Олег Сувакпит «Ногаан та?ныыл» 5 класс.

Кичээлдиӊ темазы: Олег Сувакпит «Ногаан таӊныыл» (демнежилгелиг   

                                                      түӊнел кичээл) 5 класс.

Кичээлдиӊ сорулгалары:  1. Чечен чугааныӊ сөзүглелиниӊ утказын уругларга катаптадып

                                                                    таныштырар.

                                             2. Ук чогаалга даянып, уругларны долгандыр турар бойдуска

                                                                  хумагалыг болгаш аӊаа ынак болурун өөредип, кижизидер.

                                             3. Билдинмес сөстерниӊ тайылбырын чорудуп, уругларныӊ  сөс

                                                                 курлавырын улам байыдар. Сааяныӊ овур-хевирин

                                                                 өөреникчилерге тургустуруп, аас болгаш бижимел чугаазын

                                                                 сайзырадыр. 

Кичээлдиӊ дерилгези:  О. Сувакпиттиӊ хөрек чуруу, презентацияда чуруктар,

                                                видеоматериалдар, тесттер, О.Сувакпиттиӊ болгаш  С.Молдурганыӊ

                                                ук темага хамаарышкан шүлүктери.

Кичээлдиӊ хевири: демнежилгелиг кичээл. (төрээн чогаал болгаш бойдус)

  Презентация      О. Сувакпит "Ногаан танныыл" (демнежилгелиг туннел кичээл. торээн чогаал+бойдус)

Кичээлдиӊ планы:

1. I. Организастыг кезээ

2. Уруглар-биле мендилежир, оларны четчелээр, өөренмээн уругларны журналга демдеглээр.

   1. Бодун уругларга таныштырар.

   2. Кичээлди эгелээриниӊ бетинде, өөреникчи кижиниӊ кичээл үезинде сагыыр ужурлуг чурумнарын сактыптаалыӊарам уруглар.

а) Кичээл эрттирип турар башкызынга шаптык кадып, шуугап болбас;

б) Өөренип орар эштерин өскээр чардыктырып, тенектенип болбас;

в) Кижи бүрүзү кичээлге эки демдек алыр дээш харыылаарын кызыдар;

г) Харыылаарда холдарын көдүрер;

д) Башкызын эки дыӊнаар.

1. Бөгүн бис, Тываныӊ билдингир дээн чогаалчыларыныӊ бирээзи, бистиӊ чаӊгыс чер-чуртуувус Олег Өдербеевич Сувакпиттиӊ «Ногаан таӊныыл» деп  чечен чугаазынгатүӊнел кичээл эрттирер бис. Оон аӊгыда бо кичээл  бойдус эртеми-биле холбаалыг эртер. Ынчангаш кичээливис бир тускай, солун болур ужурлуг.

           Чогаалдыӊ сөзүглелинге даянып, долгандыр турар бойдуска кижиниӊ харылзаазын көрүп, түӊнеп, кол маадырныӊ овур-хевирин аас-биле тургузар бис, уруглар.

1. Кыдырааштарывысты  ажыткаш, бөгүнгү ай-хүннү болгаш өөренир темавыстыӊ адын бижип алыылыӊар, уруглар. (Марттыӊ чедизи. О.Сувакпит «Ногаан таӊныыл» Түӊнел кичээл.)

2. II. Катаптаашкын

         Кичээливисти онаалга хыналдазындан эгелептээлиӊер.  Бажыӊга онаалга кылдыр «Ногаан таӊныыл» деп чогаалды төндүр номчуп алгаш кээр болган силер, ынчангаш чечен чугаада чүнүӊ дугайында бижээнин сактып, кыска тестиден кылыптаалыӊарам, уруглар.

 ТЕСТ вариант I

1. Чогаалда Сааяныӊ парка таваржы берген эжиниӊ ады

а) Сарыглар                                        б) Куулар

2. Чогаалда болуушкуннар чүннүӊ девискээринде болуп турарыл?

а) парктыӊ                                          б) сесерликтиӊ

3. Дыштаныр хүнде Саая чүнү канчаар дээш ынаар бар чорааныл?

а) бөмбүрзек ойнаар дээш                  б) теннис ойнаар дээш

4. Саая ынаар баарда кол орук-биле чораан бе?

а) ийе                                                    б) чок

5. Ыяш үрегдекчилери каш кижил?

а) үш                                                     б) ийи

ТЕСТ вариант II

1. Үрегдекчилер чүнүӊ сывын сып турганыл?

а) чодурааныӊ                                   б) долаананыӊ

2. Ыяш үрегдекчилери ыяшка чүү деп үжүктер оюп кааныл?

а) «К», «С»                                         б) «Х», «К»

3. Саая эжинден дуза дилээрге канчанганыл?

а) дузалашпаан                                 б) дузалашкан

4. Сааяныӊ парка таварышкан чери

а) фонтан чаны                                б) сандайлар чаны

5. Парка үрегдекчилерни Саая каш шакка чедир манааныл?

а) 10 шак                                           б) 8 шак

     Словарьлыг ажыл

     Чогаалды номчааш, уругларныӊ таварышканы билбес сөстерге тайылбырны бээр. Чижээ:

1. Чакпыыл – черлик, тояанчы азы ээзи чок дээн;

2. Кинжал – узун, улуг хемчээлдиг бижек.

3. Сержант – шагдаа кижиниӊ эргези.

4. III.  Быжыглаашкын

   1.  Автор бо чогаалды кандыг сорулгалыг бижээн деп бодап тур силер уруглар? Х: Силер ышкаш бичии уругларны автор, чогаалдыӊ маадыры Саая ышкаш долгандыр турар бойдуска ынак болзун дээш, бойдусту камгалап билир болзун дээш, ыяштарны кайы-хамаан чокка сыкпазын дээш бо чогаалды бижээн.

Физминутка

     Шылай берген боор силер уруглар. Парталардан тура халчып келгеш, кижи бүрүзү холдарын теректерниӊ будуктары дег өрү көдүрүп алыӊар. Шуурган үезинде теректер дег аай-дедир чайганып, дүрген шимчээшкиннерден кылыылыӊарам уруглар. (минута дургузунда)

«Бажывысты көдүргеш,

Ооргавысты хөндүргеш,

Олудувус чазааш,

Башкывысты дыӊнаал» деп шүлүктү уругларга номчуткаш, кичээлди уламчылаар.

2.  Бойдус дээрге чогум чүл ол уруглар? (уругларныӊ харыыларын дыӊнааш, оларга тыва черниӊ бойдузун көргүскен видео көргүзер.  Ону көргүзерде уругларны видеонуӊ чүгле чуруунче эвес, ук видеонуӊ чугаазынче база кичээнгейни салыр кылдыр чагып алыр. Сөөлүнде олардан видеога хамаарышкан айтырыглар салыр мен деп база сагындырар)

3. Кайы-хамаан чокка ыяш будуктары сыйып, бойдуска хора чедирип турар кижилерге таваржып турган силер бе, уруглар? (ук айтырыгга даянып, аӊаа чогуур харыы берип, уругларны келир үеде чогаалдыӊ маадыры, Саая, ышкаш бойдуска ынак, ону хумагалап чоруур болгаш камгалап шыдаар кылдыр болурун чагып, сургаар.)

4. Чүге ыяштарныӊ будуктарын сыйып болбазыл? (презентацияда терек биле кижиниӊ чуруктары турар, оларны деӊнеп тайылбыр чорудар)

Харыызы:

а) чүге дизе ыяштар база кижилер дег. Бичии чаштар-биле өзүп орар ыяштар бир дөмей. Кижиниӊ холдары – ыяштыӊ болза будуктары-дыр. Кижиниӊ дурт-сыны – ыяштыӊ уну болур, а буттары – ыяштыӊ дазылдары болур. Бедик ыяштар – узун кижилер дег, чавыс ыяштар – чолдак кижилер дег, чоон ыяштар - семис кижилер дег, арган кижилер –  уну чиӊге ыяштар дег, кижиниӊ ханы – ыяштыӊ болза чулуу дур дээш оон-даа өске терек-биле кижиниӊ аразында чүүлдерни дөмейлеп болур бис уруглар. Кажан бис салаавысты ине-биле шиштеп аарывыска кайы-хире арышкылыг ийик уруглар, а теректиӊ будуктарын кезип, сыйарывска аӊаа кайы-хире аарышкылыг деп бодап тур силер? Ыяштар база кижилер дег дөмей-дир, ынчангаш бис оларны кеспес болгаш сыкпас ужурлуг бис.

б) Хамык бажыӊнарныӊ, машиналарныӊ, заводтарныӊ хоолайларындан үнген бүгү-ле хоранныг ыштарны өзүп турар үнүш бүрүзү арыглап турар. Колдуунда-ла арга-арыглар арыглап турар. Кижи амытан арыг агаар тынзын дээш, арга-арыг ол хоралыг ыштарны арыглап турар. Ынчангаш бис ону кайы-хамаан чокка кеспес ужурлуг бис.

в) Оон аӊгыда ыяштар дээрге делегейниӊ каасталгазы-дыр. Бис ол каас чарашты үрээр хамаан чок, оларны чарашсынып, үнелеп, ажыын көрүп билир ужурлуг бис.

Сөзүглел-биле ажыл

Саая ылап-ла бойдустуӊ езулуг камгалакчызы дээрзин бадыткап турар одуругларны сөзүглелден уругларга тыптырып, номчуттурар.

1.  - Чодурааны сыкпайн көрүӊер, акый – диген. 85 арын.

2.  - Мен «ногаан таӊныылдар» штавыныӊ кежигүнү кижи мен. Ынчангаш ол чодурааны сыкпазын негеп тур мен – дээн.  86 арын.

      А силер боттарыӊар ыяш сып турган силер бе? (уругларныӊ харыыларын дыӊнааш, ийе деп харыылаан уругларны моон соӊгаар ынчанмас кылдыр чагыыр) 

Уругларга кроссворд тургустурар

1. Ыяш сып турган уругнуӊ салааларынга чүлер

турганыл? Х: билзектер

1. Ук чогаалдыӊ авторунуӊ ады кымыл?

Х: Олег

1. Болуушкуннар чылдыӊ кайы үезинде болуп

турарыл? Х: чайын

1. Ыяш үрегдекчилери чүү деп ыяштыӊ будуун сып

турганыл? Х: чодураа

1. Чогаалда шагдаа ажылдакчызыныӊ ады кымыл?

Х: Куулар

1. Чогаалдыӊ кол маадырыныӊ ады кымыл?

Х: Саая

Кичээлдиӊ түӊнели

Бо кичээлден чүнү билип алдыӊар уруглар?

Автор бо чечен чугааны кандыг сорулга-биле бижээнил?

Бажыӊга онаалга.

1. 1.     Олег Сувакпиттиӊ «Аргалар ыызы» деп шүлүүн тыпкаш номчуур.

2. 2.     Бойдус камгалалынче угланган чурук чуруур.