Қан мен оның иммунитеттегі рөлі.Қанның құрылымы мен қызметі.

- Сіздер қанға анализ тапсырып көрдіңіздер ме? Қалай ойлайсыздар, неліктен біз қанға анализ тапсырамыз?

Қанға анализ тапсыру адам денсаулығын тексерудің ең әмбебап тәсілі болып табылады. Себебі қанға анализ тапсырғанда қанның құрамы анықталады. Мысалы, гемоглобин. Сол арқылы адамның ауру түрін анықтайды.

Бүгін біз денсаулығымыздың айнасы болып табылатын қанның құрылымы мен қызметін сипаттайтын боламыз.

Қан мен оның иммунитеттегі рөлі

Қанның құрылымы мен қызметі

Оқыту мақсаты:

• Қан құрамы мен қызметін сипаттау
• Лейкоциттердің түрлі типтерінің қызметтерін сипаттау
• Қанның ұйуы процесінің механизмін түсіндіру

Заттардың тасымалдануындағы

қан айналым жүйесінің маңызы

“ Дұрыс немесе бұрыс”

• Қан қан тамырлар бойымен ағып, оттекті жасушаларға тасып, көмірқышқыл газын тыныс алу мүшелеріне жекізеді.
• Қан адам денесінің тұрақты температурасын сақтауға қатысады
• Қан организмдегі қажетсіз заттарды (несеп зәрін, несеп қышқылын, креатин, т.б.) зәр шығару мүшелеріне тасымалдайды.
• Қанда гормондар, биологиялық белсенді заттар болмайды.
• Артерия көмірқышқылмен байытылған қанды жүректен ішкі мүшелерге тасымалдайтын қан тамырлары.
• Вена көмірқышқылмен байытылған қанды ішкі мүшелерден жүрекке тасымалдайтын қан тамырлары.

Тексеру

“ Дұрыс немесе бұрыс”

• Қан қан тамырлар бойымен ағып, оттекті жасушаларға тасып, көмірқышқыл газын тыныс алу мүшелеріне жекізеді. Дұрыс
• Қан адам денесінің тұрақты температурасын сақтауға қатысады. Дұрыс
• Қан организмдегі қажетсіз заттарды (несеп зәрін, несеп қышқылын, креатин, т.б.) зәр шығару мүшелеріне тасымалдайды. Дұрыс
• Қанда гормондар, биологиялық белсенді заттар болмайды. Бұрыс
• Артерия көмірқышқылмен байытылған қанды жүректен ішкі мүшелерге тасымалдайтын қан тамырлары. Бұрыс
• Вена көмірқышқылмен байытылған қанды ішкі мүшелерден жүрекке тасымалдайтын қан тамырлары. Дұрыс

Адамның денесіндегі қан — ағзаның сұйық күйдегі дәнекер ұлпасы

Мөлшері - 4,5-6 л

Қан жасушалары 40-45%

Эритроциттер

Лейкоциттер

Тромбоциттер

Қан плазмасы 55-60%

Ағзалық заттар

Бейағзалық заттар

• Көмірсулар (глюкоза)
• Нәруыздар (Альбумин, глобулин т.б)
• Липидтер

• Су 90%
• Минералды заттар (натрий, калий, кальций, хлор тұздары)

Эритроциттер

Тромбоциттер

Қан жасушалары

Лейкоциттер

• Түйіршікті

• Нейтрофилдер
• Эозинофилдер
• Базофилдер

2. Түйіршіксіз

• Лимфоциттер
• Моноциттер

Мүсінші

/Ермексаздан қан жасушаларын мүсіндеу/

Мүсіндеуде ескеріледі

• қан жасушаларының формалары
• қан жасушаларының түсі
• жасушада ядроның болуы мен болмауы
• ядроның жасушада орналасуы
• лейкоциттердің түйіршікті және түйіршіксіз болуы

ТЕКСЕРУ

Базофилдер

• жасуша  цитоплазмасындағы түйіршікті дәншелері негіздік бояулармен боялатын жасушалар

• ядролы, күлгін түсті

Эритроциттер

• екі жағы ойыңқы келетін линза тәрізді

• ядросыз, қызыл түсті

Моноциттер

• ядросының пішіні таға тәрізді, ашық күлгін түсті

• цитоплазмасы  түйіршіксіз

Нейтрофилдер

• жасуша цитоплазмасында қызғылт майда түйіршіктер болады, күлгін түсті
• шеңберлі таға тәрізді ядросы болады

Лимфоциттер

• ядросы ірі, күлгін түсті
• цитоплазмасында түйіршік болмайды

Эозинофилдер

• жасушасында қышқылдық бояулармен қызыл ашық түске боялатын ірі дәншелері болатын қанның ақ жасушасы

• таяқшалы және таға тәрізді ядросы болады, күлгін түсті

Тромбоциттер

• қанның ең кішкентай, түссіз, ядросыз формалық элементтері

Қан жасушаларының түзілетін мүшелерін анықтай отырып сәйкестендіру

Қан жасушаларының түзілетін мүшелері

Қан жасушалары

1

Сүйек кемігі

• Эритроциттер
• Лейкоциттер
• Нейтрофилдер
• Эозинофилдер
• Базофилдер
• Моноциттер
• Лимфоциттер
• Тромбоциттер

2

Лимфа ұлпасы

3

Көкбауыр

ТЕКСЕРУ

Қан жасушаларының түзілетін мүшелері

эритроциттер, лейкоциттер, нейтрофилдер, эозинофилдер, базофилдер, моноциттер, лимфоциттер, тромбоциттер

1

Сүйек кемігі

2

Лимфа ұлпасы

3

Лейкоциттер

Лимфоциттер

Көкбауыр

4

Айырша без

Сандар сөйлейді

(Қан жасушаларының тіршілік ету ұзақтығы мен қанның 1мм 3 мөлшерін анықтау)

120-127 тәулік

5-9 тәулік

35

250 000

5 000 000

1680

7-10 тәулік

105

280

4 900

7 000

Тексеру

(Қан жасушаларының тіршілік ету ұзақтығы мен қанның 1мм 3 мөлшерін анықтау)

Қан жасушалары

Тіршілік ету ұзақтығы

Эритроциттер

1мм 3 мөлшері

120-127 тәулік

Лейкоциттер

5 000 000

Нейтрофилдер

Эозинофилдер

7 000

4 900

Базофилдер

105

Моноциттер

5-9 тәулік

35

Лимфоциттер

280

Тромбоциттер

7-10 тәулік

1680

250 000

Қан жасушаларының жойылатын мүшелерін анықтай отырып сәйкестендіру

Қан жасушалары

Қан жасушаларының жойылатын орны

• Эритроциттер
• Лейкоциттер
• Нейтроцилдер
• Эозинофилдер
• Базофилдер
• Моноциттер
• Лимфоциттер
• Тромбоциттер

Көкбауыр

Бауыр

Қан

ТЕКСЕРУ

Қан жасушаларының жойылатын орны

Бауыр

эритроциттер, лейкоциттер, нейтрофилдер, эозинофилдер, базофилдер, моноциттер, лимфоциттер

1

2

Көкбауыр

тромбоциттер

3

Қан

Эритроциттердің қызметі

Берілген сызбанұсқаны пайдалынып эритроциттердің қызметтерін сипаттау

Басы

ТЕКСЕРУ

• Эритроциттердің құрамында нәруызды зат гемоглобин орналасқан.
• Гемоглобин күрделі зат. Ол г е м деп аталатын, құрамында екі валентті темірі бар бояулы заттан және г л о б и н нәруызынан тұрады.
• Гемоглобин өкпе қуысында оттегімен оңай қосылып, оксигемоглобинге айналады.
• Оксигемоглобин ағзаның ұлпаларына артерия қан тамырымен тасылады да, ұлпаларға келгенде оңай ыдырайды, нәтижесінде гемоглобин мен 0 2 пайда болады.
• Босаған 0 2 ұлпалардың жасушаларының тотығуына қатысады, ал гемоглобин нәруызы ұлпаларда зат алмасуынан пайда болған СО 2 қосып алып, карбоксигемоглобинге айналады.
• Карбоксигемоглобинде жеңіл ыдырайтын қосынды, вена қан тамырымен өкпеге барып, көмірқышыл газын босатады, гемоглобинге қайтадан оттегі қосылады.
• Гемоглобин өкпеден ұлпаларға оттегін, ұлпалардан өкпе қуысына көмірқышқыл газын тасиды. Көмірқышқыл газы деммен бірге сыртқа шығады. Оттегі мен көмірқышқыл газын қосып алу екі валентті темірдің магнитті қасиетіне байланысты.

Гемоглобиннің қызметі

Лейкоциттердің қызметі

Лейкоциттер

Түйіршікті

Лимфоциттер

Моноциттер

Иммунитетте  басты рөл атқарады.

Нейтрофилдер

Ағзаның негізгі “тазалықшысы”. Ескі қалдықтарды жояды, бактерияларды тез қармап алады.

Микроағзаларды ұстайды, жояды және қорытады

Эозинофилдер

Ағзаға түскен бөгде протеиндерге қарсы қорғанысты, аллергиялық реакцияларды іш жүзіне асыруға қатысады.

В -Лимфоциттер

Т - Лимфоциттер

Базофилдер

Антидене жасайды.

Гуморальдық  

иммунитетке  жауап береді. Вируспен зақымдалған жасушаларды жояды.

иммундық (аллергиялық) реакцияларга қатысатын белсенді зат — гистамин бөледі

Тромбоциттердің қызметі

• ферменттер де өндіріледі; фагоцитарлық қабілеті бар;
• ұсақ қан тамырларының өткізгіштік қасиетіне де әсер етеді

Ұю – қанның биологиялық қасиеті, қорғаныс қызметінің бір түрі. Осы қасиеттің арқасында қанның сыртқа шығуы тоқтайды. Мұны, гемостаз дейді.

Гемостаз – қанның сұйық қалпын және эндотелийдің бүтіндігін, тамырдағы қан ағысының сақталуын, ағып тұрған қанның тоқтауын қамтамасыз ететін биологиялық және биофизикалық үрдіс. Қан ұйыған кезде қоюланып, тромбыға айналады.

Тромбоциттердің қызметі

Тромбтың түзілуін сипаттау

Реттілігін табу

Тромб

Фибриноген

Ерімейтін фибрин

Тромбин

Са 2+

Протромбин

Тромбокиназа

Еритін фибрин

Қанның физикалық қасиетіне талдау жасау

Қанның меншікті салмағы. (Эритроциттердің санына байланысты)

• Ересек адам мен жаңа туған нәресте қанының меншікті

салмағының айырмашылығы қандай?

• Адам 1 апта таулы аймақта болатын болса, онда қанның

меншікті сиымдылғы қаншалықты өзгеріске ұшырайды?

• Адам қара жұмыс істеп, қатты терлесе қанның меншікті салмағына

не болады?

Қанның тұтқырлығы. (Қан түйіршіктері мен плазмадағы ірі молекулалы

заттардың (глобулин) деңгейіне байланысты)

• Жаңа туған нәрестенің қанының тұтқырлығы неліктен жоғары болады?

Қанның физикалық қасиетіне талдау жасау

Қанның меншікті салмағы. (Эритроциттердің санына байланысты)

• Ересек адам мен жаңа туған нәресте қанының меншікті салмағының айырмашылығы қандай? Жаңа туған нәрестенің меншікті сиымдылығы басым болады. Қанның меншікті салмағы ересек адамда 1,055-1,063 кг/м 3 . Жаңа туған нәрестенің қанының меншікті салмағы аздап жоғарырақ 1,060-1,080 кг/м 3 . 

• Адам 1 апта таулы аймақта болатын болса, онда қанның меншікті сиымдылғы қаншалықты өзгеріске ұшырайды? Қанының құрамында эритроциттер артады, сондықтан меншікті сиымдылығы да артады
• Адам қара жұмыс істеп, қатты терлесе қанның меншікті салмағына не болады?

меншікті сиымдылығы артады

Қанның тұтқырлығы. (Қан түйіршіктері мен плазмадағы ірі молекулалы

заттардың (глобулин) деңгейіне байланысты)

• Жаңа туған нәрестенің қанының тұтқырлығы неліктен жоғары болады?

Жаңа туған нәресте денесінен су көп мөлшерде сыртқа шығарады, соған орай оның қаны қоюланады.

Ағылшын физиологы Джозеф Баркрофттың ерекше тәжірибесіне талдау жасау

Ағылшын физиологы Джозеф Баркрофттың ерекше тәжірибесі

Ағылшын физиологы Баркрофт тамаша тәжірибе жасап, көкбауырдың қан жиналатын орын екенін алғаш дәлелдеді. Ол иттің көкбауырын абайлап, қан тамырларын үзбей, құрсақ қуысынан шығарып алып, тәжірибедегі иттің терісінің астына орналастырған. Көкбауыр көрінетіндей етіп теріге әйнек ретінде молдір целлулоид пластинкасын тігіп, мүшенің жағдайын байқап отыратын терезе жасаған. Жануар операциядан айыққаннан кейін сол терезе арқылы көкбауырды түрлі жағдайларда байқаған. Ит қозғалып жүрген кезде көкбауырдағы қан азайып, ол тынышталып демалғанда қайтадан көбейген. Иттің қимылына сай көкбауырдағы қанның қоры азайып отырған.

Джозеф Баркрофттың ашқан жаңалығы қандай болды?

Ағылшын физиологы Джозеф Баркрофттың ерекше тәжірибесінің жаңалығы

Көкбауыр денедегі қанның қоры. Тыныштық кезінде көкбауыр қанға толып, аумағы үлкейеді. Бұлшық еттер жұмыс істей бастағанда қан көкбауырдан жұмыс істеп жатқан бұлшық еттерге тасымалданады.

Қанның қызметі

Биологиялық диктант

• адам ағзасында ……. әрбір мүшені, дененің әрбір жасушасын бірімен-бірін өзара байланыстырады;
• оттегін ……. ұлпаларға жеткізіп, көмірқышқыл газынан тазартады;
• ………… .. асқорыту мүшелерінен ұлпаларға жеткізеді;
• ағзаның ………….. өнімдерін бүйрекке және т. б. мүшелерге тасымалдайды;
• дене ……………… тұрақтылығын сақтайды;
• ағзаны зиянды …………. қорғайды;
• ішкі секреция  бездерінен бөлінетін ………….. тасымалдайды;
• жасушаларда қышқылдың, судың ……….. реттейді;
• …………… қызмет атқарады (қанды ұйыта алады).

Қанның қызметі

Тексеру

• адам ағзасында қан  әрбір мүшені, дененің әрбір жасушасын бірімен-бірін өзара байланыстырады;
• оттегін өкпеден ұлпаларға жеткізіп, көмірқышқыл газынан тазартады;
• қорек заттарды асқорыту мүшелерінен ұлпаларға жеткізеді;
• ағзаның соңғы қажетсіз өнімдерін бүйрекке және т. б. мүшелерге тасымалдайды;
• дене температурасының тұрақтылығын сақтайды;
• ағзаны зиянды микробтардан қорғайды;
• ішкі секреция  бездерінен бөлінетін  гормондарды  тасымалдайды;
• жасушаларда қышқылдың, судың деңгейін реттейді;
• қорғаныштық қызмет атқарады (қанды ұйыта алады).