
Присоединение окончаний барыс септік подчиняется закону сингармонизма. Если последний слог слова твердый, то к нему присоединяется твердый аффикс: қалалар- қалалар+ға (городам). Если последний слог слова мягкий, то присоединяется мягкий аффикс: көше - көше+ге (на улицу).
В казахском языке слова в форме барыс септік имеют следующие значения:
1
76
. Объект на которое направлено действие. Мысалы: Қайрат қала+ға келеді. (Кайрат приедет в
Түсіндірші/түсіндіріңізші.
- Объясни/ объясните.
Берші/беріңізші
- Покажи/покажите.
Маған кітап беріңізші
- Дайте мне книгу
Бір минут уақытыңызды бөліңізші.
– Уделите мне минуту.
Рұқсат сұрау мағынасындағы формалар – Просьба в виде разрешения
Рұқсат па ? – Разрешите?
Рұқсат етіңізші? – Разрешите, пожалуйста!
Кіруге рұқсат па? – Можно?
Өтуге рұқсат етіңізші! – Разрешите пройти!
Шығуға бола ма? – Можно выйти?
Иә, рұқсат. - Да, можно.
Осында қалуға бола ма? – Можно здесь остаться?
Сізден сұрауға бола ма? – Можно у вас спросить?
Жазбахат қалдыруға бола ма? – Можно оставить записку?
Досыммен бірге келуге бола ма? – Можно прийти/приехать вместе с другом?
Кешірек келсем бола ма? – Можно приехать позже?
Ертерек жүруге бола ма? - Можно выехать пораньше?
17
Алтыншы сабақ
Сабақтың тақырыбы: Кешірім сұрау
Грамматикалық тақырыбы: Үндестік заңы ( Закон сингармонизма).
Сабақтың мақсаты: Қазақ тіліне тән үндестік заңының ерекшелігін түсіндіру. Сыпайы мәдениетті сөйлеу үлгілерін меңгерту.
Сабақтың барысы:
Қазақ тіліндегі ең негізгі заңдылықтың бірі –ол үндестік заңы. Бірыңғай жуан не біріңғай жіңішке болып өзара, үйлесіп айтылуын үндестік заңы деп атайды.
В казахском языке существует основной закон сингармонизма (үндестік заңы). По закону сингармонизма в составе казахского слова могут быть гласные только одного ряда: либо твердые, либо мягкие гласные. Например: Орман (только одни твердые гласные о,а), дәптер (только одни мягкие гласные ә,е). По закону сингармонизма к словам с твердой основой прибавляются только твердые варианты окончаний, например: маман-дар-ға и наоборот әріптес-тер-ге. Заимствованные слова не подчиняются закону сингармонизма - кітап-тар.При добавлении окончаний учитывается последний
18
Даяшыны оныншы бөлмеге жіберіңізші. Пришлите, пожалуйста официанта номер 10.
Қызметтеріңіз үшін рақмет! Сау болыңыздар! Спасибо за все! До свидания!
Жиырма бірінші сабақ
Сабақтың лексикалық тақырыбы: Қала ішін бағдарлау (Ориентация в городе).
Сабақтың грамматикалық тақырыбы: Барыс және Жатыс септіктері (Дательно-направительный и местный падеж)
Сабақтың мақсаты: «Қала ішін бағдарлау» тақырыбына қатысты коммуникативтік сөйлемдерді сабақтың лексикалық және грамматикалық минимумдарына негізделе отыра меңгерту.
Сабақтың барысы:
1. Алдымен төменде берілген лексикалық тақырыпқа байланысты минимумдарды оқып шығып, естеріңізге сақтаңыздар.
әуежай- ға –в аэропорт
темір жол вокзалы-на –на железнодорожный вокзал
орталық-қа дейін –до центра
автобус-қа отыру керек –надо сесть на автобус
бір аялдама-дан кейін –через одну остановку
75
Сіздің қандай қонақ үйге түскіңіз келеді? Вы в какой гостинице хотели бы остановиться?
Қонақ үйді қайдан табамын? Как я найду гостиницу?
Маған қала орталығына жақын қонақ үй керек.
Мне нужна гостиница недалеко от центра.
Мен аса қымбат емес бөлмені қай жерден жалдай аламын? Где я могу снять недорогую комнату?
Маған бір кісілік бөлме қажет.
Мне нужен одноместный номер.
Менің атыма алдын-ала әзірлеген бөлме болу тиіс.
На мое имя должен быть забронирован номер.
Тәулігіне бағасы қанша болады екен? Сколько стоит номер в сутки?
Маған тәуірлеу бөлме керек. Мне нужен номер получше.
Мен мүмкін бір апта болатын шығармын.
Я возможно пробуду неделю.
Ақшасын кететін күні төлейін бе? Деньги платить в день отьезда?
Маған сіздің төлқұжатыңыз қажет. Мне нужен ваш паспорт.
Шотты он екіге қарай әкеліңіз. Принесите счет к 12 часам.
Заттарды оныншы бөлмеге жіберіңіз. Отправьте вещи в номер 10.
Біз қонақ күтіп отырмыз. Мы ждем гостей.
74
слог.Выбор суффиксов и окончаний зависит от глухости звонкости и твердости –мягкости звуков,составляющих последнийслог. Звуки б , в , г , д в конце заимствованных слов оглушаются,поэтому к ним присоединяются окончания, начинающиеся с глухого согласного: педагог-ке.
Үндестік заңына бағынбайтын қосымшалар
(Аффиксы, которые не подчиняются закону сингармонизма).
Менің сізді ренжіткім келмейді Я не хотел вас обидеть.
Бәрі дұрыс Все нормально.
Диалогпен танысайық.
- Қайырлы күн! Кешіріңіз, бұл кітапхана ма?
- Иә, кіріңіз.
- Мына кітаптарды әкелдім, кешіктіргеніме кешірім сұраймын.
- Ғафу етіңіз, мен алған кітаптарыңызды тексеріп шығайын.
- Міне, көріңіз.
- Бәрі дұрыс.
- Бұдан былай сізді ренжітпеймін.
- Сау болыңыз.
Жетінші сабақ
Сабақтың тақырыбы: Буын үндестігі , құттықтау сөздер .
20
Шамасы- видимо
Әрине- конечно
Білем- знаю
Қажет- нужно
Көрінеді- видно
Сияқты- похожий
Ықтимал- вероятно
Бәсе- это другое дело
Болар- должно быть
Тәрізді- как будто
Секілді- как
Шығар- наверное
Значение модальности в казахском языке передает глагол «алу»
(в сочетании с деепричастиями) с суффиксами -а,-е,-й.
Личные окончания присоединяются к вспомогательному глаголу «алу», который в данном случае переводится на русский язык глаголом «мочь».
Біз қазақша жаз-а аламыз (Мы можем писать по-казахски).
Сен ағылшынша жақсы сөйле-й аласың.
(Ты можешь хорошо говорить по-английски).
3. Сөйлесу үлгілерімен танысыңыздар. Ознакомтесь с диалогами.
Жақын жерде қонақ үй бар ма? Есть поблизости гостиница?
73
2. Сабақтың грамматикалық тақырыбымен танысамыз.
Знакомимся с грамматической темой урока.
А)Табыс септік - Винительный падеж
Табыс септік- Кімді?/кого; Нені?/что деген сұрақтарға жауап береді.
Табыс септігінің жалғаулары:
-ны/ні- баланы, әкені
ды/ді- қызды, гүлді
ты/ті- бастықты, мектепті
-ды,-ді - ұяң, үнді дыбыстардан кейін жалғанады (после звонких,сонорных звуков). Мысалы: алаң-ды, адам-ды, үй-ді.
-ны/ -ні –дауысты дыбыстардан кейін жалғанады (после гласных звуков) Мысалы: бөлме-ні, терезе-ні, даяшы-ны
-ты/ті- қатаң және б,в,г,д дыбыстарынан кейін жалғанады (после глухих и б,в,г,д) мысалы: жұмыс-ты, құжат-ты,
-Н- тәуелдік жалғауының 3-жағынан кейін жалғанады (-сы,сі,-ы,і)
(После притяжательной формы 3-го лица).
Мысалы: бала-сы-н, әкесі-н, төлқұжат-ы-н.
3. Модаль сөздер (Модальные слова)
Рас-действительно
Екен- оказывается
М
үмкін-наверно, возможно
72
Сабақтың мақсаты : Буын үндестігі туралы түсінік беру. Қазақша құттықтау сөздерін дұрыс айтуға үйрету .
Сабақтың барысы : Буын үндестігіне бірнеше мысалдар келтіре отырып, олардың ерекшеліктері , дұрыс жазылуы мен дұрыс айтылуы туралы айту.
Буын үндестігі бойынша қосымша сөздің соңғы буынының жуан- жіңішкелігіне қарай үндесіп жалғасады : соңғы буыны жуан болса – жуан қосымша , жіңішке болса , жіңішке қосымша жалғанады .
Мысалы : өнер + лі , ата+лар, әке+лер+ге , әже + лер+ ді .
В казахском языке слоги бывают твердыми и мягкими в зависимости от качества слогообразующего гласного . Если гласный переднего ряда –ә,е,і,ө,ү (в казахской терминологии мягкий гласный ), то слог называется мягким . Если гласный заднего ряда - а, и, о, ұ, ы, то слог называется твердым . Для казахских многосложных слов характерно сочетание однородных типов слогов . Ср. ә-же-лер, где все три слога мягкие ; а-дам-дар, все три слога твердые .
Если последний слог слова твердый , то к нему присоединяется твердый
21
аффикс : ата +лар+ға , ана+лар+ды .
Если последний слог слова мягкий , то присоединяется мягкий аффикс ;
әке +лер+ге , әже +лер+ді .
Қазақ тіліндегі қосымшалар негізінен буын үндестігіне бағынып жалғанғанымен , біраз қосымшалар бұл заңдылыққа бағынбайды .
Буын үндестігіне бағынбайтын қосымшалар мыналар : 1) көмектес септік
- сложные слова , в частности имена собственные , топонимы и др ;
Темірхан , Әмірхан , Күнсұлу , Екібастұз , Шымкент
- заимствованные словообразующие аффиксы :
- хана : емхана , дәріхана
22
- Где я могу получить ключ?
- Сіздерде бұдан арзанырақ бөлме жоқ па?
- Нет ли у вас подешевле комнаты?
Жиырмасыншы сабақ
Сабақтың тақырыбы: Қонақ үй. Гостиница. Табыс септігі, модаль сөздер.
Сабақтың мақсаты: Табыс септігінің сұрақтары мен жалғауларын білу, модаль сөздерді ажырату. Қонақ үй деген тақырыпқа арналған сөйлеу үлгілерін меңгерту.
Сабақтың барысы:
1. «Қонақ үй» тақырыбына қатысты сөйлем құрылымдарын құру мақсатында қажетті лексикалық және грамматикалық минимумдарын меңгерту.
Жақын жерде- поблизости
Түскіңіз келеді – остановиться
Орталықтан алыс емес-недалеко от центра
Аса қымбат емес- не очень дорогую комнату
Қай жерден жалдай аламын- где я могу снять
Маған бір кісілік бөлме қажет - мне нужен одноместный номер
Әзірленген бөлме болу тиіс- должен быть забронирован номер
Тәуірлеу бөлме керек- мне нужен номер получше.
Төлқұжатыңыз керек- нужен ваш паспорт
71
степени: үлкен - үп-үлкен, жақсы – жап-жақсы, жылы – жып – жылы, жарық – жап-жарық..
Сөйлесу үлгілерімен танысыңыздар. Ознакомтесь с диалогами.
-Мен сізге хабарландыру бойынша телефон шалып тұрмын.
-Я звоню вам в связи с вашим объявлением.
- Мен бөлме жалдайын деп едім.
- Я бы хотел снять комнату.
- Сіз жалға бөлме бересіз бе?
- Вы сдаете комнату?
- Қанша уақытқа?
- На какое время?
- Мен екі апта тұрамын.
- Я остановлюсь на 2 недели.
- Сіз қашан кірмексіз?
- Когда вы намерены въехать?
- Сіз қашан босатасыз?
- Когда вы освободите?
- Бағасы қанша?
- Какая цена?
- Мен ақшасын әрбір апта сайын төлеймін
- Я буду платить еженедельно.
- Электр жарығы төлемнің ішіне кіре ме?
- Электричество входит в оплату комнаты?
- Тамақ та сіздерден бе?
- Питанием вы тоже обеспечиваете?
-
Кілтті қайдан алуға болады?
70
-кер: жұмыскер , айтыскер
- қор: жемқор
- и др .
- аффиксы , образующие фамилии :
- ов, - ев, -ин :
Әуезов , Өсербаев , Байғарин
- окончания ворительного падежа ( көмектес септік ) ;
- мен , - пен , - бен ;
атамен , оқулықпен , қағазбен
Құттықтау – Поздравления
Құттықтаймын ! – Поздравляю !
Мерекеңізбен ! – С праздником !
Мерекеңізбен құттықтаймын ! – Поздравляю с праздником !
Туған күніңізбен ! – С днем рождения !
Туған күніңізбен құттықтаймын ! – Поздравляю с днем рождения !
Наурыз мерекесімен құттықтаймын !- Поздравляю с праздником Наурыз !
Наурыз құтты болсын ! – С праздником Наурыз !
Жаңа жыл құтты болсын ! – С новым годом !
Мерейтойыңызбен құттықтаймын ! – Поздравляю с юбилеем !
Айтыңыз құтты болсын ! – С праздником айт !
(с пасхой)
23
Әйелдер күнімен құттықтаймын !- Поздравляю с Женским днем !
Жеңіс күнімен құттықтаймын ! - Поздравляю с днем Победы !
Балаңыздың дипломы құтты болсын ! - С получением диплома !
/сына , дочери/.
Балаңыздың мектеп бітіруімен құттықтаймын ! – С окончанием школы ! /сына , дочери/.
Сегізінші сабақ
Сабақтың тақырыбы: Дыбыс үндестігі.
Сабақтың мақсаты: Сөздердің арасындағы дыбыстардың, әсіресе дауыссыз дыбыстардың бір-біріне ықпалын түсіндіру.
Ізгі-тілекке байланысты сөздерді меңгерту.
Сабақтың барысы: Дыбыс үндестігіне нақты мысалдар келтіру, дұрыс айтылуы мен жазылуы туралы айту.
Если созвучие гласных считается гармонией гласных, то ассимиляция является созвучием в основном согласных звуков.
24
Гармония (созвучие) соседних звуков, которая имеет место как в пределах одного слова (между
Сын есімнің шырайлары. Степени сравнения прилагательных.
В казахском языке различают три степени сравнения: жай шырай (положительная степень), салыстырмалы шырай (сравнительная степень), күшейтпелі шырай (превосходная степень).
Жай шырай по форме совпадает с основой Сын есім и называет качество предмета. Мысалы: жылы үй (теплый дом), кең бөлме (просторная комната), жарық пәтер (светлая квартира).
Салыстырмалы шырай образуется от положительной степени с помощью суффиксов:
1.–рақ,-рек – если основа слова оканчивается на гласную: жылырақ, кішірек;
2.– ырақ, -ірек, -дау,-деу - если основа слова оканчивается на звонкий или сонорный согласный: қымбатырақ, үлкенірек, үлкендеу.
3. күшейтпелі шырай обозначает высшую степень качества, образуется при помощи сочетания основной формы прилагательного с усилительными словами: ең (самый), өте (очень), аса (весьма), тым (слишком): өте биік үй, ең арзан бөлме, аса қымбат пәтер ақы, тым үлкен пәтер.
Күшейтпелі шырай образуется и следующим способом: к гласной первого слога прибавляется суффикс «п» - (дефис) + слово в положительной
69
келесі бөлме жылылау – следущая комната теплее
бөлме, пәтер жалдау –снимать комнату, квартиру
бұл бөлме қымбаттау – это комната дороже
ақшасын апта сайын төлеймін – буду платить еженедельно
сіздерде арзанырақ бөлме бар ма? – нет ли у вас подешевле комнаты ?
Енді сабақтың грамматикалық тақырыбымен танысамыз. Знакомимся грамматической темой урока.
А) Сын есім – Имя прилагательное
Қазақ тіліндегі сын есімдер заттың сынын, түсін, сапасын, дәмін және басқа да қасиеттерін білдіріп, зат есімдердің алдында қолданылады.
Имена прилагательные обозначает признаки, цвет, качества, вкус и другие свойства предметов, и употребляются перед именами существительными. Но, в отличие от русского, в казахском языке имя прилагательное, сочетаясь с именем существительным, не изменяется ни по падежам, ни по числам, т.е. не согласуется с ним, а просто примыкает к нему.
Например: жарық бөлме – светлая комната
жарық бөлменің – светлой комнаты
жарық бөлмеге – к светлой комнате
68
корнем и аффиксом), так и в пределах нескольких слов (между отдельными словами), называется гармонией согласных (ассимиляция).
Воздействие предшествущего звука на последующий, которое имеет место как в пределах одного слова, так и между отдельными, соседними друг с другом словами, называется прогрессивной ассимиляцией.
Например:
Если корень слова окончивается на глухой согласный, то и аффикс, чаще всего начинается с глухого согласного:
Кітап-тар – книги етік-ші - сапожник
Ағаш-тар – деревья күрес-кер – борец
Балық-шы – рыбак бап-кер – тренер
Если корень слова окончивается на звонкий согласный, то и аффикс, следующий за корнем, начинается чаще всего со звонкого согласного:
Қыз-дар – девчата сөз-дік – словарь
Қаз-дар – гуси жаз-да – летом
Күз-дік – осений күз-де - осенью
Если корень слова окончивается на гласный или сонорный, то присоединяемый к нему аффикс чаще всего начинается со звонкого или сонорного:
Бала-лар – дети терезе-лер – окны
Қала-дан – с города үйлер-ді – дома
25
Маман-дық – специальность бөлім-де – в отделе
Воздействие последующего звука на предыдущий, называется регрессивной ассимиляцией.
Если последний звук основы глухой согласный қ, к, п, а прибавляемый к основе суффикс или окончание начинаются с гласного или сонорного и звонкого д, ж, з, то глухие согласные озванчивается: қ – ғ, к – г, п – б.
Сабақтың грамматикалық тақырыбы: Сын есім. Салыстырмалы шырай (Имя прилагательное. Степени сравнения прилагательных.)
Сабақтың мақсаты: «Бөлме, пәтер жалдау» тақырыбына қатысты сөйлем құрылымдарын құру мақсатында қажетті лексикалық және грамматикалық минимумдарын меңгерту.
Сабақтың барысы:
Сабақ тақырыбына қатысты сөздер мен сөз тіркестерін оқып шығып, есте сақтаңыздар.
Кең – просторный
кеңірек – просторнее
жарық – светлый
жарығырақ – светлее
жылы – теплый
жылылау – теплее
бөлме – комната
кең бөлме – просторная комната
67
производным корням глагола, а так же формам залога и отрицательной форме.
Мысалы: Кітап оқыған оқушы – Ученик прочитавший книгу
Ол әдетте кітап оқитын – Он обычно читал книгу
Ол кітап оқымақ – Она собирается прочитать книгу
Кітапты сүймеген, кітап оқымас – Кто не любит книгу, тот и не прочитает.
3. Лексикалық және грамматикалық минимумдарды пайдаланып, сөйлем құрастырамыз.
Менің сүйікті ісім – Мое любимое дело
Кітап оқу – менің сүйікті ісім; Чтение книг – мое любимое дело
Мен кітап оқуды ұнатамын – Мне нравится читать книги
Балық аулау – сенің сүйікті ісің; Рыболовство – твое любимое дело
Тігін тігу – Айжанның сүйіп істейтін жұмысы; Айжан любит заниматься шитьем
Сабақтың мақсаты: Жіктік жалғауларды қосу жолдарын үйрету. Алғыс айту үлгілерін меңгерту.
Сабақтың барысы:
Жаңа түсініктер: Жіктеу есімдіктер, жіктік жалғау, алғыс айту үлгілері
Жіктеу есімдіктері: мен (я), сен(ты ), сіз (вы), ол (он, она, оно), біз, біздер (мы), сендер, сіздер (вы), олар (они).
28
обозначения прямого обьекта: глагол + слово, отвечающие на вопросы: Кого? – Кімді? Что? – Нені?
Жалғаулары: -ны, ні; - ды, - ді; - ты, -ті
Мысалы: Мен кітап оқуды ұнатамын - Мне нравится читать книги.
Волейболды ұнатамын – Нравится волейбол
Суда жүзуді ұнатамын – Я люблю плавать.
Аң аулауды жақсы көремін – Я люблю охоту
В) Есімше есімдерше түрленіп, әрі етістік, әрі есімдік қызметінде жұмсалатын етістіктердің ерекше түрі. Ол әрі жіктеліп, етістік қызметін атқарады, әрі есімдерше түрленіп (тәуелденіп, септеліп, көптеліп) есімдер қызметін атқарады.
Есімше етістіктің негізгі және туынды түбірлеріне, сондай-ақ етіс және болымсыз етістік тұлғаларына мынадай жұрнақтар қосу арқылы жасалады: - ған, -ген, -қан, - кен, - ар, -ер, - р, -с, -атын, -етін, -йтын, -йтін, - мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек. Мысалы: кітап оқыған, кітап оқитын, кітап оқымақ, кітап оқымас, кітап оқыр; өлең шығарған, өлең шығаратын, өлең шығармақ, өлең шығармас,өлең шығарар.
Причастия особый вид глаголов, которые преобразуются как именные слова и применяемые в функции как глагола и как именные слова. Причастие оформляется через прибавления суффиксов - ған, -ген, -қан, - кен, - ар, -ер, - р, -с, -атын, -етін, -йтын, -йтін, - мақ, - мек, - бақ, - бек, - пақ, - пек к основным и
65
тігін тігу – шитье, шить
сурет жинау – собирать картины
тоқу – вязать, өлең шығару – сочинять стихотворение
2. Енді сабақтың грамматикалық тақырыбымен танысамыз. Знакомимся с грамматической темой урока.
А) Тұйық етістік – Неопределенная форма глагола
Тұйық етістік – мағынасы жағынан қимылдың, іс-әрекеттің атын білдіріп, сөйлемде етістік қызметімен бірге зат есім мәнінде де жұмсалатын етістіктің ерекше бір түрі. Тұйық етістік –у жұрнағы арқылы жасалады. Тұйық етістік тікелей септеле де, тәуелдене де алады, бірақ жіктелмейді. Неопределенная форма глагола – один из особенных видов глагола, который по содержанию обозначая самоназвание движения, действия, выступающий в предложении в значений существительного. Неопределенная форма образуется через суффиксов –у, -ю. Неопределенная форма глагола напрямую склоняется по падежам, принимает притяжательные окончания, но не изменяется по лицам.
Мысалы: кітап оқу (чтение книг), балық аулау
(рыбачить), тігін тігу (шить), тоқу (вязать), өлең шығару (сочинять стихи), аң аулау (охота).
Б) Табыс септік тура обьектіні білдіруші үшін қолданылады. Табыс септік используется для
64
а/ В казахском языке существительные, прилагательные, числительные, местоимения, так же как и глаголы, принимают личные окончания.
Например:
Мен оқытушымын – Я преподаватель
Бәріміз адамбыз – Мы все люди.
Запомните:
1. После гласных, сонорных прибавляются следующие окончания
1 ж. Мен заңгермін
2ж. Сен заңгерсің
Сіз заңгерсіз
3 ж. Ол заңгер
Біз заңгерміз
Сендер заңгерсіңдер
Сіздер заңгерсіздер
Олар заңгер
2.После, звонких з ж прибавляются следующие окончания
1 ж. Мен жұмыссызбын
2ж. Сен жұмыссызсың
Сіз жұмыссызсыз
3 ж. Ол жұмыссыз
Біз жұмыссызбыз
Сендер жұмыссызсыңдар
Сіздер жұмыссызсыздар
Олар жұмыссыз
3. После глухих согласных прибавляются следующие окончания
29
1 ж. Мен бастықпын
2ж. Сен бастықсың
Сіз бастықсыз
3 ж. Ол бастық
Біз бастықпыз
Сендер бастықсыңдар
Сіздер бастықсыздар
Олар бастық
ІІ. Закрепите Ваши знания по теме, используя нижеприведенные примеры:
1.Мен өкілмін
– Я представитель.
Сен бағдарламашысың
– Ты программист.
Сіз батырсыз
– Вы герой.
Ол кәсіпкер
– Он предприниматель.
2. Мен ұстазбын
– Я педагог-наставник.
Сен үйсізсіз
– Вы бездомный.
Мен омбылықпын
– Я омич.
Сен депутатсың
– Ты депутат.
Сіз Қазақстандықсыз
– Вы Казахстанец.
ІІІ. Алғыс айту үлгілері
Образцы благодарности
30
С
уда жүзуге қалай қарайсың?
Жүзуді ұнатамын. Тек жақындағана үйреніп жүрмін. Анда-санда барамын. Ал менің досым былтыр облыстық жарыста жүзуден екінші орын алды.
Сабақтың грамматикалық тақырыбы: Тұйық етістік. Табыс септік. Есімше. (Неопределенная форма глагола. Винительный падеж. Причастие.)
Сабақтың мақсаты: «Сүйікті ісім» тақырыбына қатысты коммуникативтік сөйлемдерді сабақтың лексикалық және грамматикалық минимумдарына негізделе отыра меңгерту.
Сабақтың барысы:
1. Алдымен төменде берілген лексикалық тақырыпқа байланысты минимумдарды оқып шығып, естеріңізге сақтаңыздар.
Сүйікті іс – любимое дело
аң аулау - охота
кітап оқу – читать книгу
суда жүзу – плавать, плавание
балық аулау – рыбачить
таза ауада ойнау - играть на свежем воздухе.
63
Бос уақыт
- Сіз бос уақытыңызды қалай өткізесіз? Как вы проводите свободное время?
Мен бос уақытымда волейбол ойнағанды, ал қыста коньки тепкенді жақсы көремін. В свободное время я люблю играть в волейбол, а зимой мне нравиться кататься на коньках.
- Жазғы демалысыңызды қалай өткізесіз? Как вы проводите летний отпуск?
- Жазғы демалыста шетелге саяхат жасаймын. Во время летнего отпуска путешествую за границей.
- Сіз жексенбі күні менімен Ш.Құсайынов атындағы қазақ драма театрына барасыз ба? Вы пойдете со мной воскресенье в казахский драматический театр имени Ш.Кусайнова?
- Шақырғаныңызға рахмет! Өкінішке орай, мен кешке іскери кездесуге барамын. Спасибо за приглашение! К сожалению, я иду на деловую встречу.
2. Диалогпен танысыңыздар. Ознакомтесь с диалогом.
Сәлем, Жандос!
Сәлем, Айгүл!
Сен бүгін бос уақытыңда не істейсің?
Мен бүгін дүкен аралаймын, кешке спорт кешеніне барамын.
Ертең уақытың бола ма? Театрға барайық.
Кешке баруға болады. Мен таңертең қазақ тілін үйрену курсына барамын.
62
Көп рақмет!
Большое спасибо!
Көп-көп рақмет!
Огромное спасибо!
Саған /сізге рақмет!
Тебе /вам спасибо!
Бәріміздің атамыздан рақмет!
Спасибо от нас всех!
Алғыс айтамын.
Благодарю.
Алғыс айттым.
Поблагодарил.
Алғыс айтқым келеді.
Хочу поблагодарить.
Алғысымды білдірмекпін!
Хочу выразить признательность
Өте ризамын.
Очень благодарен.
Ризашылығымды білдіргім келеді.
Выражаю признательность.
Көмегіңіз үшін рақмет!
Спасибо за помощь!
Көңіл бөлгеніңіз үшін рақмет!
Спасибо за внимание!
Шақырғаныңыз үшін рақмет!
За приглашение спасибо!
Кеңесіңіз үшін ...!
За совет ...!
31
Құттықтағаныңыз үшін ...!
За поздравление ...!
Айтқаныңыз үшін ...!
За сказанное ...!
Мың да бір рақмет!
Огромное спасибо!
ІҮ. Закрепите Ваши знания по теме, используя нижеприведенные примеры:
Мен ризамын – Я благодарна.
Сен ризасың – Ты благодарна
Сіз ризасыз – Вы благодарны
Ол риза – Он благодарен /Она благодарна/
Біз алғыс айтамыз – Мы благодарим
Сендер алғыс айтасыңдар – Вы благодарите
Сіздер алғыс айтасыздар - Вы благодарите /вежл.форма/
Олар алғыс айтады – Они поблагодарят
Мен алғыс айттым – Я поблагодарил /-а/. Сен ризашылығыңды білдірдің – Ты выразил признательность. Сіздің алғыс айтқыңыз келді – Вы хотели поблагодарить.
Ү.Задание
От имени читателей поблагодарите редакцию газеты «Арқа ажары» за урок.
32
грамматический класс слов, обозначающих различные признаки, способы, время, место, причины, цели действия, а также другие описания характера действия.
1.Үстеу сөздер морфологиялық жағынан түрленбейді. (Наречие по своим морфологическим значениям не изменяется).
2. Үстеудің өз алдына жеке грамматикалық категориялары жоқ. (Наречие не имеет самостоятельных грамматических категорий).
3. Үстеу лексика-семантикалық мағынасына қарай 7 топқа бөлінеді. Соның бірі- мезгіл үстеуі. Ол қашан? қашаннан? деген сұрақтарға жауап береді. (По своему лексико-семантическому значению наречие делится на семь групп и один из них наречие времени, которые отвечают на вопросы – когда? и с каких пор?)
Мысалы:
бұрын – раньше жазда – летом
бүгін – сегодня қыста - зимой
ертең – завтра қыстыгүні –зимой
кеше - вчера ертеден – издавна
бүрсігүні – послезавтра таңертең -утром
жаздыгүні -летом кешке – вечером
ылғи – всегда анда-санда – иногда
қазір – сейчас күндіз – днем
былтыр – в прошлом году күні бойы – весь день
биыл – в этом году күні-түні – днем и ночью
61
Мұнда қымыз ішетін жер бар ма? – Здесь есть место, где можно попить кумыз?
Әрине, бар -Конечно, есть.
Онда, рұқсат болса, мен сізді қымыз ішуге шақырамын – Тогда, если Вы позволите, я Вас приглашаю попить кумыз.
Рақмет Сізге, қымыз сондай дәмді екен – Спасибо Вам, кумыз такой вкусный.
Кешіріңіз, менің баруым керек. Демалысыңыз сәтті өтсін! Сау болыңыз! – Извините, мне надо идти. Удачного отдыха! До свидания!
Танысқаныма қуаныштымын! Көріскенше, сау болыңыз! – Рад знакомству! До встречи!
Сабақтың барысы: Үстеу және мезгіл үстеуі жөнінде түсінік беру.
60
Қазақ тіліндегі үстеулер іс-әрекеттің, қимылдың өту сипатын, мезгілін, мекенін, мөлшерін, себебін, мақсатын білдіретін сөздердің лексика-грамматикалық тобы. Наречие - это лексико-
1. Жазғы демалысымды биыл әуелі Бурабайда, кейін Алматыда өткіземін – В этом году летний отдых проведу сперва в Боровом, затем в Алматы.
2. Жазғы демалысымның екі аптасын осында, кейінгі күндерін Сарыағашта өткізбекшімін - Две недели летнего отпуска намерена провести здесь, остальные дни в Сарыагаше.
3. Жазғы демалыс уақытында жаңа пәтер сатып аламын. - Во время летнего отпуска куплю новую квартиру.
4. Жазғы еңбек демалысымды шетелде өткізбекшімін – Летний трудовой отпуск намерена провести за границей.
5. Жазғы демалысымды отбасыммен Сочиде өткізуді армандаймын – Летний отдых мечтаю провести с семьей в Сочи.
Ү. ЗАПОМНИТЕ выделенные наречия!
Демалыс күндері алда
- Выходные дни впереди
Демалыс күндері аяқталған соң, ілгері қайтуға жиналдық
- После завершения выходных дней, начали собираться обратно
4. Ауыспалы келер шақ (Переходное будущее время). Бұйрық райдың ІІ жағы, анайы және сыпайы формалары, жекеше түрі (Повелительное наклонение ІІ лица, простой и вежливой формы, единственного числа).
В настоящем уроке слова в барыс септік сочетаются с глаголами переходного будущего времени и формами повелительного наклонения. Запомните способ
36
1. Демалыс күндерімді табиғатта өткіземін – Выходные дни провожу на природе
2. Демалыс күндері балық аулағанды ұнатамын – Выходные дни люблю рыбачить.
3. Демалыс күндері кітап оқимын – Выходные дни читаю книги
4. Демалыс күндері спорт және бимен айналысамын - Выходные дни занимаюсь спортом
и танцами.
5. Демалыс күндерімді отбасыммен саяжайда өткіземін - Выходные дни провожу
с семьей на даче.
6. Демалыс күндерімді ауылда өткізгенді ұнатамын – Выходные дни люблю проводить
в деревне.
7. Жексенбі күні Ш.Құсайынов атындағы қазақ драма театрына барамын- Воскресенье
пойду в Казахский драматический театр имени Ш.Кусаинова.
8. Қыста демалыс күндері Зерендіге шаңғы тебуге барамын – Зимой выходные дни езжу в Зеренду кататься на лыжах.
9. Жазда еңбек демалысымды Шалқар көлінің жағалауында өткіземін – Летом трудовой отпуск проведу на берегу озера Шалкар.
ІҮ. Жазғы демалысты қалай өткізесіз? – Как проводите летний отдых?
57
К наречиям места относятся: ілгері /обратно/, ілгеріде/ на обратном/, кейін /после/, әрі /туда/, бері /сюда/, жоғары/выше/, төмен ниже/, алға /вперед/, алда /впереди/, артта /позади/, артқа /назад/, арттан /сзади/, ішке/во внутрь/, іште/ внутри/, мұнда /здесь/, сонда /там/, осында /здесь/, былай /так/, жолшыбай /повсюду/, ешқайда/никуда/ т.б.
Мысалы:
1. Сен бүгін сондабарып, демалыс күндеріңді өткіз де, кейін осындақайтып кел – Ты сегодня езжай туда, проведи выходные дни, затем возвращайся сюда.
2.Жолшыбай Бурабайға демалуға келе жатқан омбылықтар - Повсюду омичи, которые едут отдыхать в Боровое.
3.Шалқарда демалып, ілгері кететіндер да аз емес – Обратно уезжающих после отдыха на Шалкаре тоже не мало.
ІІ. Запомните пословицу. Атаңа не қылсаң, алдыңа сол келер - (Что сделаешь предкам, то придет и тебе).
ІІІ. Демалыс күндерін өткізу үлгілерімен танысыңыздар (Знакомтесь с образцами проведения выходных дней ).
56
образования глаголов переходного будущего времени и формы повелительного наклонения ІІ лица, единственного числа.
Ауыспалы келер шақ образуется от начальной формы глагола с помощью суффиксов деепричастия –а, -е, -й и жіктік жалғау.
Мысалы, шақыр – а – мын; бар – а – мын; кел – е – мін; күт – е – міз; шақыр – а – мыз; баста – й – мыз.
Суффикс – а после согласных, после твердой основы;
Суффикс – е после согласных, после мягкой основы;
Суффикс – й после гласных, после твердой и мягкой основы;
Бұйрық рай ІІ лица простой формы, единственного числа образуется от исходной формы глагола, мысалы: кел, бар, күт, шақыр,баста.... (все глаголы образованы без окончаний)
Бұйрық рай ІІ лица вежливой формы, единственного
числа образуется с помощью окончаний принадлежности -ыңыз, -іңіз, -ңыз, -ңіз, мысалы, жүр –іңіз, кел –іңіз, бар- ыңыз, шақыр –ыңыз, баста –ңыз, күт –іңіз.
-ыңыз, -іңіз, после согласных, в соответствии с законом сингармонизма
-ңыз, -ңіз, после гласных, в соответсвии с законом сингармонизма
37
Он бірінші сабақ
Сабақтың тақырыбы: Қонаққа шақыру - Приглашение в гости. Көсемше -Деепричастие.
Көсемше - етістіктің негізгі түрі. Негізгі қимыл,амалды білдіріп, кейде сол қимыл, амалды айқындап тұратын, жекеше, көпше болып бөлінбейтін және көбінесе күрделі етістіктің түрін көсемше дейміз.
Деепричастие, как и причастие, относится к глагольным формам. Оно обозначает, второстепенные действия и служит признаком другого действия.
Деепричастие отвечает на вопросы
Қайтіп? (каким образом?) - мысалы: сұра-п (спросив)
Не істеп отыр? (что делает?) -кел-іп (придя)
Не істеді? (что сделал?) - жинала бастады
(начал собираться)
Не істегелі жатыр? (что собирается делать?) - кет-келі (собирался уходить)
38
Дарья: Тұратын жеріңіз бар ма?
Мартина: Иә, бар. Бірақ менің үйге біраз зат алғым келеді. Қаланы онша білмеймін.
Ксения: Оны уайымдамаңыз. Біз сізді сауда үйіне апарамыз.
Вильям: Қаланың басқа да тамаша жерлерін көрсетеміз.
Мартина: Көп-көп рақмет. Мен сіздерге өте ризамын. Халық бекер айтпайды ғой: «Көп ақшаң болғанша, көп жолдасың болсын». Сау болыңыздар!
Он алтыншы сабақ
Сабақтың тақырыбы: Демалыста (На отдыхе)
Грамматикалық:Мекен үстеулері (Наречие места)
Сабақтың мақсаты: Демалыста кездесетін жағдайларға байланысты сөйлесім үлгілерінің құрылымдық жасалуынан мәлімет беру.
Сабақтың барысы:
І. Грамматикалық тақырыппен танысыңыздар. (Знакомтесь с грамматической темой) Мекен үстеулері (Наречия места)
Наречия места обозначает: место и направление действия,а также отвечает на вопросы: қайда? қалай? қарай? қайдан? (где?как? куда? откуда?)
55
у
йти)
Қажеттілік, ниетке байланысты сөйлеу үлгілері:
Сізге не керек? Что вы хотите?
Сізге не керек еді? Вы что-то хотите?
Не қажет? Что необходимо?
Ол үшін не керек/қажет? Что для этого надо?
Менің білгім келеді. Я хочу знать.
Сенің білгің келе ме? Ты хочешь знать?
Сіздің білгіңіз келіп тұр ма? Вы хотите знать?
Иә, біздің білгіміз келеді. Да,мы хотим знать.
Оқиын деп едім. Хотел бы учиться.
Айтайық деп едік. Хотели сказать
Ештеңе істегім келмейді. Ничего не хочу делать.
Мына сөйлесу үлгілеріне назар аударыңыздар.
Әлішер: Құрметті Қазақ тілі орталығының мүшелері! Менің Сіздерге Орталығымыздың жаңа мүшесін танастырғым келеді. Аты Мартина, өзі Аргентинадан.
Мартина: Сәлеметсіздер ме?
Қоғам мүшелері: Сәлеметсіз бе? Халіңіз қалай? Қазақстанда не істеп жүрсіз.
Мартина: Рақмет. Халім жақсы. Мен ғалыммын. Қазақ тілінің грамматикасын зерттеп жүрмін. Тақырыбым: «Күрделі етістіктер». Қазақстан туралы да көбірек білгім келеді.
Етістіктің түбіріне –қы –кі, -ғы – гі жұрнақтары жалғанып, соңынан жіктік жалғауының жекеше түрі жалғанады. Одан кейін келеді, (келер шақты етістік), келді (өткен шақты етістік), келіп тұр (осы шақты етістік) көмекші етістіктерінің тіркесуі арқылы жасалады.
В казахском языке қалау рай выражает желание, намерение говорящего и образуется путем прибавления к корню или основе глагола суффиксов
– қы – кі, - ғы – гі затем следует личное окончание глагола и вспомогательные глаголы «келеді» для будущего переходного времени, «келді» для прошедшего времени и «келіп тұр» для настоящего времени.
Мысалы: Менің театрға бар-ғы-м келеді, (Мне хочется пойти в театр).
Менің театрға бар-ғы-м келіп тұр, (мне хочется пойти в театр сейчас)
Мысалы : жаздым – написал , жазып отырмын – пишу, жазамын – напишу .
Отрицательная форма глагола , наборот , показывает , что действие не совершено или не будет совершаться .
Мысалы : жазған жоқпын – не писал , жазып отырған жоқпын – не пишу . жазбаймын – не буду писать .
Этот вид глагола образуется двумя способами :
1. Прибавлением к основе глагола отрицательных суффиксов – ма , - ме ,- ба , - бе , - па , пе .
Мысалы : қара + ма (не смотри) , сөйле + ме (не разговаривай) , аш + па (не открывай) .
2. Добавлением к основе глагола причастий - ған , -ген , - қан , - кен и одного из отрицательных слов жоқ или емес .
Мысалы : қараған жоқпын , сөйлеген емеспін , ашқан жоқпын .
Личные окочания прибавляются к модальным словам жоқ , емес .
Сұхбатты есімізге сақтаймыз . Запоминаем диалог.
Жаны ашу, жұбату Сочувствие и утешение
Менің сізге жаным ашиды. Я вам сочувствую.
Сізді аяймын . Жалею вас .
50
10. Ахметов мырзаның үй телефоны керек еді. Нужен домашний телефон господина Ахметова.
11..Мекен-жайы қандай?
Его адрес?
12.Иванов мырзаны шақырыңызшы.
Пригласите, пожалуйста, господина Иванова.
13. Иванов мырза орнында ма?
Господин Иванов на месте?
14. Сәл күте тұрыңыз!
Подождите немного.
15. Абонент жауап бермейді.
Абонент не отвечает
16.Ол бос емес.
Он занят.
17.Сізді телефонға шақырады.
Вас приглашают к телефону.
18.Мен сізді нашар естіп тұрмын.
Я вас плохо слышу.
19. Түсінбедім,сіз не дедіңіз?
Не понял,что вы сказали?
20.Қайталаңызшы!
Повторите, пожалуйста.
21.Ешнәрсе естілмейді.
Ничего не слышно.
22. Үзіліп кетті.
Прервалось.
23.Сіз сөйлесіп болдыңыз ба?
Вы поговорили?
24. Жоқ, болған жоқпын.
43
Нет, еще не закончил.
25.Ол маған телефон соқсыншы.
Пусть он мне позвонит.
26.Мен өзім тағы хабарласамын.
Я еще позвоню.
27.Қашан хабарласуға болады?
Когда можно позвонить?
28.Маған телефон соғыңыз.
Позвоните мне.
29. Жарайды, қашан хабарласайын?
Ладно, когда позвонить?
30.Бүгін кешке телефон шалыңыз.
Позвоните сегодня вечером.
31.Сіз менің телефонымды білесіз бе?
Вы знаете мой телефон?
32.Сіздің телефон нөміріңіз қандай?
Какой у вас номер телефона?
33.Телефон нөмірін жазып алайыншы.
Давайте я запишу номер телефона.
34. Мен неше минут сөйлестім?
Сколько минут я говорил?
2. Табыс септіктің сұрақтары мен жалғаулары: Кімді?-Кого? Нені?-Что?
-ны,-ні;-ды,-ді;-ты, -ті;-н
Сізді телефонға шақырады.( кімді?-сізді)
Сізді тыңдап тұрмыз!
С
ұрағыңызды айтыңыз (нені?-сұрағыңызды)
44
етістіктердің болымды және болымсыз түрлерінің жасалу жолдарынан мағлұмат беру.
Сабақтың барысы : Болымды және болымсыз етістіктердің жасалу жолдарына тоқталу.
Етістік сөйлемде не болымды , не болымсыз түрінде қолданылады . Түбір етістіктер болымды етістік болып саналады : кел , ал , кет , сөйле ,тыңда , сына , апар , әкет т. б.
Түбір етістіктер тілде болымды түрде болғандықтан , олардан болымсыз етістіктер екі түрлі тәсілмен жасалады : 1) – ма / - ме , - ба / бе , - па / пе жұрнақтарының етістікке жалғануы арқылы болымсыз етістіктер жасалады : ал + ма , көр + ме , қаз + ба , кет+пе.
Етістіктің болымсыз түрі ( аналитикалық тәсілмен ) емес , жоқ көмекшілерінің етістікке тіркесуі арқылы жасалады : а) есімшеге емес көмекші етістігі тіркелу арқылы болымсыз етістік жасалады : көрген емес, келетін емес, келер емес, келмек емес, б) –ған /-ган ,- қан /- кен формалы есімшеге жоқ көсемшесі тіркелу арқылы болымсыз етістік жасалады : келген жоқ , айтқан жоқ т. б.
По отношению к результату действия глагол имеет положительную (болымды) и отрицательную (болымсыз) формы .
49
Положительная форма глагола показывает , что действие совершено , совершается или будет совершаться :
Берілген сұхбатты естеріңізге сақтаңыздар.
Д И А Л О Г
- Қайырлы күн, Әсет!
- Сәлем, Айжан! Жол болсын!
- Астана қаласына оқуға түсуге барамын.
- Бәрекелді, осы бетіңнен қайтпа!
- Л.Гумилев атындағы Еуразиялық университетіне түспекшімін.
- Қандай ғажап! Өте қуаныштымын.
- Әсет, сен де бағыңды сынап көрсеңші.
- Әттеген-ай, анамды жалғыз тастап
- Онда маған сәт- сапар тіле.
- Айжан,оқуға түсіп кетсең, мен шексіз қуанамын.
- Рахмет.
- Сау бол, жолың болсын.
Он төртінші сабақ
Сабақтың тақырыбы :Жаны ашу, жұбату
( Сочувствие и утешение )
Грамматикалық тақырыбы: Болымды және болымсыз етістіктер (Положительная и отрицательная форма глагола)
Сабақтың мақсаты : Жаны ашу және жұбатуға байланысты сөйлеу үлгілерімен таныстыра отырып,
48
Иванов мырзаны шақырыңызшы (кімді?-Иванов мырзаны)
Сіз менің телефонымды білесіз бе? (нені?-телефонымды)
Адамның алуан түрлі көңіл күйін, сезімін білдіретін сөз табын одағай деп атайды. Одағай сөздерді жеке алғанда лексикалық мағыналары болмайды. Одағай сөздер шаттану, ренжу, таңырқау, ұнату, шошыну тәрізді адамның әр түрлі көңіл күйін білдіреді.
Междометие - это часть речи. Междометиями называются неизменяемые слова, служащие для передачи различного рода чувств, эмоций,
переживаний, слова – сигналы, пробуждающие к действию, а также слова,
выражающие общепринятые условности бытовых отношений. Междометия не имеют лексического значения.
Ал енді мысалдар келтірейік.
А теперь приведем примеры.
Көңіл күй одағайлары:
(эмоциональные междометия).
Бәрекелді – браво.
Ойпырмай – ой
Құдай-ай – боже мой
Шіркін – ох
Пай–пай –великолепно
әттеген –ай – эх
мәссаған – вот тебе
Одағайдың мағыналық түрлері
(
46
Виды междометия)
Көңіл-күй одағайлары ой! - Ой, қандай тамаша!
(Эмоциональные) (ой!) - Ой, какая прелесть!
Қуанышты білдіретін Бәрекелді! -Бәрекелді,өлеңді жақсы айтасың!
Одағайлар (Браво!) -Браво, хорошо поешь!
Таңдану,сүйсінуді Ойпырмай! - Ойпырмай не болар екен!
Одағайлар (Ох!) - Ох, что теперь будет!
Өкінішті білдіретін Құдай-ай!-Құдай-ай бұл не дегені!
Одағайлар (Боже мой) - Боже мой что он говорит!
Көңіл – күй (Настроение).
Қуаныш Радость
Қуаныштымын Я рад.
Шексіз қуаныштымын Безмерно рад.
Өте қуаныштымын Очень рад.
Сен қандай бақыттысың! Какой ты счастливый!
Тамаша! Прекрасно!
Ғажап! Чудо!
Қандай ғажап! Какое чудо!
Қандай тамаша! Как прекрасно!
Сөз жоқ, қандай ғажап! Нет слов,удивительно!
Керемет Удивительно.
47
... бізге жақсы бағдарлама, әдістемелік құралдар, сапалы оқулықтар керек. Адамдардың бойына ана тілімізге деген сүйіспеншілік сезімін терең сіңіре алатын білікті ұстаздар керек. Сайып келгенде, біздің өзіміздің ынта-ықыласымыз керек.
Н.Ә.Назарбаев.
«Ана тілі», №19, 2006 ж.
Алғысөз
«Келіңіз, қазақша үйренейік» атты көмекші оқу құралында қазақ тілінде өзара сөйлесіп, жөн сұрасуға арналған, күнделікті тұрмыста неғұрлым жиі қолданылатын сөздер мен сөз оралымдары қамтылған сабақ үлгілері беріледі. Коммуникативтік сөйлеу үлгілерін үйретуде фонетика және грамматикалық минимумдары да ескеріледі. Бұл көмекші оқу құралы мемлекеттік тілді жеделдете оқытып үйрету бағдарламасының бастауыш деңгейіне сай келеді.
Қазақ тілін меңгеруге ден қойған үйренушілер үшін бұл оқу құралының берер пайдасы мол.
